Шукр ва сабр – иззат ва шараф гарови

Жалолиддин Ҳайдархон ўғли Ҳамроқулов 1975 йилда Наманган вилояти Норин туманида туғилган. Имом ал-Бухорий номидаги Тошкент ислом институтини тамомлаган (1991-1995).  Миср араб республикасининг “Азҳар” университетида малака оширган.
“Абул Қосим” мадрасасида мударрис (1995-1996), Тошкент ислом институтига ўқитувчи (1998-2008), Тошкент шаҳар Чилонзор туманидаги “Бўри жар” жомеъ масжиди имом-хатиби (1999-2010) бўлиб ишлаган. 2008 йилдан эътиборан Тошкент ислом институти “Таҳфизул-Қуръон” кафедраси мудири, 2010 йилдан Тошкент шаҳар “Новза” жомеъ масжиди имом-хатиби вазифасида фаолият юритиб келмоқда. 2008 йил “Энг намунали имом” кўрик танлови ғолиби.
Жалолиддин Ҳамроқуловнинг “Мусталаҳул-ҳадис” фанидан маърузалар матни китоби чоп этилган. У бир қанча асарларнинг таржимаси ва таҳририда иштирок этган, шунингдек “Олтин силсила” туркумидан халқимизга  тақдим қилинаётган буюк алломаларимизнинг асарларини тайёрлашда бевосита иштирок этиб келмоқда.

— Аллоҳ таоло ўзининг Каломи шарифида «Аллоҳ сизларга машаққат қилмоқни истамайди, балки сизларни поклашни ва шукр қилишларингиз учун сизларга Ўз неъматини комил қилиб беришни истайди» (Моида, 7) деб марҳамат қилади. Қори ака, Аллоҳ таоло буюрган шукр неъмати ҳақида сўзлаб берсангиз.
— Аллоҳ таоло инсонни мукаррам қилиб яратиб, унга саноқсиз неъматларни, туганмас яхшиликларни ато қилди, бу неъмат ва яхшиликлари билан уни бошқа яратилганлардан афзал қилди. Агар бандалар шукр қилсалар, уларга неъматларини зиёд қилишини ваъда қилди ва итоат қилсалар бу неъматлар давомийлиги ва боқийлигининг кафолатини берди. Аллоҳ таолонинг бандаларига берган ҳадя ва инъомлари биз учун кўриниб турган очиқ ва зоҳирий ёки биз кўра олмайдиган ботиний ва яшириндир, улар бизга маълум ва ёки ҳали номаълумдир. Аллоҳ таолонинг Одам боласига кўрсатган энг аввалги икроми бу уни гўзал хилқатда, аъзоларини мутаносибликда ва чиройли кўринишда яратгани, унга ҳалол ва ҳаромни, яхши ва ёмонни, ҳидоят ва залолатни, фойда ва зарарни ўргатгани, бунинг учун кўз, қулоқ ва ақл билан фазл кўрсатганидир.
Баъзи неъматлар ҳақида Пайғамбаримиз алайҳиссалом бизга хабар берганлар. Ибн Аббос разияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: «Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Икки неъмат  мавжуд  бўлиб кўпчилик  одамлар  уни  қўлдан  бой  берадирлар.  Бу — тансиҳатлик бирлан бўш вақтдир», - дер эрдилар». Яна ҳадиси шарифда “тинчлик ва хотиржамлик икки улуғ неъматдирки, бундан кўп одамлар маҳрумдирлар” дейилади.
Баъзан биз англаб етмаган, эътибор ҳам бермаган неъматларимиз ҳақида Раббимиз ўзи эслатиб туради. Ҳадиси қудсийда келади: “Эй Одам фарзанди! Сен икки неъмат орасида тонг оттирдинг. Улардан қай бири сенга зарарлироқ эканини билмайсан: одамлардан бекитилган  гуноҳларингми  ёки  сен  ҳақли бўлмаган ҳолда эшитган мақтовларингми? Агар одамлар сен ҳақингда Менинг билганларимни билганларида, сенга салом  ҳам  беришмас эди. Ўша берганларимдан  ҳам  улуғроғи офият, одамларнинг ҳожати сенга тушиб турганида сенинг одамлардан беҳожат бўлишинг, уларнинг озоридан ҳимоя қилинишингдир. Менга ҳамд айт, неъматимнинг қадрига ет, амалингни риёдан халос эт”.
Демак, бандаларига бу турли хил икром ва неъматлар берилишининг ҳикмати, инсонларнинг Аллоҳ таолога шукр қилишлари, У зотга таслим бўлиб, ҳамд айтишлари ва У зотга ҳеч нарсани шерик қилмай ибодат қилишлари учундир.

— Аллоҳ таоло бизларга ато этган неъматларнинг шукри қандай амалга оширилади? Қандай қилсак шукр қилгувчилардан бўламиз?
— Неъматларнинг шукри ушбу уч иш билан амалга ошади:
1. Неъмат берувчи − мунъим зотни эътироф этиш.
2. Қалб билан Аллоҳ таолога муҳаббат қўйиш.
3. Неъматларни Аллоҳ таоло яхши кўрадиган нарсаларга, рози бўладиган ишларга сарфлашдир.
Шукрнинг яна бир ифодаси неъматларни тил билан гапиришдир. “Раббинг неъмати ҳақида сўзла” оятига биноан, Аллоҳнинг неъматлари ҳақида сўзлаш шаръан матлубдир. Раббингиз неъматларини эсланг оятидан уни шукрини адо қилинг, уни таъсирини кўрсатинг дейилгани ҳолда, буюк бир одоб таълим берилмоқда. У ҳам бўлса неъмат ҳақида гапириш ва уни кўрсатиш, олийжаноблик, саҳийлик каби гўзал аҳлоқлар билан хулқланишга қизиқтирилмоқда. Шунинг учун банда ўзига берилган неъматларни эслатма ва ибрат учун гапириб туриши маъқул саналган.
Карамли зотлар Аллоҳ таоло уларга ўз фазлидан ато қилган нарсаларни сарфлайдилар, уларга бу нарсаларни етказган Зотга ҳамд айтадилар. Имом Қуртубий бу оят тафсирида шукр ва сано билан Аллоҳ таолонинг неъматларини ёйинг, гапиринг, шукр билан уни эътироф қилинг деганлар. Нўъмон ибн Баширдан Имом Шаъбий ривоят қилишича, Пайғамбар алайҳиссалом: “Ким озига шукр қилмаса, кўпига ҳам шукр қилмабди. Ким инсонларга шукр қилмаса, Аллоҳ таолога шукр қилмабди. Неъматларни гапириш шукрдир. Уни тарк қилиш эса куфрдир” дедилар.
Молик ибн Назла ал-Хушамий: “Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларида йиртиқ кийим билан ўтирган эдим, молинг борми дедилар. Ҳа, Ё Расулуллоҳ! дедим. Модомики, Аллоҳ сенга мол ато қилган бўлса, унинг асарини сенинг устингда кўринсин дедилар”. Бу ҳақида Абу Саъид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло гўзалдир, гўзалликни яхши кўради ва бандасида ўз неъматларининг асарини кўрмоқликни яхши кўради” дедилар.

