Қарз олди-берди муомаласи

Раҳматуллоҳ қори Ҳабибуллоҳ ўғли 1975 йил 18 май куни Сурхондарё вилоятининг Музробот туманида таваллуд топган. Бухородаги “Мир Араб” мадрасасини ва Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтини (1995-1999) тамомлаган. Имом Бухорий халқаро марказида малака оширган. Шайхонтоҳур туманидаги “Оқ тунукали” масжидида имом-хатиб, Юнусобод туманидаги “Мирзо Юсуф” жомеъ масжидида ноиби, имом, “Юнусобод Оқтепа”  жомеъ масжиди имом-хатиби вазифасида фаолият олиб борган.
2001-2003 йиллари Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтида дарс берган. 2003 йил Эрон Ислом Республикасида ўтказилган ХIX Халқаро Қуръони карим мусобақасида иштирок этган.
2003 йилдан буён Шайхонтоҳур туманидаги “Хўжа Аламбардор” жомеъ масжиди имом-хатиби вазифасида фаолият юритиб келмоқда.
Унинг илмий-ижтимоий, диний-маърифий мавзудаги 60 яқин теле ва радио эшиттиришлари эфирга узатилган, 500 га яқин мақолалари, “Ҳалол савдо касбларнинг яхшиси” номли китоби чоп этилган. Жума мавъизалари жамланган 10 та СD албоми чиқарилган.
Раҳматуллоҳ Сайфуддинов 2011 йилнинг "Энг намунали имоми", 2012 йилнинг "Энг фаол имом хатиби" кўрик-танловлари ғолиби.
Шахсий веб-сайти: www.mehrob.uz

— Қуръон ва Суннатга кўра, қарз ва унга вафо қилиш иймон аломатларидан, унинг шўъбаларидан биридир. Бунинг ҳикмати нимада?
— Аллоҳ таоло ер юзидаги инсонларнинг ҳаммасини ҳар хил микдорда мол-мулк билан ризқлантирган. Одамларнинг турли қабила ва элатларга бўлиниши уларнинг бир-бирлари билан танишиб дўст бўлишлари учун бўлганидек, мол-дунёларнинг турли миқдорда бўлиши ҳам бир-бирларини қўллаб-қувватлаб, ўзаро ёрдам беришлари учундир. Қайси кишига қандайдир одамларнинг ҳожати тушиб турган бўлса, Аллоҳ таоло унга кўп яхшиликларини хоҳлаган бўлади. Аллоҳ таоло марҳамат қиладики:
“Аллоҳга “чиройли қарз” берадиган (Унинг йўлида ўз бойлигидан сарфлайдиган) киши бормики, унга бир неча баробар кўп қилиб қайтарса? Ҳолбуки, Аллоҳ (ризқни) танг ҳам, кенг ҳам қилур ва (сизлар) Унинг ҳузурига, албатта, қайтарилажаксизлар”. (Бақара сураси 245-оят)
Ушбу оятда яхшилик йўлида, савоб ҳосил қилиш мақсадида сарф қилинадиган маблағ, мол-мулк Аллоҳ таолога қарз бериш сифатида баҳоланмоқда. Шу боис ҳам динимизга кўра садақа беришдан кўра қарз беришнинг савоби кўпроқдир. Зеро, садақа ва эҳсонлар ихтиёрий равишда муҳтож ва номуҳтож кишиларга берилаверади. Аммо қарз фақат эҳтиёж соҳибларигагина берилади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қилиб, дедилар:
“Жаннатга кирдим ва унинг эшигида садақа ўн (баробар савоб) билан, қарз ўн саккиз (баробар савоб) билан (мукофотланади) - деган ёзувни кўрдим. Шунда эй Жаброил, қандай қилиб садақа ўн, қарз ўн саккиз баробар бўлади? - деб сўрадим. У айтдики: Чунки, садақа бойнинг ҳам, фақирнинг ҳам қўлига тушаверади. Қарз эса, фақат унга муҳтож бўлган одамнинг қўлига тушади” - деб марҳамат қилганлар. (Табароний ривояти).

