Диёнат тарбияси (Салоҳиддин қори ака Муҳиддинов билан суҳбат)

Бундан етти-саккиз йил бурун жумҳурият радиосида “Ота-оналар ва болалар” туркумида бир неча суҳбат ташкил қилган эдик. Суҳбатларимиздан бирига Салоҳиддин қори ака Муҳиддиновни (Аллоҳ ул муҳтарам зотни раҳмат қилсин) ҳам таклиф қилиб эдик. Ардоқли  ҳожи акамизнинг суҳбатлари кўпчиликнинг диққатини тортган эди. Мен қори акамизнинг фикрларини тез-тез эслаб турардим. Айниқса вафотларидан кейин эслаб, ёзиб олмаганимга афсусланиб юрдим. Яқинда турли қоғозларимни тартибга солаётиб ўша суҳбатнинг матнига кўзим тушди-ю, ҳудди олтин топиб олгандай қувониб кетдим. Ҳа... биз шунақа пайтда “олтин топиб олгандай” дейишга ўрганиб қолганмиз. Аслида эса суҳбат матнидаги қори акамизнинг фикрларини олтиндан юқори қўйиш жоиз. Суҳбатни қайта-қайта ўқиб, уни  муҳтарам мухлислар ҳукмига ҳавола этишни лозим кўрдим.

- Салоҳиддин қори ака, биз сизни Ислом илмининг билимдонларидан, ардоқли уламоларимиздан деб биламиз ва қадрлаймиз. Сиз нашрга тайёрлаган, таржима қилган китобларни ўқиганмиз, кўп нарсаларни ўрганганмиз. Масжиддаги жумъа маърузаларингиздан баҳраманд бўлиш бахтига ҳам етишганмиз. Аммо бугун сиздан диний масалаларни сўрамаймиз. Балки ҳаётий тажрибаларингизга асосланган тарбия хусусида суҳбатлашмоқчимиз Ҳаётда ҳаммамиз катта бир занжирнинг ҳалқаларига ўхшаймиз. Бошқача таъбир билан айтсак, биз бир воситачимиз. Яъни ота-боболаримиздан мерос қолган яхши сўзларни, яхши тарбияларни фарзандларимизга етказамиз.Агар Аллоҳ зеҳнимизни очса, бу меросга ўзимиздан оз бўлса-да, фазилат қўшиб, бойитиб берамиз.Агар жаҳолат ботқоғига ботиб қолсак, Аллоҳ шунисидан асрасин, бор меросни ҳам балчиққа белаган ҳолда узатамиз. Шундай экан, ҳар бир ота зиммасида масъулият ётади. Ҳозир  шу масъулият ҳақида гаплашсак. Бунинг учун бир оз ортга қайтиб, болалигингизни, ёшлигингизни эсласангиз. Дадангиз сизга қандай тарбия берганлар? Қандай тергаганлар, қандай ҳолларда рағбатлантирганлар?

- Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм. Бизнинг отамиз, Худо раҳмат қилгур, ўзлари олим киши бўлмасалар ҳам, уламоларни жуда севган, диндор, диний маросимларни бекаму кўст бажарувчи солиҳ инсонлардан эдилар. Олимларни ўзларига дўст тутардилар. Қўқонлик уламоларни тез-тез хонадонимизга таклиф этиб, уларнинг доно суҳбатларидан бизларни ҳам баҳраманд этардилар. Бизлар ёш бўлсак ҳам “Бу гапларни сизлар ҳам эшитинглар”, деб  уламоларнинг ёнларига ўтқизиб қўярдилар. Ҳар сафар: “Фарзандларимни дуо қилсангиз, келажакда булар ҳалол-харомни ажратадиган, ота-онасига раҳмат келтирадиган бир яхши инсонлар қаторида бўлишса”, деб муҳтарам меҳмонларга мурожаат этардилар. Шу тариқа жуда кўп улуғлардан бизнинг ҳаққимизга дуо олиб берганлар. 

- Қори ака, узр, гапингизни бўламан. Фарзанди ҳаққига дуо олиб бериш ҳам оталик фазилатларидан бири. Афсуски, бировлардан дуо олиш у ёқда турсин, ўзи ҳам дуо қилмай юрадиган жоҳил оталаримиз ҳам борким, Аллоҳ уларга ҳидоят берсин. Болаларни меҳмонлар ҳузурига чорланиши менда бир савол уйғотди. Кўпгина хонадонларда уйга меҳмон келса, болаларни меҳмон ўтирган уйга яқинлаштиришмайди. Болалар ёки ўсмир ёшлар нари борса эшик остонасигача чой ёки таом олиб келиб бериш билан чегараланишади. 