— «Агар шукр қилиб, иймонли бўлсангизлар, Аллоҳ сизларни нега азобласин?! Ахир Аллоҳ (бандаларининг тоат-ибодатларига савоб ато этиш билан) шукр қилгувчи ва билгувчи бўлган зот-ку?!» (Нисо, 147). Шукрнинг ҳикматлари нимадан иборат?
— Қуръони карим оятларига теран назар солсак, Аллоҳ таоло Ўз каломида неъматларга шукр келтиришни иймон билан боғлайди. Аллоҳ таоло Ер аҳлига юборилган аввалги пайғамбарлардан Нуҳ алайҳиссаломни шукр сифати билан мақтайди. Аллоҳ таоло томонидан Мусо алайҳиссаломга нубувват ва рисолатни ато қилинган ва гаплашилган вақтида ҳам дастлабки амрлардан шукр қилишга буюрилади. Ўзининг дўсти Иброҳим алайҳиссаломни неъматларига шукр келтирувчи эканини айтиб, мадҳ қилади. Довуд алайҳиссаломни ҳам шукр қилишга буюради. Сулаймон алайҳиссалом Раббидан шокирлардан бўлишини сўраб дуо қилса, Луқмон алайҳиссалом ҳам, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам шукрга буюрилдилар. Бизнинг Пайғамбаримиз алайҳиссалом барча яратилганлар ичида энг шукрлиси эдилар. Очликдан қорниларига тош боғладилар, у зотнинг олдинги ва кейинги гуноҳлари кечирилди, шунга қарамай оёқлари шишиб кетгунларича қиёмул лайлда турдилар ва шукр қилувчи банда бўлмайинми дедилар. Пайғамбаримиз алайҳиссалом шундай деган бўлсалар, ҳозирги тўкинлик-фаровонлик даврида биз фақат шукримизни зиёда қилишга эътибор қаратишимиз лозим бўлади.
Раббимизнинг инсонларга қилган энг аввалги васияти Ўзига ва ота-онасига шукр келтириш ҳақида бўлди. Шунинг учун барча пайғамбарлар ўз қавмларини шукрга буюрган эдилар. Шукр аҳли бандалар орасида яхшиликлар билан хосланган бўлиб, уларга турли фитналар таъсир кўрсатмайди. Иблис алайҳиллаъна шукр мақомининг қадрини, ибодатларни асоси ва аълоси эканини билганидан ҳам асосий мақсадини инсонларни шукрдан тўсишга қаратди. Оятларга биноан қачонки, Сабаъ қавми ўзларига берилган неъматларни инкор қилганларида Аллоҳ таоло уларни бу неъматлардан маҳрум қилди ва уларга турли азобларни юборди.
Шукр барча мавжуд неъматларни сақловчиси ва йўқ неъматларни жалб қилувчисидир. Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу айтади: Неъмат шукрга боғлангандир, шукр зиёдаликка таълиқ қилингандир, шукр кесилмагунча, зиёдалик кесилмайди. Яъни, кимки шукр билан ризқланган бўлса, зиёдалик билан ризқланибди: “Яна Раббингиз эълон қилган (бу сўзлар)ни эслангиз: қасамки, агар (берган неъматларимга) шукр қилсангиз, албатта, (уларни янада) зиёда қилурман. Борди-ю, ношукрчилик қилсангиз, албатта, азобим (ҳам) жуда қаттиқдир”. Демак, Аллоҳ таолога иймон келтириб, тақво қилиш, шукр қилиш ва итоат этиш дунё ва охират эшикларининг очилишига сабаб бўлади.

— Аллоҳ таолога шукр келтириш қандай амалда қандай бўлади?
— Аллоҳ таолога шукр келтириш қалб, тил ва аъзолар билан бўлади. Қалб билан шукр  − неъматни Борийсига боғлаш билан бўлади.  Тил билан шукр − ҳадя қилувчига ҳамдни кўпайтириш билан бўлади. Пайғамбаримиз алайҳиссалом “Алҳамдулиллаҳ тарозини тўлдиради” дедилар. Аллоҳга ҳамд айтиш шукрнинг аввали ва асосидир. У Қуръони каримнинг биринчи ояти ҳамдир: Оламларнинг Рабби Аллоҳга ҳамдлар бўлсин. Аъзолар билан шукр қилиш эса Аллоҳ таоло рози бўладиган ишларга ёрдам бериш ва ғазабига хизмат қиладиган ишлардан қайтариш билан бўлади. Масалан, кўз шукри у билан ҳаром қилинган нарсаларга қарамаслик, тил шукри у билан фақат ҳақни гапириш, сидқдан бошқасига ишлатмаслик, қулоқлар шукри у билан ғийбат, бўҳтон ва бошқа муҳарромотларни эшитмасликдир. Шунингдек, Аллоҳ таоло инсонни ота-онасига шукр қилишга буюради. Ота-онасига шукр қилиш −  уларга яхшилик ва эҳсон қилиш, ҳақларига дуо қилиш, розилиги учун лутф ва меҳрибонлик кўрсатиш ҳамда камтарлик қанотини тутишдир, буюрган ишларига қулоқсиз бўлиш, норозилик, итоатдан оғринишлар исён ҳисобланади.
Раббимиз шукр сифати билан сифатлангандир, яратилганларидан унинг учун энг севимлиси ҳам шукр сифати билан сифатланганлардир. Яъни, У зот шакурдир, шокирларни яхши кўради. Агар Сен бировга яхшилик қилсанг, лекин унда шукрни кўрмасанг, савобини Аллоҳдан излагин, қаноатли бўл, инсонларнинг шукрлиси бўласан. Озгина шукр қилмаган, кўпга ҳам шукр қилмайди. Абу Муғийрадан қандай қилиб тонг орттирдингиз деб сўралганида, неъматларга кўмилган, лекин шукридан ожиз ҳолда деган эканлар. Шунинг учун инсонлар офият пайтида қанчалар шукрли эканини, балолар пайтида қанчалар сабрли эканини кўришлари мумкин бўлади.