— Ислом динида инсонлар орасидаги молиявий муносабатларни тартибга солишда ҳам кўрсатмалар келган. Қарз олди-берди муомаласида ҳар икки тараф учун қандай талаб ва масъулиятлар юкланади?
— Қуръони каримда шундай дейилади:
“Эй, имон келтирганлар! Бир-бирингиздаи бирор муддатга қарз олиб, карз берсангиз, уни ёзиб қўйингиз!”. (Бақара сураси 282-оят)
Қарз олди-бердиси ўта муҳим ижтимоий аҳамиятга эга бўлган нозик масалалардан саналади. Шу боис динимизда бу масалага жиддий маънода ёндашилган. Маиший турмушга оид бўлган бу масала ҳатто Қуръони каримдан тўлиқ бир саҳифани эгаллаган. Қуръондаги энг узун оят ҳам дайн ояти деган ном билан машҳур бўлган мазкур оят бўлиб, унда қарз муомаласининг зарурий жиҳатлари ва одоблари баён қилиб берилган. Шунинг ўзи ҳам қарз олди-бердиси нақадар нозик ва муҳим аҳамият касб этишини кўрсатади. Шундай экан қарз олди-бердиси, қарз шартномаси тузаётган кишилар унинг шаръий одоб ва қоидаларига риоя қилишлари лозимдир. Акс ҳолда инсонлар ўртасидаги ўзаро ишонч ва ҳурмат ришталари парчаланиб, жамият биноси емирилиш хавфи остида қолиши муқаррардир.
Қарзни фақат унга муҳтож бўлганда олиш, олганда ҳам уни ўз вақтида қайтариш шарт. Ҳар икки томон ўртасида кейинчалик ихтилоф ва низо чиқмаслиги учун қарз олди-бердиси шартномасини гувоҳлар ҳузурида ёзиб қўйиш мақсадга мувофиқ ҳамда юқоридаги оятда айтилганидек Аллоҳнинг буйруғидир. “Эй, имон келтирганлар! Бир-бирингиздан бирор муддатга карз олиб, қарз берсангиз, уни ёзиб қўйингиз!” (Бақара сураси 282-оят).
Мазкур буйруқни баъзилар вожиб маъносида талқин қилсалар, бошқалар уни тарғиб маъносидаги буйруқ деб айтадилар. Шунга кўра қарз муомаласини гувоҳлар билан ёзиб қўйиш энг камида мустаҳаб бўлиб, бунинг учун киши қўшимча ажру савобларга эга бўлади. Қолаверса, инсонларни яратган Зот уларнинг барча ҳолатларидан, табиатларидан ва аҳволи руҳияларидан ҳаммадан кўра ҳабардоррокдир. Ўша Зот қарз муомаласини ёзишга буюраётган экан, бунда бир ҳикмат борлиги шубҳасиз. Қарзни гувоҳлар орқали ёзиб қўйиш молларимизни офатдан ҳимоя қиладиган кучли восита ҳисобланади. Зеро, ўзи танийдиган одамлар гувоҳлигида қарз олгани ёдида турар экан киши бундан тонишдан одамлардан андиша қилади.
Шунингдек, қарзни олгач қайтармаслик, ёки умуман илкбошдан қайтариш мақсадида бўлмаслик, шунингдек, бировга ҳасад қилиб, молига кўз олайтириб, уни тушириш, мол-дунёсидан айириш мақсадида қарз олиш улкан гуноҳлардан ҳисобланади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар:
“Кимки бировдан қайтариб бериш ниятида қарз олса, Аллоҳ унга қарзини узишга ёрдам беради. Кимки молига талофат етказиш мақсадида олса, Аллоҳ унинг ўзига талофат етказади” - дейилади.