- Бунинг тўғри томони ҳам бор, нотўғри томони ҳам бор. Агар меҳмондорчиликда яхши суҳбат бўлса, дину диёнатдан сўз кетса болаларни албатта бу суҳбатдан баҳраманд бўлишга чорлаш керак. Таъкид этаман: фақат суҳбатга. Таом ейилаётган пайтда чорланишмайди. Ундан ташқари агар меҳмондорчилик фақат овқатланишу маза-бемаза гаплардан иборат бўлса ҳам болаларни яқинлаштириш керакмас. Бизда шу икки нарсани аниқ фарқлашмайди. Ахир фойдали, таълим-тарбияга оид гапларни фақат катталар эмас, балки кўпроқ болалар тинглашлари зарур. Мана ҳозирги суҳбатимизни  ҳам болалар эшитишса фойдадан ҳоли бўлмайди. Энди мавзуни давом эттирсак, ўрта мактабда ўқиган давримизда дадамиз тарбиямизга анча қаттиқ турардилар. Мактабдаги ўртоқларимиз билан  бирга дарс тайёрлаш ёки ўйнаш керак бўлса у киши: “Аввал  ўша бирга ўйнайдиган ёки бирга дарс тайёрлайдиган ўртоғингни ҳузуримга олиб келиб менга таништир”, деб таклиф қилардилар. Биз айтганларини бажарардик. Мўъмин киши яхши-ёмон одамни бир қарашда ажратарканми, “бу билан дўстлаш, бунисидан нари юр”, дердилар. Яна дердиларки: “Мактабга бориб-келаётганингда кўчанинг ўртасидан юрмайсан, четидан борасан ва шундай келасан. Кўчада бир нарса ётган бўлса олмайсан. Аммо нон тушиб ётганини кўрсанг бир четга олиб қўясан, лекин нарса-буюм тушиб ётган бўлса, тегмайсан. Мактабингга тўғри бориб, тўғри келасан”. Бу шунчаки оғзаки гап бўлмай, мактабга бориб-келишимизни назорат қилиб турардилар. Урушдан кейин Қўқонда яшаганмиз. Яшаш шароити машаққатли бўлишига қарамай, дадам раҳматли уйга устоз таклиф қилиб, бизларнинг Қуръондан таълим олишимизни таъминлаганлар. Устознинг ҳақини бериб: “Болаларимнинг талаффузлари, тажвидлари гўзал бўлсин”, деб илтимос қилардилар. Бизни шу тариқа диний руҳда, одамларга яхшилик қилиш руҳида, гуноҳ ишлардан нари бўлиш руҳида тарбия қилдилар. У пайтларда диний мадрасаларда ўқиш ғоят қийин эди. Ўрта мактабни битирганимдан сўнг дадам: “Укаларинг дин илмига қунт қилишмади, сен мадрасага борасан”, дедилар. Укаларимнинг диний ўқишга қизиқишлари, зеҳнлари етарли эмаслигини билиб, дадам  ўқишни давом эттиришимни алоҳида бир иҳлос билан истадилар. Шу истак билан 1956 йили Тошкентга келдик. Шу йили Бароқхон мадрасаси очилган эди, юзта бола ўқишга қабул қилинди. Маълум бир муддат Бухорога ҳам бориб ўқиб келдик. Дадам “фақат ўқийсан, бошқа нарсаларга эътибор бермайсан”, деб моддий жиҳатдан бекаму кўст таъмин этиб турдилар. Дадамнинг китобга иҳлослари ҳам баланд эди. Дўстларидан бирларининг “Руҳил баён” деган китоб  қайси хонадонда бўлса, “шу оиладан араб тилини биладиган, шу тилдаги китобларни ўқий оладиган олимлар етишиб чиқсин”, деб дуо қилади”, деган гапларини эшитиб, шу китобни излай-излай топиб келган эдилар. Ўзлари бундай китобларни ўқий олмасдилар. Бизлар ҳам ўқиб, тушунадиган даражага етмаган эдик. Аммо ўша гап таъсир қилиб, топиб келганлари ёдимда. Китобни авайлаб менинг қўлимга тутқазиб “сен шу китобни ўқийдиган бўласан, иншааллоҳ!” деб ният қилгандилар. Алҳамдулиллаҳ, у кишининг холис дуолари сабаб бўлиб, яхши тарбиялари сабаб бўлиб, мадрасада таҳсил олдик, ўша китобни ва бошқа юзлаб китобларни ўқиш бахтига етишдик, диний идорада ҳам хизмат қилдик. Боланинг келажакда ким бўлиши ота-онанинг ҳаракатига ҳам боғлиқ экан. Тўғри, дадамизнинг табиатлари қаттиқроқ эди. Лекин қаттиққўллик ҳам керак экан, фарзанд камолига ижобий таъсир кўрсатар экан. Баъзиларга бу ҳол нотўғри  туюлса ҳам, фарзанддан  “шуни бажарасан” деб талаб қилишлари фойдадан ҳоли бўлмайди. Укаларим бошқа соҳаларда кетишди. Менинг диний илм йўлидан боришимга дадам сабабчи бўлдилар. 

- Сиз қаттиққўлликни ёқлаб гапиряпсиз. Қаттиққўлликни одамлар турлича тушунишади. Айтайлик, “сен бу бола билан ўйнайсан, бу бола билан дарс тайёрламайсан”, деб чегаралаш яхшими? 