— Қуръони каримда Аллоҳ таоло: «Сабр-тоқат қилингиз! Албатта, Аллоҳ сабр қилгувчилар билан биргадир!» (Анфол, 46) деб буюрган. Сабрнинг маъноси нима?
— Инсон ҳаёти тинимсиз курашлардан иборат. Бу дунёда биз беҳисоб ва турли-туман қийинчиликларга дуч келамиз. Ушбу курашларда кишининг зафар қучиши унинг сабр-матонатига боғлиқ бўлади. Сабр бу турли-туман, пинҳону ошкор ҳаёт қийинчиликларини енгишда қудратли қуролдир. Шунингдек, Аллоҳ таоло уни бандаларини синашнинг асосий жабҳаси қилди, негаки, айнан сабр орқали содиқ мўмин каззоб ва мунофиқдан ажралади: “Албатта мол-мулкларингиз ва жонларингиз мусибати билан синалурсизлар ва албатта сизлардан илгари Китоб берилганлар ва мушриклар томонидан кўп азият-маломатлар эшитасизлар. Агар сабр-тоқат қилсаларингиз ва Аллоҳдан қўрқсаларингиз, албатта, бу ишларнинг пухталигидандир”.
Китобу Суннатда сабр калимаси бир қанча ўринларда зикр этилади. Бироқ уларнинг ҳаммаси битта маъно остида бирлашади ва битта ғоя томон бошлайди. Қуръонда кўрсатилган ва 70 марта зикр қилинган сабр бу ҳар бир кишида қийинчиликларга чидаш, мусибатларга бардош бериш, қалбингизга озор берган нодонларга нисбатан саботли бўлиш кабилардан иборат.

— Бандага қайси ҳолат, ўринларда сабр қилишга буюрилган?
— Қуйида сабр ўринларининг айримлари хусусида тўхталиб ўтамиз:
1) Тоатларни бажариш ва маъсиятлардан четланишда сабр қилиш. Сабр - бу ақл ва шариат тақозо этадиган хайрли ишларга нафсни мажбур қилиш. Шунингдек, у шариат ва ақл ман этадиган амаллардан нафсни тийиш ҳамдир. Албатта, Аллоҳнинг буйруқларига тўла-тўкис амал қилиб, мункар ишлардан ўзини покиза сақлаш анча мушкул вазифа. Нафсга унинг маълум оғирлиги тушиши ҳам шубҳасиз. Шариат буюрган амалларни бажариб, мункар ишлардан тийилиб юрмоқ учун инсон ўзининг ҳақиқий душмани билан курашиши лозим. Бу душман -  нафс, ҳавои-хоҳиш ва шайтон тимсолида гавдаланади: “Албатта нафс барча ёмонликларга буюргувчидир”. Ана шу душманлар инсонни йўлдан уришга, унга шаҳватларни чиройли қилиб кўрсатишга ва уни тоат-ибодатлардан узоқлаштиришга уринадилар. Улар кўзлаган мақсадларига эришиш учун бетўхтов хуруж қилиб туришади. Шу боис, инсон нафсини жиловлаб олиш, ҳавои хоҳишини шариат измига юргизиш ва ҳақиқий душманни - шайтонни мағлуб этиш йўлида жидду жаҳд кўрсатмоғи лозим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Аллоҳ йўлида нафсига қарши жиҳод қилган киши мужоҳиддир!” .
 Нафсини жиловлаб, фақат тоат-ибодатлар сари ошиқадиган ва маъсият-гуноҳ ишлардан йироқ юрадиган мўмин ўзининг махфий душмани устидан албатта ғалаба қозонади. Нафс, шайтон ва ҳавои-хоҳиш измига юрмайди. Аслида ҳеч қайси ғалаба мазкур ғолиблик каби улуғ саналмайди. Нафсини мағлуб этиб, ҳавои-хоҳиш асирлигию шайтон васвасаларидан озод бўлган инсон қалбида ҳақ нури порлайди. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир ҳадиси шарифда “Сабр зиё демакдир” дедилар.
2) Мусибатларга сабр қилиш. Ҳаёт давомида инсоннинг жони, моли, аҳли-оиласи ва тинчлиги кўп хатарларга дуч келади. Албатта ҳар битта мусибат қаршисида сабот билан туриш осон иш эмас. Бундай ҳолатларда кишини умидсизлик чулғаб олади ва у қўрқув-саросима исканжасида қолади. Мусибатлар қаршисида эсанкираб ўзини йўқотиб қўювчилар ҳаётда мағлуб бўладилар. Улар ғалаба сари йўл очишга уринмайдилар. Аллоҳ таоло мўминларни мусибат чоғида сабр-бардошли бўлишга ундаган. Чунки ҳаёт мусибат-кулфатсиз ўтмайди. Шу боис, нажот калити бўлмиш сабр билан қуролланиб, музаффарият сари одимламоқ, заифлик ва умидсизлик чангалига тушиб қолмаслик мақсадга мувофиқ ишдир. Ояти каримада “Албатта сизларни хавфу хатар, очлик, молу жон ва экин-тикинга нуқсон етказиш каби нарсалар билан имтиҳон қиламиз. Бирон мусибат келганда “Албатта, биз Аллоҳникимиз ва албатта, биз У Зотга қайтгувчилармиз”, дейдиган собирларга хушхабар беринг. Ана ўшаларга Парвардигорлари томонидан салавот-мағфират ва раҳмат бордир. Ана ўшалар ҳақ йўлни топгувчилардир”, дейилади.
Дарҳақиқат, ана ўшалар иззат ва шараф йўлини тутган инсонлардир. Айниқса мусибатнинг илк лаҳзасида ўзларини мардона тутувчи зотлар амали таҳсинга лойиқдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳақиқий сабр мусибатнинг дастлабки зарбаси пайтида бўлишини айтганлар.
Собир бандалар оғир ҳолатлардан матонат билан чиқиб кетадилар. Улар бошларига тушган кулфатни ҳам дунёю охиратлари учун хайрли натижага айлантиришга уринадилар. Шу боис, уларнинг кулфат ҳолати билан саодат онлари бир-биридан у қадар кескин фарқланмайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу ҳақида “Мўминнинг иши қизиқ! Унинг ҳамма иши ўзи учун хайрли. Бу нарса фақат мўминда мавжуд. Агар мўминга бир хурсандчилик етса, шукр қилади ва бу унинг учун хайрли. Агар унинг бошига ғам-кулфат тушса, сабр қилади ва бу ҳам унинг учун хайрли бўлади” дейдилар.
3) Бандалар озор-азиятига сабр қилмоқ. Сиз турли-туман хулқ-атворли одамлар орасида яшар экансиз, албатта улардан бир қанча озор-азиятлар кўрасиз. Агар ҳар бир озор-азият сизга қаттиқ таъсир этиб, ғамга ботириб қўяверса, шубҳасиз бутун ҳаётингиз азобга айланади. Шу боис, имкон қадар биродарингизнинг хато-камчиликлари, билиб-билмай қилиб қўядиган зулм-озорларини кўтаришга ва кечириб юборишга ҳаракат қилинг. Шунда меҳр-муҳаббатга тўлиқ, саодатли ҳаёт кечирасиз. “Ёмонликни энг гўзал сўзлар билан даф қилинг! Шунда, баногоҳ, сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ-содиқ дўст каби бўлиб қолур”. Албатта бировлар озорини кўтариш, уларни кечиб юбориш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. “Албатта ким сабр қилса ва кечириб юборса, шак-шубҳасиз бу пухта ишлардандир”.
Бу фақат Аллоҳ таолодан мадад тиловчи чинакам мўминларгина қодир бўлган оғир вазифадир. “Биз сизларнинг баъзиларингизни баъзиларингиз учун фитна-синов қилиб қўйдик. Сизлар сабр қила олурмисизлар? Парвардигорингиз барчани кўриб турувчи бўлган Зотдир”.