Бошқа ҳадиси шарифда шундай марҳамат қилинади:
Маъноси: “Кимки, ичида вафо қилиш истагида қарз олсаю сўнгра (қарзини узолмай) вафот топса, Аллоҳ ундан бу ҳолатни кечиради ва Ўзи истаганидек карз эгасини рози қилади. Кимки, вафо қилиш истагисиз қарз олса, сўнгра ўлса, Аллоҳ таоло қиёмат кунида унга қарз берган одам учун ундан ўч олиб беради ” (Ҳоким ва Табароний ривоятлари).
Демак, қарзини узишга қодир бўлиб, уни адо қилмаса гуноҳкор бўлар экан.

— Қарз беришнинг қандай одоб ва талаблари мавжуд?
— Ҳар қандай сўровчига ва турли эҳтиёж учун ҳам қарз беравериш тўғри келмайди.
Қарз берганда аввало, бировнинг оғирини енгил қилиш билан Аллоҳнинг розилигини топишни мақсад қилиш лозим. Зинҳор қарз бериш орқали мўмай даромад топишни кўзлаш мумкин эмас. Қарз бериб унинг эвазига қарздордан фойда олиш судхўрликдир. Сўдхўрлик эса, гуноҳи кабиралар жумласига киради. Қарз берган киши қарзини ҳадеганда қистайвермаслиги, иложи борича имкониятлар яратиб бериб вақтини чўзиб бериши лозим. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
“Кимки камбағалнинг қарз узиш муддатини узайтириб қўйса ёки кечиб юборса, ҳеч қандай соя бўлмайдиган кунда (қиёматда) Аллоҳ таоло унга Арш остидан соя ато этади”. (Термизий ривояти).
Қарз берган инсон қарзини сўрашда олийжаноблик ва бағрикенглик билан сифатланиши ғоятда мустаҳаб ва савобли ишлардан ҳисобланади. Ҳадисда “رحم الله رجلاً سمحاً إذا باع وإذا اشترى وإذا اقتضى” яъни: “Сотганда, харид қилганда ва (қарз ва ҳоказони) талаб қилганда олийжаноб бўлган кишига Аллоҳ марҳамат кўрсатсин!”(Имом Бухорий ва Ибн Можа ривояти), дея қўли очиқ, саховатли ва кенгбағир киши ҳаққига дуо қилинган. Ана шундай олийжаноб, марҳаматли инсонга Аллоҳ ҳам марҳамат кўрсатади. Қарздорга нисбатан олийжаноблик ва илтифот турли кўринишларда бўлиши мумкин, масалан, сотаётган нарсасининг нархини тушириш, агар кимгадир насияга нарса берган бўлсаю, тўлаш вақти кирган бўлса ҳам қаттиқ талаб қилмасдан бироз ташлаб қўйиш каби кўринишларда ўз ифодасини топиши мумкин. Бу ишлар динимизда мандуб ва марғуб саналган ишлар сирасига киради.  
Ҳадиси шарифларда зикр қилинишича, бурунги қавмларда нафсига кўп зулм қилган, гуноҳкор бир банда бор эди. У вафот этиб, ҳисоб-китоб қилинганда биронта ҳам савоби топилмади. Ундан: “Бирон эзгу амал қилганмисан?” дея сўралди. У: “ҳеч қандай яхши амалим йўқ, лекин одамларга кўп қарз бериб турардим. Ва йигитларимга (ходимларимга) “имконияти бор одамга нисбатан мурувватли ва бағрикенг бўлинглар, қийналиб қолган одамга эса муҳлат беринглар (бир ривоятда “қийналиб қолган одамнинг қарзини кечиб юборинглар”)”, дер эдим, - деди. Шунда Аллоҳ таоло “Биз бундай (олийжанобликка сендан кўра) ҳақлироқмиз” деди ва унинг гуноҳларини кечиб, мағфират қилди. (Имом Муслим ривояти).   
