Машҳур Абулайсийлар

Абу Лайс Самарқандий

Самарқанд номини дунёга машҳур қилган буюк самарқандийлар ҳақида сўз кетганда биз биринчилардан бўлиб Абу Лайс Самарқандий номини тилга оламиз. Алломанинг исми Наср ибн Муҳаммад бўлиб, милодий 910 йилда мусулмон дунёсининг илм-маърифат ўчоғи бўлган Самарқандда туғилган. Унинг номи Фақиҳ Абу Лайс тарзида ҳам машҳурликка эришган. Фақиҳ – барча исломий илмлар билимдони маъносида ҳам қўлланилади. Абу Лайс кунясига тўхталадиган бўлсак, Лайснинг отаси (олимнинг Лайс исмли ўғли бўлган) ёки арслон каби жасур (“лайс” арслон маъносида) маъноларни билдиради.

Абу Лайс Самарқандийни тарихий асарларда “Имомул ҳуда”, яъни “ҳидоятга бошловчи имом” деб аташган. Тарихда бу зотдан бошқа фақатгина буюк мутакаллим олим Абу Мансур Мотуридийгина шу ном билат аталгани маълум. Ўзбекистонлик исломшунос олимлардан У. Уватов ва А. Абдуллаевлар олимнинг илмий меросини ўрганишган ва бир нечта рисола ва мақолалар чоп эттиришган. Фақиҳ Абу Лайснинг хаёти асосан Марказий Осиёда: Самарқанд, Бухоро, Марв, Балх каби шаҳарларда ўтган.

Олим дастлабки сабоқларини ўз отасидан олган. Отаси Муҳаммад ибн Аҳмад ўз замонасининг олимларидан бўлиб, фақиҳ бир қанча асарларида ундан ҳадислар ривоят қилган. Унинг устозларининг барчаси ҳанафий мазҳабининг пешқадам алломаларидир. Улардан:

Абу Жаъфар Ҳиндувоний – ўз замонасининг машҳур олими. У Мовароуннаҳрда ҳадис илмини ёйган ва фатво бериш даражасига етган. Фиқҳ илмидаги юксак мақоми сабабли уни кичик Абу Ҳанифа деб аташган. У милодий 972 йилда Бухорода вафот этган.

Халил ибн Аҳмад Сижзий ҳам ўз замонасида пешқадам олимлардан эди. Мовароуннаҳр шаҳарларида қозилик ҳам қилган. Милодий 988 йилда Самарқандда вафот этган.

Муҳаммад ибн Фазл Балхий ҳам ўша даврнинг машҳур ҳанафий олимларидан эди. У ҳам фақиҳ Абу Лайсга устозлик қилган.

Тадқиқотчи А.Абдуллаевнинг ёзишича, дунёдаги кўплаб кутубхоналарда Абу Лайс Самарқандий қаламига мансуб асарларнинг 400дан зиёд қўлёзмаси сақланмокда. Олимнинг бизга маълум 40 дан зиёд асари бор. Улардан 22 таси фиқҳ, 13 таси дидактик, 2 таси тафсир, 4 таси ақида соҳасига бағишланган.

Албатта, алломанинг энг машҳур асари Қуръон оятларининг мукаммал тафсиридир. У «Баҳрул улум» (Илмлар денгизи) деб номланган. Баъзи манбаларда «Тафсиру Аби Лайс» деб ҳам аталади. Ушбу тафсир мусулмон тафсиршунослиги тарихидаги энг дастлабки асарлардан биридир. Дунё кутубхоналарида унинг 77 та қўлёзма нусхаси мавжуд. Улардан 2 таси Миср Араб Ресбубликаси, 1 таси Эдинбург кутубхонасида, яна бири ЎзР ФА Шарқшунослик институда 2824 – ашёвий рақам билан сақланади. Уша давр илмий муҳити тақозосига кўра, Абу Лайс Самарқандий ҳам аҳли сунна эътиқодини ҳимоя қилиш ва турли адашган оқимлар даъволарига раддиялар ёзиш билан шуғулланган. Унинг тафсирида ҳам эътиқодий карашларга катта эътибор берилган. Ушбу асар тадқиқоти устида Тошкент Ислом Университети доценти А.Абдуллаев номзодлик ишини муваффақиятли ҳимоя килди.