- Боланинг кимлар билан дўстлашмоғи ота-онанинг назоратида бўлмоғи шарт. Бола ҳали ким яхши, ким ёмон – тўғри ажрата олмайди. Кўп ҳолларда янглишади. Худо сақласину, аммо чакки йўлда юрган болага қўшилиб қолса, охири ёмон бўлади. Ота-она ҳаёт тажрибасига эга бўлади. Ҳаётда яхши-ёмонни учратавериб кўзи анча пишган бўлади. Қаттиққўллик деганда дағаллик, қўполликни тушуниш керакмас. Боланинг қўлларини қайириб, “бу билан ўйнама!” деб уйга қамалмайди. Балки аста тушунтирилади. 

- Сизнинг фикрингизни рад этмаймиз. Аммо гап шундаки, ота-онанинг фаросати, ахлоқи ҳам турлича бўлади. Бировлар сиз айтган тарбияга қунт қилишади. Айримлари гапни шарт кесишади-қўйишади. Бола эса “отам нима учун шундай деди?” деб гарангсираб юраверади. Отаси “Бу бола билан дўстлашмайсан” деб таъқиқлагани билан унинг айнан ўша бола билан ўйнагиси келаверади. 

- Бу гап ҳам тўғри. Болани тарбия қилиш учун аввало ота-онанинг ўзи тарбияли бўлиши керак. Иймон нима, эътиқод нима, ҳалол нима, ҳаром нима – ажрата олиши шарт. Шундагина фарзандига яхши тарбия бера олади. 

- Очиғини айтсак, баъзи ота-оналар сиз айтган фазилатларни яхши билишмайди.Баъзилари бу фазилатлардан  умумий тарздагина хабардор, амал қилишдан эса йироқлар. Яъни иймон, эътиқод кўчаларига яқин ҳам келишмаган. Хўш, булар болани қандай тарбия этишсин? Баъзи оилаларда фарзанд ота-онани иймонга чорлаётганига гувоҳ бўламиз. “Дада, ҳаромдан четланинг, намоз ўқинг”, деган  гапларни ҳам эшитамиз. Бир дўстимиз бизга “ўғлим менга ақл ўргатяпти”, деб ҳасрат қилди.  Биз шундай ўғил бергани учун Аллоҳга беҳисоб равишда шукрлар қилинг, дедик.. Фарзанднинг ота-онага бундай  насиҳат қилиши кишини  ҳам қувонтиради, ҳам ажаблантиради. Чунки тўғри  йўлга чорлаш ота-онанинг бурчи. Ота-она бурчини англамадими, бу унинг фожиаси десак янглишмасмиз. 

- Тўғри, шундай ота-оналар ҳам бор. Шўро замонида одамлар иймондан ғоят чекинишганлари оқибатида шундай ҳол юзага келиб қолган. Бироқ, буни тузатиб бўлмайдиган фожиа сифатида қабул қилиб, ноумид бўлмаслик керак. Аллоҳдан ҳидоят сўралса, кишининг ўзида диёнат йўлига ҳаракат ва интилиш бўлса бу камчиликлар ҳам ўнгланар, иншааллоҳ. 

- Айтганингиз келсин. Баёним қуруқ даъво бўлиб қолмаслиги учун ўзим гувоҳ бўлган бир воқеани баён қилай: бир танишим ароқ ичишни яхши кўради. Ўғилларидан бири эса намозхон. Бир куни борсам ўша ўғли ранжиб ўтирибди. Хафалиги сабабини сўрасам,”дадам сўкдилар, оқ қилиб юбораман, деб пўписа қиляптилар”, деди. Маълум бўлишича, ота ўғилга “дўкондан ароқ олиб кел”, деб буюрибди. Ўғил “харом нарсани олиб келмайман”, деб ота амрига бўйсунмабди. Ота-онанинг амрига бўйсуниш фарзанднинг бурчи эканини ҳамма билади. Бир қўшиқ ҳам бор-ку, “Эй ўғил, ҳаддингда тур, отанг сени сотганда ҳам”. 

- Бу ҳолда бола тўғри иш қилган. Ота-она  гуноҳ ишларга буюрса бола асти бажармаслиги керак. Шунга ҳаққи бор. Ота ёки она гуноҳ ишнинг фарқига бормагани ҳолда фарзанди бунинг фаҳмига етиб, уларнинг айтганларини қилмабдими,  уриб-сўкмасдан балки ундан миннатдор бўлишлари керак. Гуноҳ ишни бажармаган бола фақат ўзини эмас, ота-онасини ҳам гуноҳдан асрабди. Энди сиз айтган қўшиқдаги сатрнинг маъноси бошқа. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу борада ҳадис бор. Яъни, бир йигит отасига меҳрсизлик кўрсатганида жаноб пайғамбаримиз унга “сенинг уйинг, молинг, ҳатто ўзинг ҳам отангнинг мулкидир. Истаса сотиши мумкин”, деганлар. Шеърни шундай талқин қилмоқ керак. Хулоса шуки, ота ёки она боласига бир иш буюришдан аввал озгина ўйлаб олиши керак: “Тўғри иш буюряпманми ёки  гуноҳ келтирувчи ишга буюряпманми”, деб.  