Агар қарздор қарзини уза олишга умуман кўзи етмаса, қарз берган киши қарзидан кечиб юбориши улуғ савобли иш бўлади. Аллоҳ таоло марҳамат қиладики:
“Агар (қарздор) қийналса, бойигунга қадар кутиш лозим. Агар билсангиз, (берган қарзингизни қарздорга) садақа қилиб юборишингиз ўзингиз учун яхшироқдир”. (Бақара сураси 280-оят)
Шундай экан қарз олувчилар ўз ҳуқуқ ва масъулиятларини яхши билмоқлари билан бир қаторда бир-бирларига нисбатан мурувватни унутмасликлари керак.

— Қарзга вафо қилмаслик жамиятни емирувчи касалликлардан биридир. Динимизда бу масалага қандай муносабат билдирилади?
— Бугунги кунда қарз олиб, уни ўз вақтида қайтариб беролмай юрганлар ҳам учраб туради. Қарзини узишга етадиган моли бўла туриб уни эгасига бермай вақтини ўтказиб юриш зулмдир.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:
“Бадавлат кишининг (қарзини, омонатини ва бировларнинг ҳаққини беришда) кечиктириши зулмдир. Агар (камбағал киши) пулдор кишидан қарзини бериб юборишини талаб қилса, қабул этсин”.
Бошқа бир ҳадисда эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:
“Аллоҳ таоло наздида Аллоҳ наҳий қилган кабира гуноҳлардан кейинги энг оғир гуноҳ бир кишининг зиммасидаги қарзини узишга нарса қолдирмай ўлиб, у зотга рўбарў бўлишидир”.
Демак, бировдан олган қарзини узмасдан ёки уни узишга имкон қолдирмасдан ўлиб кетишидан оғир нарса йўқлигини ушбу ҳадисда баён қилинди.
Шунинг учун ҳам жаноза намози олдидан маййитнинг қарзи бор йўқлиги сўралади. Кимдир унинг қарзига кафил бўлгандан кейин жанозасини ўқиш суннат амаллардан бўлиб қолган.
Шуларни эътиборга олиб, қарз олиш ва қарз бериш одобларига риоя қилинса ҳамда оғзаки гап билан қаноатланиб қолавермасдан ҳар икки томоннинг хотиржамлиги учун ояти каримада кўрсатилганидек қарз миқдори ва муддатларини ёзиб қўйишга одат қилинса, ҳеч қачон кўнгилсиз ҳолатлар юз бермайди.
Ўз одобларига риоя қилинган ҳолда амалга оширилган қарз олди берди муомаласи жамиятга катта манфаат етказади. Одамларнинг ҳожатлари ўзаро ҳамкорлик асосида раво топади. Бу муомала Аллоҳ таолонинг “Эзгулик ва тақво йўлида ҳамкорлик қилингиз, бир-бирингизга кўмак берингиз” (Бақара сураси), ояти каримаси мазмунига ҳам дохилдир.

—  Биздаги қарз олди-берди, молиявий муомалаларда бир қанча камчиликлар мавжуд. Кўпинча қарзлар ҳужжатлаштириб қўйилмайди. Кичик миқдордаги муомалалар эса унутилади ёхуд қарз сифатида кўрилмайди. Оқибатда бировнинг ҳақи эсдан чиқарилади. Баъзида шундай ҳолатлар бўладики, бозор ёхуд дўконларда сизга қарз берган ҳақдорни топишнинг имкони бўлмай қолади. Шундай ҳолатларда нима қилиш керак?  