Фақиҳ Абу Лайс ўзининг маънавий устози имом Абу Ҳанифа қаламига мансуб аҳли сунна вал жамоа эътиқоди асослаб берилган «Фиқҳул абсат» асарига мукаммал шарҳ ёзган.

Олим ҳанафий мазҳаби фиқҳига оид «Навозил», «Хизонатул фиқҳ», «Уюнул масоил», «Муқаддимату фис солат» каби бир канча асарлар ёзган. Эътиборли томони шундаки, Абу Лайс Самарқандий тарихда биринчи бўлиб ўзидан олдин ўтган Абу Ҳанифа, Муҳаммад ибн Ҳасан каби ҳанафий мазҳаби пешволарининг фатволарини жамлаб китоб ҳолатига келтирган.

Олимнинг ахлоқ-одоб мавзусига бағишланган «Танбеҳул ғофилин» ва «Бўстонул орифин» асарлари ниҳоятда машҳур. Бу икки асар мустақиллик йилларида ўзбек тилига таржима килиниб нашрдан чиқди. «Бустонул орифин» асарида пайғамбарлар, саҳобалар ва уммавий, аббосий халифалар тарихига оид қимматли маълумотлар мавжуд.

Фақиҳ Абу Лайс муҳаддис ҳам бўлганки, ўз тафсирида ва «Танбеҳул ғофилин» асарида бир қанча муҳаддислардан ҳадислар ривоят қилган. Манбаларда келтирилишича олим 100 минг ҳадисни ёд билган.

«Ҳидоя», «Шарҳул виқоя», «Фатово Оламгирия» каби барча фиқҳий асарларда Абу Лайс Самарқандийнинг юзлаб фатволарини топишингиз мумкин.

Фақиҳ Абу Лайс ўз даврида яшаган бошқа икки самарқандлик буюк калом илми намояндалари Абу Мансур Мотуридий ва Абул Қосим Ҳаким Самарқандийлар қаторида Имом Аъзам асослаган аҳли сунна эътиқодини ҳимоя килиш ва уни Ўрта Осиёда тарқатишда ўзининг катта ҳиссасини қўшди.

Тарихий асарларда айтилишича Самарқанддаги машҳур Чокардиза қабристони аслида Абу Лайс Самарқандийнинг боғи бўлган. Олим милодий 985 йилда вафот этганда ўз боғининг жануби-ғарбида ҳозирги “Фақиҳ Абу Лайс” жоме масжиди ёнида дафн этилган.

Фазлуллоҳ Абулайсий

Фазлуллоҳ Абулайсий буюк Фақиҳ Абу Лайс авлодидан бўлиб темурийлар даврида Самарқандда яшаб фаолият олиб борган машҳур аллома. Бу ерда у ўша замоннинг энг йирик олимлари Саъдуддин Тафтазоний, Саййид Шариф Журжоний, Қозизода Румий, Мирзо Улуғбек, Али Қушчилар билан бирга мадрасаларда дарс берган ва илмий тадқиқотларда иштирок этган. Манбаларда қайд этилишича, Самарқанд шаҳридаги ҳозирги “Фақиҳ Абу Лайс” масжиди ҳудудида у зотнинг хонақоҳ – мадрасаси бўлган. Буюк адиб ва давлат арбоби Алишер Навоий 1465-1469 йилларда шу ерда яшаб, мавлоно Фазлуллоҳдан тафсир, ҳадис, фиқҳ, араб тили ва шеъриятидан дарс олган. Навоийнинг ўзи «Мажолисун нафоис»да ва тарихчилар Хондамир ва Мирхондлар ўз асарларида ушбу маълумотларни келтиришган.