- Қори ака, энди яна пича ортга қайтсак: сиз диний илм олиш йўлидан кетибсиз. Укаларингиз бошқа йўлларни танлашибди. Нима учун? Нима учун отангиз уларни сизга эргашишга зўрламадилар? Ахир ҳаётда шундай мисолларни кўп учратмиз-ку? Масалан, “аканг дўхтирликка ўқияпти, сен ҳам шунга ўқийсан” деганга ўхшаган гапларни сиз ҳам эшитгандирсиз? 

- Эшитганман. Мен тарбиянинг бу усулини маъқуллай олмайман. Ота-она боланинг келажагини ўйлаганда фарзандининг қобилиятини ҳам ҳисобга олиши керак. Фарзанди нималарга қодир, нимага кўпроқ қизиқади, нимага кучи етадику, нимага ожиз? Кучи етмайдиган, зеҳни калталик қиладиган ишларга, ўқишларга мажбурламаслик керак. Менда диний илмга қизиқиш бор экан, дадам раҳматли шу қизиқишни қўллаб-қувватладилар. Укаларимда қизиқиш бўлмагани учун зўрламадилар. Ҳар бир ота-она шу йўлни танласа фарзанди келажаги учун фойда қилган бўлади. 

- Оилангизни билганим учун тарбиядаги бу яхши услубни ўзингиз ҳам давом эттирганингизни таъкидлаб ўтмоқчиман.Катта ўғлингиз Собитхон дунёвий илмларни ҳам ўргандилар. Политехника институтида ўқидилар. Кичик ўғлингиз Абдуллахон диний ўқишларини давом эттириб, шукрким, ҳофизи Қуръон мартабасига етдилар.Сиз элга танилган уламо сифатида Собитхоннинг ҳам асосан  диний илм олишларини истаган бўлсангиз керак? Агар зўрласангиз Собитхон ҳам мадрасада ўқиган бўлармидилар? 

- Ҳозир айтганимдай, боланинг қобилиятига, кучига қарашимиз керак. Собитхон ҳам кичиклигидан дин илмини олдилар. Кичикликларидан намоз ўқийдилар, ҳалол нима, ҳаром нима, яхши фарқлайдилар. Маълум даражада Қуръонни ёд олганлар. Бироқ, йигитлик ёшига етганларида дунёвий илмга ҳам қизиқдилар. Мен бу қизиқиш йўлини тўсмадим. Ўғлим дунёвий илмни ҳам олдилар, диндаги собитликларида ҳам турдилар. Муҳими шу. Кичигимизда Қуръон илмига қизиқиш кучли эди, Худога шукр, ҳофизи Қуръон бўлдилар. Қизларим ҳам ибодатли, эътиқодли. 

- Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ўғлингиз ўн ёшда намоз ўқимаса уринглар”, деган эканлар. Шуни ҳар ким ҳар ҳил шарҳлайди. “Уринглар” деганлари камар билан дўппослашми? Сиз шу шарафли ҳадисни тилга олганингизда “пўписа қилинг” шаклида айтасиз? 

- Уриш деганда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дўппослашни назарда тутмаганлар. Масалан, мисвак билан уриш. Мисвакни биласиз, кичкинагина чўп бўлади. У баданга озор бермайди. Ёки кўйлакнинг этаги билан уриш ҳам назарда тутилади. Тўғрироқ маъноси эса айнан шу – пўписа қилиш. Болани ҳеч қаттиқ уриб бўлмайди. Уриш воситасида тарбия қилиб бўлмайди. Болага аста-секинлик билан, тоқат билан тушунтириш керак. 

- Фикрингиз мутлақо тўғри. Қори ака, суҳбатингиз қанчалик мароқли бўлмасин, вақт нуқтаи назаридан унга ҳозирча якун ясашга мажбурмиз.Сиз билан тарбия йўналишлари ҳақида яна суҳбатлашиш умидида хайрлашамиз. 

Изоҳ: Яна суҳбатлашиш умидида хайрлашган эдик. Афсуским, муҳтарам ва ардоқли Салоҳиддин қори акамизнинг вафотлари туфайли бу умид ушалмай қолди. Ийди рамазон арафасида, хуфтон намозида саждага бош қўйган қори акамизнинг сезгир қулоқларига, қадим шоирлар таъбири билан айтилганда, “Эй ором олгувчи нафс, умринг тугади. Энди розилик билан Раббингга қайт”, деган нидо етишди ва Ҳақ чақириғига “лаббайка” жавобини бериб, азиз руҳларининг қуши муқаддас гунбазга жойлашишни ихтиёр этди...” Бу айрилиқ олдида инсон ожиз. Бироқ, шукр қиламизки, қори акамизнинг дину диёнат, тарбия йўлидаги хизматлари беиз кетмади. Аллоҳ ул муҳтарам зотдан рози бўлсин. 

Тоҳир Малик ёзиб олди

 «Ҳидоят» журнали, 2005 йил, 2-сон.