— Қуръони каримда сабр эгалари учун қандай хушхабарлар келган?
— Хотиржамлик, қониқиш-розилик, саодат ҳиссини туйиш, азизу мукаррамлик, Аллоҳ нусрати ҳамда муҳаббатига сазовор бўлмоқ сабрнинг самараларидир. Қуръон сабрли кишиларда уч хислат борлигини, бу хислатлар улардан бошқаларда бўлмаслигини айтади:
Биринчиси – уларга Аллоҳнинг мағфирати бўлишлигидир. Бу улар учун мақтов бўлиб, бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам шарафдир.
Иккинчиси – Аллоҳнинг раҳмати бўлиб, бу етган мусибатнинг ўзи ҳам Аллоҳнинг лутфи ва эҳсонидан эканлигини билдиради.
Учинчиси – улар ҳидоятда юрган кишилар эканлиги, яъни ҳақ ва тўғри йўлда эканликлари мусибат чоғида киши ўзини қандай тутиши керак бўлса, шундай тутганликлари, уларга хафагарчилик ва дарду ҳасрат ўз ҳуснини ўтказа олмайди, мусибат қалбларидаги орзу-умид оловини сўндира олмайди. У хафа қалбларга тасаллидир, у ҳаётда муваффаққиятга ундовчи бир омилдир.

— «Сабр қилинглар, чунки сабр этиш — иймондан. Худди бош жасадда бўлганидек, сабр ҳам иймонда бўлади» деган эканлар Али ибн Абу Толиб (рз.). Сабрнинг ҳикматлари нималарда намоён бўлади?
—Ўзбек шеърият мулкининг султони Алишер Навоий сабр-қаноат тўғрисида шундай деганлар: “Кимки сабр-қаноатни ўзига касб қилиб олган бўлса, билки, бу уни бой қилади. Олтин, кумуш билан зебу зийнатларни бойлик деб билма, балки ҳақиқий бойлик сабр-қаноат олтинларидир. Қаноат олтини ҳеч қачон йўқ бўлмайди. Ана шу олтинни қўлга киритиб, шу орқали бойишга ҳаракат қил... Қаноат қилганнинг жойи иззат тахтидадир”.
Сабрнинг нечоғлик улуғ неъмат эканлигини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Ҳеч кимга сабрдан яхшироқ ва улканроқ неъмат берилмаган” деган ҳадисларидан билиб оламиз. Сабр-қаноатли киши ҳаётнинг аччиқ чучугига бардош беради. Садоқат билан оила тутади. Фарзандларини ақлли, ахлоқ-одобли қилиб тарбиялайди. Сабрли кишида меҳр-мурувват, инсоф-диёнат мавжуд бўлади. У ўз кучи билан кун кечиради, топганига қаноат қилиб яшайди. Ҳалол меҳнат қилиб, ҳеч кимдан бирор нарса тама қилмайди.
Улуғларимиз “ғалаба сабр билан биргадир” дейишади. Сабр ғалаба сари етаклайди. Инсон сабр қилгани сайин ҳақ устида тобора муқимроқ ўрнашади. Ҳаёт турли-туман мусибат ва қийинчиликлар билан тўла. Киши улар қаршисида сабот-матонат билан турмас экан, ўзини йўқотиб қўйиши турган гап. Имоннинг афзали- сабр ва бағри кенгликдир. Пайғамбаримиз алайҳиссалом уч хил нарсага қасамёд қиладилар: 1. Садақа қилган билан банданинг моли камайиб қолмайди. 2. Қайси бир бандага зулм билан унинг молига хиёнат қилинса-ю, у унга сабр айласа, албатта Аллоҳи Таоло унинг иззат ва шарафини зиёда этади. 3. Қайси бир банда тиламчилик эшигини очиб қўйса, Аллоҳи Таоло унга фақирлик эшигини очиб қўяди.
Умуман, бу ҳаётда инсон учун сабрдек муҳим ва зарур эҳтиёжни топмоқ мушкул. Биз тоат-ибодат қилишда ҳам, гуноҳ-маъсиятларни тарк этишда ҳам, бало-кулфатларга бардош беришда ҳам сабрга муҳтожмиз. Шу боис, сабр барча қувватлардан устун қўйилди. Аллоҳнинг собир бандалари сабр зиёси остида мангу ҳақ йўл соҳибларига айландилар. Шукр ва фикр қилиш сабр-қаноатнинг чироғи бўлиб, ҳалқимизда “Сабр таги сариқ олтин” деган мақол бежизга айтилмаган.
Инсон бу дунёда яшар экан, икки ҳолатнинг бирида бўлиши тақозо қилинади. Неъматлар ва хотиржамлик ичида бўлганда, шукр қилади, ёки мусибат ва қийинчиликлар вақтида сабр қилади. Шукр ва сабр соҳиби қарам бўлиб эмас, ўзига ҳокимлик ҳисси билан яшайди. Бу фазилатлар тоқатли бўлиш, вазминлик, босиқлик каби инсоний хислатларни ўзида жамлайди. Бу хислатлар инсонни эзгуликка, эзгулик эса комилликка етаклайди. Шунинг учун инсон етукликка эришиши, турмушининг мазмунли ўтиши, ҳаёт маъносини теран тушуниши учун сабрли ва шукрли бўлиши жуда муҳим саналади.
Киши нафс талаби, кўнгил орзуларини сабр орқалигина чегаралай олади. Шу боис, ҳадиси шарифда сабр имоннинг ярмидир, дейилади. Сабр ва шукр икки дунё саодатининг калити ҳисобланади. Агар ҳар бир киши қилаётган ишида сабр ва шукрни дастур қилса, албатта, муваффаққиятга эришади. Зеро, ҳадиси шарифда “мусибат етганда сабр қилувчи, берилган неъматларга шукр қилувчи, бировларнинг қилмишларини кечирувчи, ўзи бировга зулм етказса, тавба қилувчи кишиларга хотиржамлик ва ҳидоят адо этилур” дейилади. Инсон ҳар бир ишни сабр билан олиб борса, борига шукр, йўғига қаноат қилса мақсадига эришади, тинч ва осуда ҳаёт кечиради. Инсонийлик қадрини сақлаш билан бирга, турли ноинсоний йўлларга кириб кетмайди. Инсон ўз етуклигига эришиши, турмушининг фаровон бўлиши, умрининг мазмунли ўтиши, ҳаётнинг маъносини чуқурроқ билиши учун ҳам бу хислатлардан насибадор бўлиши керак.  Шунинг учун  шукр ва сабр киши маънавияти хазинасининг асоси бўлиб,  бунга эришиш иззат ва шараф йўли саналади.