Фазлуллоҳ Абулайсий Амир Темур томонидан Самарқандга олиб келинган машҳур олим Саййид Шариф Журжонийнинг шогирди. Навоийнинг хабар беришича, Саййид Шариф ул зотга ўз қўли билан дарс айтишга ижозатнома ёзиб берган. Академик Ботирхон Валихўжаевнинг тадқиқотларида келтирилишича, мавлоно Фазлуллоҳ Улуғбек Мирзонинг яқин кишиларидан бўлган. 1422 йилда у отаси Шоҳруҳ Мирзони Ироқ устидан қилган ғалабаси билан табриклагани Ҳиротга айнан Фазлуллоҳ Абулайсий билан борган. Шунингдек, 1410 йилда Улуғбек Мирзо Самарқанддан чиқишга мажбур бўлганда мавлоно Фазлуллоҳ бошчилигида Самарқанд катталари унга садоқат кўрсатиб, душманларга шаҳар дарвозаларини очишмайди.

Алишер Навоий Фазлуллоҳ Абулайсийни Самарқанднинг энг катта олими эди, деб эслайди. Хондамир эса мавлоно Фазлуллоҳ зўр олимлиги ва донишмандлиги сабабли иккинчи Абу Али ибн Сино лақабини олган эди, деб ёзади. Хар иккала адиб устознинг, айниқса, ислом хуқуқшунослиги ва араб тили грамматикасида моҳир ва тенгсиз эканлигини таъкидлашади. Фазлуллоҳ Абулайсийдан ўз асрида форс-тожик адабиётининг буюк намоёндаси Абдураҳмон Жомий, машҳур адиб Давлатшоҳ Самарқандий, тасаввуф пешволари Саъдуддин Қошғарий ва Хожа Аҳрор Валийлар дарс олишган. Мавлоно Фазлуллоҳ ва Хожа Аҳрор ўрталарида жуда яқин устоз-шогирдлик алоқалари мавжуд бўлган. Академик Б.Валихужаев Мавлоно Муҳаммад Қозининг асарлари оркали хабар беришларича, Самарқандда Хожа Аҳрор асоссиз тарзда илмсизликда айбланганда Фазлуллоҳ Абулайсий у зотни ҳимоя қилиб чиққан. Шунингдек, Хожа Аҳрор ҳар замонда Мавлоно Фазлуллоҳнинг Ургутдаги ҳовлисида дам олиб келган.

Фазлуллоҳ Абулайсий бир неча бор Ҳиротда бўлганини ҳисобга олиб тарихчилар томонидан унинг Алишер Навоийнинг отаси амир Ғиёсиддин билан таниш бўлганини тахмин қиладилар. Балки шунинг учундир, Амир Алишер айнан Самарқандга Мавлоно Фазлуллоҳ ҳузурига шогирдликка келади.

Юқоридаги маълумотлардан хулоса килиш мумкинки, Фазлуллоҳ Абулайсий ўз даврида Марказий Осиёнинг энг машҳур алломаларидан ва Самарқанд сиёсий-маданий муҳитининг кўзга кўринган шахсларидан бири бўлган.

Эътироф этиш лозимки, дунё тарихида Фазлуллоҳ Абулайсий каби бунчалик кўп улуғ зотларни тарбиялаган буюк мураббийлар камдан кам топилади.

Навоийнинг хабар беришига кўра, мавлоно Фазлуллоҳ Самарқандда вафот этган ва ўзининг улуғ бобокалонлари ёнига, уларнинг мақбараларига дафн этилган. Ҳозирги кунда ушбу мақбара сақланиб қолмаган. 70 йилларда маҳала аҳли қабрлар устига мўъжаз айвонча қуришган. Биз яна эътиборингизни шунга тортамизки, Вобкент кўчасида жойлашган “Фақиҳ Абу Лайс” масжиди ёнидаги Абу Лайс Самарқандий ва Фазлуллоҳ Абулайсий қабрлари қадимий Чокардиза кабристонидан сақланиб қолган ягона мазоротдир. Шунингдек, “Фазлуллоҳ Абулайсий” масжид хонақоси ўрнидаги бугунги “Фақиҳ Абу Лайс” масжиди Марказий Осиёдаги Алишер Навоий шахсиятига боғлик ягона нуқта ҳисобланади.

Фазлуллоҳ Абулайсийдан бошқа машҳур Абулайсийлар ҳақида маълумотлар жуда кам. Факатгина бу зотнинг Хўжа Хованд исмли ўғли кейинчалик Ҳиротда Алишер Навоий ҳомийлигида ижод қилгани ва бир қанча асарлар ёзгани маълум.