* * *

Bundan yetti-sakkiz yil burun jumhuriyat radiosida “Ota-onalar va bolalar” turkumida bir necha suhbat tashkil qilgan edik. Suhbatlarimizdan biriga Salohiddin qori aka Muhiddinovni (Alloh ul muhtaram zotni rahmat qilsin) ham taklif qilib edik. Ardoqli  hoji akamizning suhbatlari ko‘pchilikning diqqatini tortgan edi. Men qori akamizning fikrlarini tez-tez eslab turardim. Ayniqsa vafotlaridan keyin eslab, yozib olmaganimga afsuslanib yurdim. Yaqinda turli qog‘ozlarimni tartibga solayotib o‘sha suhbatning matniga ko‘zim tushdi-yu, huddi oltin topib olganday quvonib ketdim. Ha... biz shunaqa paytda “oltin topib olganday” deyishga o‘rganib qolganmiz. Aslida esa suhbat matnidagi qori akamizning fikrlarini oltindan yuqori qo‘yish joiz. Suhbatni qayta-qayta o‘qib, uni  muhtaram muxlislar hukmiga havola etishni lozim ko‘rdim.

- Salohiddin qori aka, biz sizni Islom ilmining bilimdonlaridan, ardoqli ulamolarimizdan deb bilamiz va qadrlaymiz. Siz nashrga tayyorlagan, tarjima qilgan kitoblarni o‘qiganmiz, ko‘p narsalarni o‘rganganmiz. Masjiddagi jum’a ma’ruzalaringizdan bahramand bo‘lish baxtiga ham yetishganmiz. Ammo bugun sizdan diniy masalalarni so‘ramaymiz. Balki hayotiy tajribalaringizga asoslangan tarbiya xususida suhbatlashmoqchimiz Hayotda hammamiz katta bir zanjirning halqalariga o‘xshaymiz. Boshqacha ta’bir bilan aytsak, biz bir vositachimiz. Ya’ni ota-bobolarimizdan meros qolgan yaxshi so‘zlarni, yaxshi tarbiyalarni farzandlarimizga yetkazamiz.Agar Alloh zehnimizni ochsa, bu merosga o‘zimizdan oz bo‘lsa-da, fazilat qo‘shib, boyitib beramiz.Agar jaholat botqog‘iga botib qolsak, Alloh shunisidan asrasin, bor merosni ham balchiqqa belagan holda uzatamiz. Shunday ekan, har bir ota zimmasida mas’uliyat yotadi. Hozir  shu mas’uliyat haqida gaplashsak. Buning uchun bir oz ortga qaytib, bolaligingizni, yoshligingizni eslasangiz. Dadangiz sizga qanday tarbiya berganlar? Qanday tergaganlar, qanday hollarda rag‘batlantirganlar?

- Bismillahir Rohmanir Rohiym. Bizning otamiz, Xudo rahmat qilgur, o‘zlari olim kishi bo‘lmasalar ham, ulamolarni juda sevgan, dindor, diniy marosimlarni bekamu ko‘st bajaruvchi solih insonlardan edilar. Olimlarni o‘zlariga do‘st tutardilar. Qo‘qonlik ulamolarni tez-tez xonadonimizga taklif etib, ularning dono suhbatlaridan bizlarni ham bahramand etardilar. Bizlar yosh bo‘lsak ham “Bu gaplarni sizlar ham eshitinglar”, deb  ulamolarning yonlariga o‘tqizib qo‘yardilar. Har safar: “Farzandlarimni duo qilsangiz, kelajakda bular halol-xaromni ajratadigan, ota-onasiga rahmat keltiradigan bir yaxshi insonlar qatorida bo‘lishsa”, deb muhtaram mehmonlarga murojaat etardilar. Shu tariqa juda ko‘p ulug‘lardan bizning haqqimizga duo olib berganlar. 

- Qori aka, uzr, gapingizni bo‘laman. Farzandi haqqiga duo olib berish ham otalik fazilatlaridan biri. Afsuski, birovlardan duo olish u yoqda tursin, o‘zi ham duo qilmay yuradigan johil otalarimiz ham borkim, Alloh ularga hidoyat bersin. Bolalarni mehmonlar huzuriga chorlanishi menda bir savol uyg‘otdi. Ko‘pgina xonadonlarda uyga mehmon kelsa, bolalarni mehmon o‘tirgan uyga yaqinlashtirishmaydi. Bolalar yoki o‘smir yoshlar nari borsa eshik ostonasigacha choy yoki taom olib kelib berish bilan chegaralanishadi. 