Jaloliddin Haydarxon o‘g‘li Hamroqulov 1975 yilda Namangan viloyati Norin tumanida tug‘ilgan. Imom al-Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutini tamomlagan (yo1991-1995).  Misr arab respublikasining “Azhar” universitetida malaka oshirgan.
“Abul Qosim” madrasasida mudarris (1995-1996), Toshkent islom institutiga o‘qituvchi (1998-2008), Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi “Bo‘ri jar” jome’ masjidi imom-xatibi (1999-2010) bo‘lib ishlagan. 2008 yildan e’tiboran Toshkent islom instituti “Tahfizul-Qur’on” kafedrasi mudiri, 2010 yildan Toshkent shahar “Novza” jome’ masjidi imom-xatibi vazifasida faoliyat yuritib kelmoqda. 2008 yil “Eng namunali imom” ko‘rik tanlovi g‘olibi.
Jaloliddin Hamroqulovning “Mustalahul-hadis” fanidan ma’ruzalar matni kitobi chop etilgan. U bir qancha asarlarning tarjimasi va tahririda ishtirok etgan, shuningdek “Oltin silsila” turkumidan xalqimizga  taqdim qilinayotgan buyuk allomalarimizning asarlarini tayyorlashda bevosita ishtirok etib kelmoqda.

— Alloh taolo o‘zining Kalomi sharifida «Alloh sizlarga mashaqqat qilmoqni istamaydi, balki sizlarni poklashni va shukr qilishlaringiz uchun sizlarga O‘z ne’matini komil qilib berishni istaydi» (Moida, 7) deb marhamat qiladi. Qori aka, Alloh taolo buyurgan shukr ne’mati haqida so‘zlab bersangiz.
— Alloh taolo insonni mukarram qilib yaratib, unga sanoqsiz ne’matlarni, tuganmas yaxshiliklarni ato qildi, bu ne’mat va yaxshiliklari bilan uni boshqa yaratilganlardan afzal qildi. Agar bandalar shukr qilsalar, ularga ne’matlarini ziyod qilishini va’da qildi va itoat qilsalar bu ne’matlar davomiyligi va boqiyligining kafolatini berdi. Alloh taoloning bandalariga bergan hadya va in’omlari biz uchun ko‘rinib turgan ochiq va zohiriy yoki biz ko‘ra olmaydigan botiniy va yashirindir, ular bizga ma’lum va yoki hali noma’lumdir. Alloh taoloning Odam bolasiga ko‘rsatgan eng avvalgi ikromi bu uni go‘zal xilqatda, a’zolarini mutanosiblikda va chiroyli ko‘rinishda yaratgani, unga halol va haromni, yaxshi va yomonni, hidoyat va zalolatni, foyda va zararni o‘rgatgani, buning uchun ko‘z, quloq va aql bilan fazl ko‘rsatganidir.
Ba’zi ne’matlar haqida Payg‘ambarimiz alayhissalom bizga xabar berganlar. Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «Ikki ne’mat  mavjud  bo‘lib ko‘pchilik  odamlar  uni  qo‘ldan  boy  beradirlar.  Bu — tansihatlik birlan bo‘sh vaqtdir», - der erdilar». Yana hadisi sharifda “tinchlik va xotirjamlik ikki ulug‘ ne’matdirki, bundan ko‘p odamlar mahrumdirlar” deyiladi.
Ba’zan biz anglab yetmagan, e’tibor ham bermagan ne’matlarimiz haqida Rabbimiz o‘zi eslatib turadi. Hadisi qudsiyda keladi: “Ey Odam farzandi! Sen ikki ne’mat orasida tong ottirding. Ulardan qay biri senga zararliroq ekanini bilmaysan: odamlardan bekitilgan  gunohlaringmi  yoki  sen  haqli bo‘lmagan holda eshitgan maqtovlaringmi? Agar odamlar sen haqingda Mening bilganlarimni bilganlarida, senga salom  ham  berishmas edi. O‘sha berganlarimdan  ham  ulug‘rog‘i ofiyat, odamlarning hojati senga tushib turganida sening odamlardan behojat bo‘lishing, ularning ozoridan himoya qilinishingdir. Menga hamd ayt, ne’matimning qadriga yet, amalingni riyodan xalos et”.
Demak, bandalariga bu turli xil ikrom va ne’matlar berilishining hikmati, insonlarning Alloh taologa shukr qilishlari, U zotga taslim bo‘lib, hamd aytishlari va U zotga hech narsani sherik qilmay ibodat qilishlari uchundir.

— Alloh taolo bizlarga ato etgan ne’matlarning shukri qanday amalga oshiriladi? Qanday qilsak shukr qilguvchilardan bo‘lamiz?
— Ne’matlarning shukri ushbu uch ish bilan amalga oshadi:
1. Ne’mat beruvchi − mun’im zotni e’tirof etish.
2. Qalb bilan Alloh taologa muhabbat qo‘yish.
3. Ne’matlarni Alloh taolo yaxshi ko‘radigan narsalarga, rozi bo‘ladigan ishlarga sarflashdir.
Shukrning yana bir ifodasi ne’matlarni til bilan gapirishdir. “Rabbing ne’mati haqida so‘zla” oyatiga binoan, Allohning ne’matlari haqida so‘zlash shar’an matlubdir. Rabbingiz ne’matlarini eslang oyatidan uni shukrini ado qiling, uni ta’sirini ko‘rsating deyilgani holda, buyuk bir odob ta’lim berilmoqda. U ham bo‘lsa ne’mat haqida gapirish va uni ko‘rsatish, oliyjanoblik, sahiylik kabi go‘zal ahloqlar bilan xulqlanishga qiziqtirilmoqda. Shuning uchun banda o‘ziga berilgan ne’matlarni eslatma va ibrat uchun gapirib turishi ma’qul sanalgan.
Karamli zotlar Alloh taolo ularga o‘z fazlidan ato qilgan narsalarni sarflaydilar, ularga bu narsalarni yetkazgan Zotga hamd aytadilar. Imom Qurtubiy bu oyat tafsirida shukr va sano bilan Alloh taoloning ne’matlarini yoying, gapiring, shukr bilan uni e’tirof qiling deganlar. No‘‘mon ibn Bashirdan Imom Sha’biy rivoyat qilishicha, Payg‘ambar alayhissalom: “Kim oziga shukr qilmasa, ko‘piga ham shukr qilmabdi. Kim insonlarga shukr qilmasa, Alloh taologa shukr qilmabdi. Ne’matlarni gapirish shukrdir. Uni tark qilish esa kufrdir” dedilar.
Molik ibn Nazla al-Xushamiy: “Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilarida yirtiq kiyim bilan o‘tirgan edim, moling bormi dedilar. Ha, Yo Rasululloh! dedim. Modomiki, Alloh senga mol ato qilgan bo‘lsa, uning asarini sening ustingda ko‘rinsin dedilar”. Bu haqida Abu Sa’id al-Xudriy roziyallohu anhudan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taolo go‘zaldir, go‘zallikni yaxshi ko‘radi va bandasida o‘z ne’matlarining asarini ko‘rmoqlikni yaxshi ko‘radi” dedilar.