 Порсохон Ҳасанов,

Самарқанд шаҳар “Фақиҳ Абу Лайс” жоме масжиди имом-хатиби

Abu Lays Samarqandiy

Samarqand nomini dunyoga mashhur qilgan buyuk samarqandiylar haqida so‘z ketganda biz birinchilardan bo‘lib Abu Lays Samarqandiy nomini tilga olamiz. Allomaning ismi Nasr ibn Muhammad bo‘lib, milodiy 910 yilda musulmon dunyosining ilm-ma’rifat o‘chog‘i bo‘lgan Samarqandda tug‘ilgan. Uning nomi Faqih Abu Lays tarzida ham mashhurlikka erishgan. Faqih – barcha islomiy ilmlar bilimdoni ma’nosida ham qo‘llaniladi. Abu Lays kunyasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, Laysning otasi (olimning Lays ismli o‘g‘li bo‘lgan) yoki arslon kabi jasur (“lays” arslon ma’nosida) ma’nolarni bildiradi.

Abu Lays Samarqandiyni tarixiy asarlarda “Imomul huda”, ya’ni “hidoyatga boshlovchi imom” deb atashgan. Tarixda bu zotdan boshqa faqatgina buyuk mutakallim olim Abu Mansur Moturidiygina shu nom bilat atalgani ma’lum. O‘zbekistonlik islomshunos olimlardan U. Uvatov va A. Abdullaevlar olimning ilmiy merosini o‘rganishgan va bir nechta risola va maqolalar chop ettirishgan. Faqih Abu Laysning xayoti asosan Markaziy Osiyoda: Samarqand, Buxoro, Marv, Balx kabi shaharlarda o‘tgan.

Olim dastlabki saboqlarini o‘z otasidan olgan. Otasi Muhammad ibn Ahmad o‘z zamonasining olimlaridan bo‘lib, faqih bir qancha asarlarida undan hadislar rivoyat qilgan. Uning ustozlarining barchasi hanafiy mazhabining peshqadam allomalaridir. Ulardan:

Abu Ja’far Hinduvoniy – o‘z zamonasining mashhur olimi. U Movarounnahrda hadis ilmini yoygan va fatvo berish darajasiga yetgan. Fiqh ilmidagi yuksak maqomi sababli uni kichik Abu Hanifa deb atashgan. U milodiy 972 yilda Buxoroda vafot etgan.

Xalil ibn Ahmad Sijziy ham o‘z zamonasida peshqadam olimlardan edi. Movarounnahr shaharlarida qozilik ham qilgan. Milodiy 988 yilda Samarqandda vafot etgan.

Muhammad ibn Fazl Balxiy ham o‘sha davrning mashhur hanafiy olimlaridan edi. U ham faqih Abu Laysga ustozlik qilgan.

Tadqiqotchi A.Abdullaevning yozishicha, dunyodagi ko‘plab kutubxonalarda Abu Lays Samarqandiy qalamiga mansub asarlarning 400dan ziyod qo‘lyozmasi saqlanmokda. Olimning bizga ma’lum 40 dan ziyod asari bor. Ulardan 22 tasi fiqh, 13 tasi didaktik, 2 tasi tafsir, 4 tasi aqida sohasiga bag‘ishlangan.

Albatta, allomaning eng mashhur asari Qur’on oyatlarining mukammal tafsiridir. U «Bahrul ulum» (Ilmlar dengizi) deb nomlangan. Ba’zi manbalarda «Tafsiru Abi Lays» deb ham ataladi. Ushbu tafsir musulmon tafsirshunosligi tarixidagi eng dastlabki asarlardan biridir. Dunyo kutubxonalarida uning 77 ta qo‘lyozma nusxasi mavjud. Ulardan 2 tasi Misr Arab Resbublikasi, 1 tasi Edinburg kutubxonasida, yana biri O‘zR FA Sharqshunoslik instituda 2824 – ashyoviy raqam bilan saqlanadi. Usha davr ilmiy muhiti taqozosiga ko‘ra, Abu Lays Samarqandiy ham ahli sunna e’tiqodini himoya qilish va turli adashgan oqimlar da’volariga raddiyalar yozish bilan shug‘ullangan. Uning tafsirida ham e’tiqodiy karashlarga katta e’tibor berilgan. Ushbu asar tadqiqoti ustida Toshkent Islom Universiteti dotsenti A.Abdullaev nomzodlik ishini muvaffaqiyatli himoya kildi.