- Buning to‘g‘ri tomoni ham bor, noto‘g‘ri tomoni ham bor. Agar mehmondorchilikda yaxshi suhbat bo‘lsa, dinu diyonatdan so‘z ketsa bolalarni albatta bu suhbatdan bahramand bo‘lishga chorlash kerak. Ta’kid etaman: faqat suhbatga. Taom yeyilayotgan paytda chorlanishmaydi. Undan tashqari agar mehmondorchilik faqat ovqatlanishu maza-bemaza gaplardan iborat bo‘lsa ham bolalarni yaqinlashtirish kerakmas. Bizda shu ikki narsani aniq farqlashmaydi. Axir foydali, ta’lim-tarbiyaga oid gaplarni faqat kattalar emas, balki ko‘proq bolalar tinglashlari zarur. Mana hozirgi suhbatimizni  ham bolalar eshitishsa foydadan holi bo‘lmaydi. Endi mavzuni davom ettirsak, o‘rta maktabda o‘qigan davrimizda dadamiz tarbiyamizga ancha qattiq turardilar. Maktabdagi o‘rtoqlarimiz bilan  birga dars tayyorlash yoki o‘ynash kerak bo‘lsa u kishi: “Avval  o‘sha birga o‘ynaydigan yoki birga dars tayyorlaydigan o‘rtog‘ingni huzurimga olib kelib menga tanishtir”, deb taklif qilardilar. Biz aytganlarini bajarardik. Mo‘‘min kishi yaxshi-yomon odamni bir qarashda ajratarkanmi, “bu bilan do‘stlash, bunisidan nari yur”, derdilar. Yana derdilarki: “Maktabga borib-kelayotganingda ko‘chaning o‘rtasidan yurmaysan, chetidan borasan va shunday kelasan. Ko‘chada bir narsa yotgan bo‘lsa olmaysan. Ammo non tushib yotganini ko‘rsang bir chetga olib qo‘yasan, lekin narsa-buyum tushib yotgan bo‘lsa, tegmaysan. Maktabingga to‘g‘ri borib, to‘g‘ri kelasan”. Bu shunchaki og‘zaki gap bo‘lmay, maktabga borib-kelishimizni nazorat qilib turardilar. Urushdan keyin Qo‘qonda yashaganmiz. Yashash sharoiti mashaqqatli bo‘lishiga qaramay, dadam rahmatli uyga ustoz taklif qilib, bizlarning Qur’ondan ta’lim olishimizni ta’minlaganlar. Ustozning haqini berib: “Bolalarimning talaffuzlari, tajvidlari go‘zal bo‘lsin”, deb iltimos qilardilar. Bizni shu tariqa diniy ruhda, odamlarga yaxshilik qilish ruhida, gunoh ishlardan nari bo‘lish ruhida tarbiya qildilar. U paytlarda diniy madrasalarda o‘qish g‘oyat qiyin edi. O‘rta maktabni bitirganimdan so‘ng dadam: “Ukalaring din ilmiga qunt qilishmadi, sen madrasaga borasan”, dedilar. Ukalarimning diniy o‘qishga qiziqishlari, zehnlari yetarli emasligini bilib, dadam  o‘qishni davom ettirishimni alohida bir ihlos bilan istadilar. Shu istak bilan 1956 yili Toshkentga keldik. Shu yili Baroqxon madrasasi ochilgan edi, yuzta bola o‘qishga qabul qilindi. Ma’lum bir muddat Buxoroga ham borib o‘qib keldik. Dadam “faqat o‘qiysan, boshqa narsalarga e’tibor bermaysan”, deb moddiy jihatdan bekamu ko‘st ta’min etib turdilar. Dadamning kitobga ihloslari ham baland edi. Do‘stlaridan birlarining “Ruhil bayon” degan kitob  qaysi xonadonda bo‘lsa, “shu oiladan arab tilini biladigan, shu tildagi kitoblarni o‘qiy oladigan olimlar yetishib chiqsin”, deb duo qiladi”, degan gaplarini eshitib, shu kitobni izlay-izlay topib kelgan edilar. O‘zlari bunday kitoblarni o‘qiy olmasdilar. Bizlar ham o‘qib, tushunadigan darajaga yetmagan edik. Ammo o‘sha gap ta’sir qilib, topib kelganlari yodimda. Kitobni avaylab mening qo‘limga tutqazib “sen shu kitobni o‘qiydigan bo‘lasan, inshaalloh!” deb niyat qilgandilar. Alhamdulillah, u kishining xolis duolari sabab bo‘lib, yaxshi tarbiyalari sabab bo‘lib, madrasada tahsil oldik, o‘sha kitobni va boshqa yuzlab kitoblarni o‘qish baxtiga yetishdik, diniy idorada ham xizmat qildik. Bolaning kelajakda kim bo‘lishi ota-onaning harakatiga ham bog‘liq ekan. To‘g‘ri, dadamizning tabiatlari qattiqroq edi. Lekin qattiqqo‘llik ham kerak ekan, farzand kamoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatar ekan. Ba’zilarga bu hol noto‘g‘ri  tuyulsa ham, farzanddan  “shuni bajarasan” deb talab qilishlari foydadan holi bo‘lmaydi. Ukalarim boshqa sohalarda ketishdi. Mening diniy ilm yo‘lidan borishimga dadam sababchi bo‘ldilar. 

- Siz qattiqqo‘llikni yoqlab gapiryapsiz. Qattiqqo‘llikni odamlar turlicha tushunishadi. Aytaylik, “sen bu bola bilan o‘ynaysan, bu bola bilan dars tayyorlamaysan”, deb chegaralash yaxshimi? 

- Bolaning kimlar bilan do‘stlashmog‘i ota-onaning nazoratida bo‘lmog‘i shart. Bola hali kim yaxshi, kim yomon – to‘g‘ri ajrata olmaydi. Ko‘p hollarda yanglishadi. Xudo saqlasinu, ammo chakki yo‘lda yurgan bolaga qo‘shilib qolsa, oxiri yomon bo‘ladi. Ota-ona hayot tajribasiga ega bo‘ladi. Hayotda yaxshi-yomonni uchrataverib ko‘zi ancha pishgan bo‘ladi. Qattiqqo‘llik deganda dag‘allik, qo‘pollikni tushunish kerakmas. Bolaning qo‘llarini qayirib, “bu bilan o‘ynama!” deb uyga qamalmaydi. Balki asta tushuntiriladi. 