— «Agar shukr qilib, iymonli bo‘lsangizlar, Alloh sizlarni nega azoblasin?! Axir Alloh (bandalarining toat-ibodatlariga savob ato etish bilan) shukr qilguvchi va bilguvchi bo‘lgan zot-ku?!» (Niso, 147). Shukrning hikmatlari nimadan iborat?
— Qur’oni karim oyatlariga teran nazar solsak, Alloh taolo O‘z kalomida ne’matlarga shukr keltirishni iymon bilan bog‘laydi. Alloh taolo Yer ahliga yuborilgan avvalgi payg‘ambarlardan Nuh alayhissalomni shukr sifati bilan maqtaydi. Alloh taolo tomonidan Muso alayhissalomga nubuvvat va risolatni ato qilingan va gaplashilgan vaqtida ham dastlabki amrlardan shukr qilishga buyuriladi. O‘zining do‘sti Ibrohim alayhissalomni ne’matlariga shukr keltiruvchi ekanini aytib, madh qiladi. Dovud alayhissalomni ham shukr qilishga buyuradi. Sulaymon alayhissalom Rabbidan shokirlardan bo‘lishini so‘rab duo qilsa, Luqmon alayhissalom ham, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom ham shukrga buyurildilar. Bizning Payg‘ambarimiz alayhissalom barcha yaratilganlar ichida eng shukrlisi edilar. Ochlikdan qornilariga tosh bog‘ladilar, u zotning oldingi va keyingi gunohlari kechirildi, shunga qaramay oyoqlari shishib ketgunlaricha qiyomul laylda turdilar va shukr qiluvchi banda bo‘lmayinmi dedilar. Payg‘ambarimiz alayhissalom shunday degan bo‘lsalar, hozirgi to‘kinlik-farovonlik davrida biz faqat shukrimizni ziyoda qilishga e’tibor qaratishimiz lozim bo‘ladi.
Rabbimizning insonlarga qilgan eng avvalgi vasiyati O‘ziga va ota-onasiga shukr keltirish haqida bo‘ldi. Shuning uchun barcha payg‘ambarlar o‘z qavmlarini shukrga buyurgan edilar. Shukr ahli bandalar orasida yaxshiliklar bilan xoslangan bo‘lib, ularga turli fitnalar ta’sir ko‘rsatmaydi. Iblis alayhilla’na shukr maqomining qadrini, ibodatlarni asosi va a’losi ekanini bilganidan ham asosiy maqsadini insonlarni shukrdan to‘sishga qaratdi. Oyatlarga binoan qachonki, Saba’ qavmi o‘zlariga berilgan ne’matlarni inkor qilganlarida Alloh taolo ularni bu ne’matlardan mahrum qildi va ularga turli azoblarni yubordi.
Shukr barcha mavjud ne’matlarni saqlovchisi va yo‘q ne’matlarni jalb qiluvchisidir. Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhu aytadi: Ne’mat shukrga bog‘langandir, shukr ziyodalikka ta’liq qilingandir, shukr kesilmaguncha, ziyodalik kesilmaydi. Ya’ni, kimki shukr bilan rizqlangan bo‘lsa, ziyodalik bilan rizqlanibdi: “Yana Rabbingiz e’lon qilgan (bu so‘zlar)ni eslangiz: qasamki, agar (bergan ne’matlarimga) shukr qilsangiz, albatta, (ularni yanada) ziyoda qilurman. Bordi-yu, noshukrchilik qilsangiz, albatta, azobim (ham) juda qattiqdir”. Demak, Alloh taologa iymon keltirib, taqvo qilish, shukr qilish va itoat etish dunyo va oxirat eshiklarining ochilishiga sabab bo‘ladi.

— Alloh taologa shukr keltirish qanday amalda qanday bo‘ladi?
— Alloh taologa shukr keltirish qalb, til va a’zolar bilan bo‘ladi. Qalb bilan shukr  − ne’matni Boriysiga bog‘lash bilan bo‘ladi.  Til bilan shukr − hadya qiluvchiga hamdni ko‘paytirish bilan bo‘ladi. Payg‘ambarimiz alayhissalom “Alhamdulillah tarozini to‘ldiradi” dedilar. Allohga hamd aytish shukrning avvali va asosidir. U Qur’oni karimning birinchi oyati hamdir: Olamlarning Rabbi Allohga hamdlar bo‘lsin. A’zolar bilan shukr qilish esa Alloh taolo rozi bo‘ladigan ishlarga yordam berish va g‘azabiga xizmat qiladigan ishlardan qaytarish bilan bo‘ladi. Masalan, ko‘z shukri u bilan harom qilingan narsalarga qaramaslik, til shukri u bilan faqat haqni gapirish, sidqdan boshqasiga ishlatmaslik, quloqlar shukri u bilan g‘iybat, bo‘hton va boshqa muharromotlarni eshitmaslikdir. Shuningdek, Alloh taolo insonni ota-onasiga shukr qilishga buyuradi. Ota-onasiga shukr qilish −  ularga yaxshilik va ehson qilish, haqlariga duo qilish, roziligi uchun lutf va mehribonlik ko‘rsatish hamda kamtarlik qanotini tutishdir, buyurgan ishlariga quloqsiz bo‘lish, norozilik, itoatdan og‘rinishlar isyon hisoblanadi.
Rabbimiz shukr sifati bilan sifatlangandir, yaratilganlaridan uning uchun eng sevimlisi ham shukr sifati bilan sifatlanganlardir. Ya’ni, U zot shakurdir, shokirlarni yaxshi ko‘radi. Agar Sen birovga yaxshilik qilsang, lekin unda shukrni ko‘rmasang, savobini Allohdan izlagin, qanoatli bo‘l, insonlarning shukrlisi bo‘lasan. Ozgina shukr qilmagan, ko‘pga ham shukr qilmaydi. Abu Mug‘iyradan qanday qilib tong orttirdingiz deb so‘ralganida, ne’matlarga ko‘milgan, lekin shukridan ojiz holda degan ekanlar. Shuning uchun insonlar ofiyat paytida qanchalar shukrli ekanini, balolar paytida qanchalar sabrli ekanini ko‘rishlari mumkin bo‘ladi.

— Qur’oni karimda Alloh taolo: «Sabr-toqat qilingiz! Albatta, Alloh sabr qilguvchilar bilan birgadir!» (Anfol, 46) deb buyurgan. Sabrning ma’nosi nima?
— Inson hayoti tinimsiz kurashlardan iborat. Bu dunyoda biz behisob va turli-tuman qiyinchiliklarga duch kelamiz. Ushbu kurashlarda kishining zafar quchishi uning sabr-matonatiga bog‘liq bo‘ladi. Sabr bu turli-tuman, pinhonu oshkor hayot qiyinchiliklarini yengishda qudratli quroldir. Shuningdek, Alloh taolo uni bandalarini sinashning asosiy jabhasi qildi, negaki, aynan sabr orqali sodiq mo‘min kazzob va munofiqdan ajraladi: “Albatta mol-mulklaringiz va jonlaringiz musibati bilan sinalursizlar va albatta sizlardan ilgari Kitob berilganlar va mushriklar tomonidan ko‘p aziyat-malomatlar eshitasizlar. Agar sabr-toqat qilsalaringiz va Allohdan qo‘rqsalaringiz, albatta, bu ishlarning puxtaligidandir”.
Kitobu Sunnatda sabr kalimasi bir qancha o‘rinlarda zikr etiladi. Biroq ularning hammasi bitta ma’no ostida birlashadi va bitta g‘oya tomon boshlaydi. Qur’onda ko‘rsatilgan va 70 marta zikr qilingan sabr bu har bir kishida qiyinchiliklarga chidash, musibatlarga bardosh berish, qalbingizga ozor bergan nodonlarga nisbatan sabotli bo‘lish kabilardan iborat.