Faqih Abu Lays o‘zining ma’naviy ustozi imom Abu Hanifa qalamiga mansub ahli sunna val jamoa e’tiqodi asoslab berilgan «Fiqhul absat» asariga mukammal sharh yozgan.

Olim hanafiy mazhabi fiqhiga oid «Navozil», «Xizonatul fiqh», «Uyunul masoil», «Muqaddimatu fis solat» kabi bir kancha asarlar yozgan. E’tiborli tomoni shundaki, Abu Lays Samarqandiy tarixda birinchi bo‘lib o‘zidan oldin o‘tgan Abu Hanifa, Muhammad ibn Hasan kabi hanafiy mazhabi peshvolarining fatvolarini jamlab kitob holatiga keltirgan.

Olimning axloq-odob mavzusiga bag‘ishlangan «Tanbehul g‘ofilin» va «Bo‘stonul orifin» asarlari nihoyatda mashhur. Bu ikki asar mustaqillik yillarida o‘zbek tiliga tarjima kilinib nashrdan chiqdi. «Bustonul orifin» asarida payg‘ambarlar, sahobalar va ummaviy, abbosiy xalifalar tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar mavjud.

Faqih Abu Lays muhaddis ham bo‘lganki, o‘z tafsirida va «Tanbehul g‘ofilin» asarida bir qancha muhaddislardan hadislar rivoyat qilgan. Manbalarda keltirilishicha olim 100 ming hadisni yod bilgan.

«Hidoya», «Sharhul viqoya», «Fatovo Olamgiriya» kabi barcha fiqhiy asarlarda Abu Lays Samarqandiyning yuzlab fatvolarini topishingiz mumkin.

Faqih Abu Lays o‘z davrida yashagan boshqa ikki samarqandlik buyuk kalom ilmi namoyandalari Abu Mansur Moturidiy va Abul Qosim Hakim Samarqandiylar qatorida Imom A’zam asoslagan ahli sunna e’tiqodini himoya kilish va uni O‘rta Osiyoda tarqatishda o‘zining katta hissasini qo‘shdi.

Tarixiy asarlarda aytilishicha Samarqanddagi mashhur Chokardiza qabristoni aslida Abu Lays Samarqandiyning bog‘i bo‘lgan. Olim milodiy 985 yilda vafot etganda o‘z bog‘ining janubi-g‘arbida hozirgi “Faqih Abu Lays” jome masjidi yonida dafn etilgan.

Fazlulloh Abulaysiy

Fazlulloh Abulaysiy buyuk Faqih Abu Lays avlodidan bo‘lib temuriylar davrida Samarqandda yashab faoliyat olib borgan mashhur alloma. Bu yerda u o‘sha zamonning eng yirik olimlari Sa’duddin Taftazoniy, Sayyid Sharif Jurjoniy, Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchilar bilan birga madrasalarda dars bergan va ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etgan. Manbalarda qayd etilishicha, Samarqand shahridagi hozirgi “Faqih Abu Lays” masjidi hududida u zotning xonaqoh – madrasasi bo‘lgan. Buyuk adib va davlat arbobi Alisher Navoiy 1465-1469 yillarda shu yerda yashab, mavlono Fazlullohdan tafsir, hadis, fiqh, arab tili va she’riyatidan dars olgan. Navoiyning o‘zi «Majolisun nafois»da va tarixchilar Xondamir va Mirxondlar o‘z asarlarida ushbu ma’lumotlarni keltirishgan.

Fazlulloh Abulaysiy Amir Temur tomonidan Samarqandga olib kelingan mashhur olim Sayyid Sharif Jurjoniyning shogirdi. Navoiyning xabar berishicha, Sayyid Sharif ul zotga o‘z qo‘li bilan dars aytishga ijozatnoma yozib bergan. Akademik Botirxon Valixo‘jaevning tadqiqotlarida keltirilishicha, mavlono Fazlulloh Ulug‘bek Mirzoning yaqin kishilaridan bo‘lgan. 1422 yilda u otasi Shohruh Mirzoni Iroq ustidan qilgan g‘alabasi bilan tabriklagani Hirotga aynan Fazlulloh Abulaysiy bilan borgan. Shuningdek, 1410 yilda Ulug‘bek Mirzo Samarqanddan chiqishga majbur bo‘lganda mavlono Fazlulloh boshchiligida Samarqand kattalari unga sadoqat ko‘rsatib, dushmanlarga shahar darvozalarini ochishmaydi.