- Sizning fikringizni rad etmaymiz. Ammo gap shundaki, ota-onaning farosati, axloqi ham turlicha bo‘ladi. Birovlar siz aytgan tarbiyaga qunt qilishadi. Ayrimlari gapni shart kesishadi-qo‘yishadi. Bola esa “otam nima uchun shunday dedi?” deb garangsirab yuraveradi. Otasi “Bu bola bilan do‘stlashmaysan” deb ta’qiqlagani bilan uning aynan o‘sha bola bilan o‘ynagisi kelaveradi. 

- Bu gap ham to‘g‘ri. Bolani tarbiya qilish uchun avvalo ota-onaning o‘zi tarbiyali bo‘lishi kerak. Iymon nima, e’tiqod nima, halol nima, harom nima – ajrata olishi shart. Shundagina farzandiga yaxshi tarbiya bera oladi. 

- Ochig‘ini aytsak, ba’zi ota-onalar siz aytgan fazilatlarni yaxshi bilishmaydi.Ba’zilari bu fazilatlardan  umumiy tarzdagina xabardor, amal qilishdan esa yiroqlar. Ya’ni iymon, e’tiqod ko‘chalariga yaqin ham kelishmagan. Xo‘sh, bular bolani qanday tarbiya etishsin? Ba’zi oilalarda farzand ota-onani iymonga chorlayotganiga guvoh bo‘lamiz. “Dada, haromdan chetlaning, namoz o‘qing”, degan  gaplarni ham eshitamiz. Bir do‘stimiz bizga “o‘g‘lim menga aql o‘rgatyapti”, deb hasrat qildi.  Biz shunday o‘g‘il bergani uchun Allohga behisob ravishda shukrlar qiling, dedik.. Farzandning ota-onaga bunday  nasihat qilishi kishini  ham quvontiradi, ham ajablantiradi. Chunki to‘g‘ri  yo‘lga chorlash ota-onaning burchi. Ota-ona burchini anglamadimi, bu uning fojiasi desak yanglishmasmiz. 

- To‘g‘ri, shunday ota-onalar ham bor. Sho‘ro zamonida odamlar iymondan g‘oyat chekinishganlari oqibatida shunday hol yuzaga kelib qolgan. Biroq, buni tuzatib bo‘lmaydigan fojia sifatida qabul qilib, noumid bo‘lmaslik kerak. Allohdan hidoyat so‘ralsa, kishining o‘zida diyonat yo‘liga harakat va intilish bo‘lsa bu kamchiliklar ham o‘nglanar, inshaalloh. 

- Aytganingiz kelsin. Bayonim quruq da’vo bo‘lib qolmasligi uchun o‘zim guvoh bo‘lgan bir voqeani bayon qilay: bir tanishim aroq ichishni yaxshi ko‘radi. O‘g‘illaridan biri esa namozxon. Bir kuni borsam o‘sha o‘g‘li ranjib o‘tiribdi. Xafaligi sababini so‘rasam,”dadam so‘kdilar, oq qilib yuboraman, deb po‘pisa qilyaptilar”, dedi. Ma’lum bo‘lishicha, ota o‘g‘ilga “do‘kondan aroq olib kel”, deb buyuribdi. O‘g‘il “xarom narsani olib kelmayman”, deb ota amriga bo‘ysunmabdi. Ota-onaning amriga bo‘ysunish farzandning burchi ekanini hamma biladi. Bir qo‘shiq ham bor-ku, “Ey o‘g‘il, haddingda tur, otang seni sotganda ham”. 

- Bu holda bola to‘g‘ri ish qilgan. Ota-ona  gunoh ishlarga buyursa bola asti bajarmasligi kerak. Shunga haqqi bor. Ota yoki ona gunoh ishning farqiga bormagani holda farzandi buning fahmiga yetib, ularning aytganlarini qilmabdimi,  urib-so‘kmasdan balki undan minnatdor bo‘lishlari kerak. Gunoh ishni bajarmagan bola faqat o‘zini emas, ota-onasini ham gunohdan asrabdi. Endi siz aytgan qo‘shiqdagi satrning ma’nosi boshqa. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bu borada hadis bor. Ya’ni, bir yigit otasiga mehrsizlik ko‘rsatganida janob payg‘ambarimiz unga “sening uying, moling, hatto o‘zing ham otangning mulkidir. Istasa sotishi mumkin”, deganlar. She’rni shunday talqin qilmoq kerak. Xulosa shuki, ota yoki ona bolasiga bir ish buyurishdan avval ozgina o‘ylab olishi kerak: “To‘g‘ri ish buyuryapmanmi yoki  gunoh keltiruvchi ishga buyuryapmanmi”, deb.  