— Bandaga qaysi holat, o‘rinlarda sabr qilishga buyurilgan?
— Quyida sabr o‘rinlarining ayrimlari xususida to‘xtalib o‘tamiz:
1) Toatlarni bajarish va ma’siyatlardan chetlanishda sabr qilish. Sabr - bu aql va shariat taqozo etadigan xayrli ishlarga nafsni majbur qilish. Shuningdek, u shariat va aql man etadigan amallardan nafsni tiyish hamdir. Albatta, Allohning buyruqlariga to‘la-to‘kis amal qilib, munkar ishlardan o‘zini pokiza saqlash ancha mushkul vazifa. Nafsga uning ma’lum og‘irligi tushishi ham shubhasiz. Shariat buyurgan amallarni bajarib, munkar ishlardan tiyilib yurmoq uchun inson o‘zining haqiqiy dushmani bilan kurashishi lozim. Bu dushman -  nafs, havoi-xohish va shayton timsolida gavdalanadi: “Albatta nafs barcha yomonliklarga buyurguvchidir”. Ana shu dushmanlar insonni yo‘ldan urishga, unga shahvatlarni chiroyli qilib ko‘rsatishga va uni toat-ibodatlardan uzoqlashtirishga urinadilar. Ular ko‘zlagan maqsadlariga erishish uchun beto‘xtov xuruj qilib turishadi. Shu bois, inson nafsini jilovlab olish, havoi xohishini shariat izmiga yurgizish va haqiqiy dushmanni - shaytonni mag‘lub etish yo‘lida jiddu jahd ko‘rsatmog‘i lozim. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Alloh yo‘lida nafsiga qarshi jihod qilgan kishi mujohiddir!” .
 Nafsini jilovlab, faqat toat-ibodatlar sari oshiqadigan va ma’siyat-gunoh ishlardan yiroq yuradigan mo‘min o‘zining maxfiy dushmani ustidan albatta g‘alaba qozonadi. Nafs, shayton va havoi-xohish izmiga yurmaydi. Aslida hech qaysi g‘alaba mazkur g‘oliblik kabi ulug‘ sanalmaydi. Nafsini mag‘lub etib, havoi-xohish asirligiyu shayton vasvasalaridan ozod bo‘lgan inson qalbida haq nuri porlaydi. Shuning uchun Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bir hadisi sharifda “Sabr ziyo demakdir” dedilar.
2) Musibatlarga sabr qilish. Hayot davomida insonning joni, moli, ahli-oilasi va tinchligi ko‘p xatarlarga duch keladi. Albatta har bitta musibat qarshisida sabot bilan turish oson ish emas. Bunday holatlarda kishini umidsizlik chulg‘ab oladi va u qo‘rquv-sarosima iskanjasida qoladi. Musibatlar qarshisida esankirab o‘zini yo‘qotib qo‘yuvchilar hayotda mag‘lub bo‘ladilar. Ular g‘alaba sari yo‘l ochishga urinmaydilar. Alloh taolo mo‘minlarni musibat chog‘ida sabr-bardoshli bo‘lishga undagan. Chunki hayot musibat-kulfatsiz o‘tmaydi. Shu bois, najot kaliti bo‘lmish sabr bilan qurollanib, muzaffariyat sari odimlamoq, zaiflik va umidsizlik changaliga tushib qolmaslik maqsadga muvofiq ishdir. Oyati karimada “Albatta sizlarni xavfu xatar, ochlik, molu jon va ekin-tikinga nuqson yetkazish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Biron musibat kelganda “Albatta, biz Allohnikimiz va albatta, biz U Zotga qaytguvchilarmiz”, deydigan sobirlarga xushxabar bering. Ana o‘shalarga Parvardigorlari tomonidan salavot-mag‘firat va rahmat bordir. Ana o‘shalar haq yo‘lni topguvchilardir”, deyiladi.
Darhaqiqat, ana o‘shalar izzat va sharaf yo‘lini tutgan insonlardir. Ayniqsa musibatning ilk lahzasida o‘zlarini mardona tutuvchi zotlar amali tahsinga loyiqdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam haqiqiy sabr musibatning dastlabki zarbasi paytida bo‘lishini aytganlar.
Sobir bandalar og‘ir holatlardan matonat bilan chiqib ketadilar. Ular boshlariga tushgan kulfatni ham dunyoyu oxiratlari uchun xayrli natijaga aylantirishga urinadilar. Shu bois, ularning kulfat holati bilan saodat onlari bir-biridan u qadar keskin farqlanmaydi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bu haqida “Mo‘minning ishi qiziq! Uning hamma ishi o‘zi uchun xayrli. Bu narsa faqat mo‘minda mavjud. Agar mo‘minga bir xursandchilik yetsa, shukr qiladi va bu uning uchun xayrli. Agar uning boshiga g‘am-kulfat tushsa, sabr qiladi va bu ham uning uchun xayrli bo‘ladi” deydilar.
3) Bandalar ozor-aziyatiga sabr qilmoq. Siz turli-tuman xulq-atvorli odamlar orasida yashar ekansiz, albatta ulardan bir qancha ozor-aziyatlar ko‘rasiz. Agar har bir ozor-aziyat sizga qattiq ta’sir etib, g‘amga botirib qo‘yaversa, shubhasiz butun hayotingiz azobga aylanadi. Shu bois, imkon qadar birodaringizning xato-kamchiliklari, bilib-bilmay qilib qo‘yadigan zulm-ozorlarini ko‘tarishga va kechirib yuborishga harakat qiling. Shunda mehr-muhabbatga to‘liq, saodatli hayot kechirasiz. “Yomonlikni eng go‘zal so‘zlar bilan daf qiling! Shunda, banogoh, siz bilan o‘rtalaringizda adovat bo‘lgan kimsa qaynoq-sodiq do‘st kabi bo‘lib qolur”. Albatta birovlar ozorini ko‘tarish, ularni kechib yuborish har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi. “Albatta kim sabr qilsa va kechirib yuborsa, shak-shubhasiz bu puxta ishlardandir”.
Bu faqat Alloh taolodan madad tilovchi chinakam mo‘minlargina qodir bo‘lgan og‘ir vazifadir. “Biz sizlarning ba’zilaringizni ba’zilaringiz uchun fitna-sinov qilib qo‘ydik. Sizlar sabr qila olurmisizlar? Parvardigoringiz barchani ko‘rib turuvchi bo‘lgan Zotdir”.