Alisher Navoiy Fazlulloh Abulaysiyni Samarqandning eng katta olimi edi, deb eslaydi. Xondamir esa mavlono Fazlulloh zo‘r olimligi va donishmandligi sababli ikkinchi Abu Ali ibn Sino laqabini olgan edi, deb yozadi. Xar ikkala adib ustozning, ayniqsa, islom xuquqshunosligi va arab tili grammatikasida mohir va tengsiz ekanligini ta’kidlashadi. Fazlulloh Abulaysiydan o‘z asrida fors-tojik adabiyotining buyuk namoyondasi Abdurahmon Jomiy, mashhur adib Davlatshoh Samarqandiy, tasavvuf peshvolari Sa’duddin Qoshg‘ariy va Xoja Ahror Valiylar dars olishgan. Mavlono Fazlulloh va Xoja Ahror o‘rtalarida juda yaqin ustoz-shogirdlik aloqalari mavjud bo‘lgan. Akademik B.Valixujaev Mavlono Muhammad Qozining asarlari orkali xabar berishlaricha, Samarqandda Xoja Ahror asossiz tarzda ilmsizlikda ayblanganda Fazlulloh Abulaysiy u zotni himoya qilib chiqqan. Shuningdek, Xoja Ahror har zamonda Mavlono Fazlullohning Urgutdagi hovlisida dam olib kelgan.

Fazlulloh Abulaysiy bir necha bor Hirotda bo‘lganini hisobga olib tarixchilar tomonidan uning Alisher Navoiyning otasi amir G‘iyosiddin bilan tanish bo‘lganini taxmin qiladilar. Balki shuning uchundir, Amir Alisher aynan Samarqandga Mavlono Fazlulloh huzuriga shogirdlikka keladi.

Yuqoridagi ma’lumotlardan xulosa kilish mumkinki, Fazlulloh Abulaysiy o‘z davrida Markaziy Osiyoning eng mashhur allomalaridan va Samarqand siyosiy-madaniy muhitining ko‘zga ko‘ringan shaxslaridan biri bo‘lgan.

E’tirof etish lozimki, dunyo tarixida Fazlulloh Abulaysiy kabi bunchalik ko‘p ulug‘ zotlarni tarbiyalagan buyuk murabbiylar kamdan kam topiladi.

Navoiyning xabar berishiga ko‘ra, mavlono Fazlulloh Samarqandda vafot etgan va o‘zining ulug‘ bobokalonlari yoniga, ularning maqbaralariga dafn etilgan. Hozirgi kunda ushbu maqbara saqlanib qolmagan. 70 yillarda mahala ahli qabrlar ustiga mo‘‘jaz ayvoncha qurishgan. Biz yana e’tiboringizni shunga tortamizki, Vobkent ko‘chasida joylashgan “Faqih Abu Lays” masjidi yonidagi Abu Lays Samarqandiy va Fazlulloh Abulaysiy qabrlari qadimiy Chokardiza kabristonidan saqlanib qolgan yagona mazorotdir. Shuningdek, “Fazlulloh Abulaysiy” masjid xonaqosi o‘rnidagi bugungi “Faqih Abu Lays” masjidi Markaziy Osiyodagi Alisher Navoiy shaxsiyatiga bog‘lik yagona nuqta hisoblanadi.

Fazlulloh Abulaysiydan boshqa mashhur Abulaysiylar haqida ma’lumotlar juda kam. Fakatgina bu zotning Xo‘ja Xovand ismli o‘g‘li keyinchalik Hirotda Alisher Navoiy homiyligida ijod qilgani va bir qancha asarlar yozgani ma’lum.

Porsoxon Hasanov,

Samarqand shahar “Faqih Abu Lays” jome masjidi imom-xatibi

• Олдинги
• Кейинги