- Qori aka, endi yana picha ortga qaytsak: siz diniy ilm olish yo‘lidan ketibsiz. Ukalaringiz boshqa yo‘llarni tanlashibdi. Nima uchun? Nima uchun otangiz ularni sizga ergashishga zo‘rlamadilar? Axir hayotda shunday misollarni ko‘p uchratmiz-ku? Masalan, “akang do‘xtirlikka o‘qiyapti, sen ham shunga o‘qiysan” deganga o‘xshagan gaplarni siz ham eshitgandirsiz? 

- Eshitganman. Men tarbiyaning bu usulini ma’qullay olmayman. Ota-ona bolaning kelajagini o‘ylaganda farzandining qobiliyatini ham hisobga olishi kerak. Farzandi nimalarga qodir, nimaga ko‘proq qiziqadi, nimaga kuchi yetadiku, nimaga ojiz? Kuchi yetmaydigan, zehni kaltalik qiladigan ishlarga, o‘qishlarga majburlamaslik kerak. Menda diniy ilmga qiziqish bor ekan, dadam rahmatli shu qiziqishni qo‘llab-quvvatladilar. Ukalarimda qiziqish bo‘lmagani uchun zo‘rlamadilar. Har bir ota-ona shu yo‘lni tanlasa farzandi kelajagi uchun foyda qilgan bo‘ladi. 

- Oilangizni bilganim uchun tarbiyadagi bu yaxshi uslubni o‘zingiz ham davom ettirganingizni ta’kidlab o‘tmoqchiman.Katta o‘g‘lingiz Sobitxon dunyoviy ilmlarni ham o‘rgandilar. Politexnika institutida o‘qidilar. Kichik o‘g‘lingiz Abdullaxon diniy o‘qishlarini davom ettirib, shukrkim, hofizi Qur’on martabasiga yetdilar.Siz elga tanilgan ulamo sifatida Sobitxonning ham asosan  diniy ilm olishlarini istagan bo‘lsangiz kerak? Agar zo‘rlasangiz Sobitxon ham madrasada o‘qigan bo‘larmidilar? 

- Hozir aytganimday, bolaning qobiliyatiga, kuchiga qarashimiz kerak. Sobitxon ham kichikligidan din ilmini oldilar. Kichikliklaridan namoz o‘qiydilar, halol nima, harom nima, yaxshi farqlaydilar. Ma’lum darajada Qur’onni yod olganlar. Biroq, yigitlik yoshiga yetganlarida dunyoviy ilmga ham qiziqdilar. Men bu qiziqish yo‘lini to‘smadim. O‘g‘lim dunyoviy ilmni ham oldilar, dindagi sobitliklarida ham turdilar. Muhimi shu. Kichigimizda Qur’on ilmiga qiziqish kuchli edi, Xudoga shukr, hofizi Qur’on bo‘ldilar. Qizlarim ham ibodatli, e’tiqodli. 

- Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “O‘g‘lingiz o‘n yoshda namoz o‘qimasa uringlar”, degan ekanlar. Shuni har kim har hil sharhlaydi. “Uringlar” deganlari kamar bilan do‘pposlashmi? Siz shu sharafli hadisni tilga olganingizda “po‘pisa qiling” shaklida aytasiz? 

- Urish deganda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam do‘pposlashni nazarda tutmaganlar. Masalan, misvak bilan urish. Misvakni bilasiz, kichkinagina cho‘p bo‘ladi. U badanga ozor bermaydi. Yoki ko‘ylakning etagi bilan urish ham nazarda tutiladi. To‘g‘riroq ma’nosi esa aynan shu – po‘pisa qilish. Bolani hech qattiq urib bo‘lmaydi. Urish vositasida tarbiya qilib bo‘lmaydi. Bolaga asta-sekinlik bilan, toqat bilan tushuntirish kerak. 

- Fikringiz mutlaqo to‘g‘ri. Qori aka, suhbatingiz qanchalik maroqli bo‘lmasin, vaqt nuqtai nazaridan unga hozircha yakun yasashga majburmiz.Siz bilan tarbiya yo‘nalishlari haqida yana suhbatlashish umidida xayrlashamiz. 

Izoh: Yana suhbatlashish umidida xayrlashgan edik. Afsuskim, muhtaram va ardoqli Salohiddin qori akamizning vafotlari tufayli bu umid ushalmay qoldi. Iydi ramazon arafasida, xufton namozida sajdaga bosh qo‘ygan qori akamizning sezgir quloqlariga, qadim shoirlar ta’biri bilan aytilganda, “Ey orom olguvchi nafs, umring tugadi. Endi rozilik bilan Rabbingga qayt”, degan nido yetishdi va Haq chaqirig‘iga “labbayka” javobini berib, aziz ruhlarining qushi muqaddas gunbazga joylashishni ixtiyor etdi...” Bu ayriliq oldida inson ojiz. Biroq, shukr qilamizki, qori akamizning dinu diyonat, tarbiya yo‘lidagi xizmatlari beiz ketmadi. Alloh ul muhtaram zotdan rozi bo‘lsin. 

Tohir Malik yozib oldi

 «Hidoyat» jurnali, 2005 yil, 2-son.

• Олдинги
• Кейинги