— Qur’oni karimda sabr egalari uchun qanday xushxabarlar kelgan?
— Xotirjamlik, qoniqish-rozilik, saodat hissini tuyish, azizu mukarramlik, Alloh nusrati hamda muhabbatiga sazovor bo‘lmoq sabrning samaralaridir. Qur’on sabrli kishilarda uch xislat borligini, bu xislatlar ulardan boshqalarda bo‘lmasligini aytadi:
Birinchisi – ularga Allohning mag‘firati bo‘lishligidir. Bu ular uchun maqtov bo‘lib, bu dunyoda ham, u dunyoda ham sharafdir.
Ikkinchisi – Allohning rahmati bo‘lib, bu yetgan musibatning o‘zi ham Allohning lutfi va ehsonidan ekanligini bildiradi.
Uchinchisi – ular hidoyatda yurgan kishilar ekanligi, ya’ni haq va to‘g‘ri yo‘lda ekanliklari musibat chog‘ida kishi o‘zini qanday tutishi kerak bo‘lsa, shunday tutganliklari, ularga xafagarchilik va dardu hasrat o‘z husnini o‘tkaza olmaydi, musibat qalblaridagi orzu-umid olovini so‘ndira olmaydi. U xafa qalblarga tasallidir, u hayotda muvaffaqqiyatga undovchi bir omildir.

— «Sabr qilinglar, chunki sabr etish — iymondan. Xuddi bosh jasadda bo‘lganidek, sabr ham iymonda bo‘ladi» degan ekanlar Ali ibn Abu Tolib (rz.). Sabrning hikmatlari nimalarda namoyon bo‘ladi?
— O‘zbek she’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy sabr-qanoat to‘g‘risida shunday deganlar: “Kimki sabr-qanoatni o‘ziga kasb qilib olgan bo‘lsa, bilki, bu uni boy qiladi. Oltin, kumush bilan zebu ziynatlarni boylik deb bilma, balki haqiqiy boylik sabr-qanoat oltinlaridir. Qanoat oltini hech qachon yo‘q bo‘lmaydi. Ana shu oltinni qo‘lga kiritib, shu orqali boyishga harakat qil... Qanoat qilganning joyi izzat taxtidadir”.
Sabrning nechog‘lik ulug‘ ne’mat ekanligini Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning: “Hech kimga sabrdan yaxshiroq va ulkanroq ne’mat berilmagan” degan hadislaridan bilib olamiz. Sabr-qanoatli kishi hayotning achchiq chuchugiga bardosh beradi. Sadoqat bilan oila tutadi. Farzandlarini aqlli, axloq-odobli qilib tarbiyalaydi. Sabrli kishida mehr-muruvvat, insof-diyonat mavjud bo‘ladi. U o‘z kuchi bilan kun kechiradi, topganiga qanoat qilib yashaydi. Halol mehnat qilib, hech kimdan biror narsa tama qilmaydi.
Ulug‘larimiz “g‘alaba sabr bilan birgadir” deyishadi. Sabr g‘alaba sari yetaklaydi. Inson sabr qilgani sayin haq ustida tobora muqimroq o‘rnashadi. Hayot turli-tuman musibat va qiyinchiliklar bilan to‘la. Kishi ular qarshisida sabot-matonat bilan turmas ekan, o‘zini yo‘qotib qo‘yishi turgan gap. Imonning afzali- sabr va bag‘ri kenglikdir. Payg‘ambarimiz alayhissalom uch xil narsaga qasamyod qiladilar: 1. Sadaqa qilgan bilan bandaning moli kamayib qolmaydi. 2. Qaysi bir bandaga zulm bilan uning moliga xiyonat qilinsa-yu, u unga sabr aylasa, albatta Allohi Taolo uning izzat va sharafini ziyoda etadi. 3. Qaysi bir banda tilamchilik eshigini ochib qo‘ysa, Allohi Taolo unga faqirlik eshigini ochib qo‘yadi.
Umuman, bu hayotda inson uchun sabrdek muhim va zarur ehtiyojni topmoq mushkul. Biz toat-ibodat qilishda ham, gunoh-ma’siyatlarni tark etishda ham, balo-kulfatlarga bardosh berishda ham sabrga muhtojmiz. Shu bois, sabr barcha quvvatlardan ustun qo‘yildi. Allohning sobir bandalari sabr ziyosi ostida mangu haq yo‘l sohiblariga aylandilar. Shukr va fikr qilish sabr-qanoatning chirog‘i bo‘lib, halqimizda “Sabr tagi sariq oltin” degan maqol bejizga aytilmagan.
Inson bu dunyoda yashar ekan, ikki holatning birida bo‘lishi taqozo qilinadi. Ne’matlar va xotirjamlik ichida bo‘lganda, shukr qiladi, yoki musibat va qiyinchiliklar vaqtida sabr qiladi. Shukr va sabr sohibi qaram bo‘lib emas, o‘ziga hokimlik hissi bilan yashaydi. Bu fazilatlar toqatli bo‘lish, vazminlik, bosiqlik kabi insoniy xislatlarni o‘zida jamlaydi. Bu xislatlar insonni ezgulikka, ezgulik esa komillikka yetaklaydi. Shuning uchun inson yetuklikka erishishi, turmushining mazmunli o‘tishi, hayot ma’nosini teran tushunishi uchun sabrli va shukrli bo‘lishi juda muhim sanaladi.
Kishi nafs talabi, ko‘ngil orzularini sabr orqaligina chegaralay oladi. Shu bois, hadisi sharifda sabr imonning yarmidir, deyiladi. Sabr va shukr ikki dunyo saodatining kaliti hisoblanadi. Agar har bir kishi qilayotgan ishida sabr va shukrni dastur qilsa, albatta, muvaffaqqiyatga erishadi. Zero, hadisi sharifda “musibat yetganda sabr qiluvchi, berilgan ne’matlarga shukr qiluvchi, birovlarning qilmishlarini kechiruvchi, o‘zi birovga zulm yetkazsa, tavba qiluvchi kishilarga xotirjamlik va hidoyat ado etilur” deyiladi. Inson har bir ishni sabr bilan olib borsa, boriga shukr, yo‘g‘iga qanoat qilsa maqsadiga erishadi, tinch va osuda hayot kechiradi. Insoniylik qadrini saqlash bilan birga, turli noinsoniy yo‘llarga kirib ketmaydi. Inson o‘z yetukligiga erishishi, turmushining farovon bo‘lishi, umrining mazmunli o‘tishi, hayotning ma’nosini chuqurroq bilishi uchun ham bu xislatlardan nasibador bo‘lishi kerak.  Shuning uchun  shukr va sabr kishi ma’naviyati xazinasining asosi bo‘lib,  bunga erishish izzat va sharaf yo‘li sanaladi.

• Олдинги
• Кейинги