— Мабодо қарздор узоқ вақт ўтиб, ёки манзил ва ҳоказолар ўзгаргани туфайли қарз эгасини тополмай қолса, бу ҳолатда қарздор омонат эгасини астойдил қидириши лозим. Ўзини топа олмаган тақдирда ҳам, у билан алоқада бўлиши мумкин бўлган таниш-билиш, қариндош-уруғлари орқали топишга ҳаракат қилади. Имконидаги бор куч-ғайратини сарфлагандан сўнг ҳам топиш имкони бўлмаса, бир йилча кутади ва ундан кейин ўша пулни қарз эгасининг номидан хайр-эҳсон қилиб юборади. Лекин, шундан кейин маълум вақт ўтгач, омонат эгаси келиб қолиб, пулни талаб қилса, уни тўлаб бериши лозим бўлади. Аввалига уни тополмагач, ўша пулни унинг номидан садақа қилиб юборганини тушунтиради, агар қарз эгаси шунга рози бўлиб, пулни талаб қилмаса, нур устига нур. Бордию, талаб қилса, пулни тўлаб беришга мажбур. Агар пул эгаси умуман топилмаса, унинг номидан қилинган садақа туфайли қиёмат кунида қарздор ўз қарзидан қутулган бўлади, валлоҳу аълам.
Агар бировнинг омонатини омонат эгаси ғойиблигида Аллоҳ розилиги учун яхши сақлаб, ўстириб, тижоратда айлантириб, кўпайтириб турса, ва омонат эгаси топилиши билан ўша кўпайган фойдалари билан берса, бу жуда ҳам фазилатли ва савоб амаллардан ҳисобланади.

— Қарз бераётганда унинг миқдорини ўша кунги нарҳдаги бирон маҳсулот, ёки валютага бичиб қўйса бўладими? Агар қарз ҳужжатлашуви пайтида бундай келишув бўлмаган бўлса, узоқ муддатдан сўнг қарз қайтарилганда инфляция ҳисобга олинадими?
— Қарз бераётган вақтда бир валютада бериб, бошқа валютага бичиб қўйиш дуруст эмас. Лекин бошқа кўринишларда дуруст бўлиши мумкин. Мисол учун бир киши бошқа кишига бир ой муддатга 1000 000 сўм миқдорда қарз беради ва муддат тугаб қарздор пулни тўлашга келганда ёнида ўша олган валюта эмас, бошқа валюта бўлади ва у ўша бошқа валютада қарзини тўламоқчи бўлади. Мана шу ҳолатда бошқа валютада қарзни тўлаш мумкин, фақат ўша кунги яъни қарз адо қилинаётган кунги курс бўйича ҳисоб қилинади. Агар ўша куни 1000 000 сум, мисол учун 500 доллар бўлса, 500 доллар бериши мумкин. Лекин пулнинг қадрсизланиш баҳонаси билан қарз бераётган вақтда бошқа валютага бичиб қўйиш нотўғри. Чунки, одатий инфляция бу ишга сабаб бўлмайди. Зеро, одатда ҳар қандай  валюта қадрсизланиб туради. 20-30 фоизгача миқдордаги қадрсизланиш норма ҳисобланади. Ундан кўра аввал бошданоқ ўша бошқа валютада қарз бергани афзал. Ёки бўлмаса юқоридагидек, қарзни тўлаш вақтида икки томон розилиги билан бошқа валютада лекин ўша кунги курс бўйича олса ҳам бўлади. Акс ҳолда эса муомалага рибо аралашиб қолиш хавфи пайдо бўлади, валлоҳу аълам. Шуни ҳам эслатиш жоизки, қарз берувчи инфляцияни эмас, бировнинг ҳожатини чиқариш, ёрдам бериш ва қалбига хурсандчилки олиб киришни, ухровий савобни биринчи ўринга қўйиши мақсадга мувофиқдир. Қарз беришга бериладиган савоб мана шунинг учун ҳам садақага бериладиган савобдан буюкроқ бўлади.     

— Қарзнинг закоти қандай бўлади? Ҳали қайтарилмаган қарздан закот чиқариладими?
— Қарзнинг закоти фиқҳ китобларида ёритилган молиявий муносабатларнинг энг муҳимларидан бири ҳисобланади. Кишининг ўзга кишига берган қарзи одатда қуйидаги икки хил ҳолатнинг бирида бўлади: Қарздор қарзни тан олувчи, тўлашга имконияти бор, омонатдор одам бўлади. Ёки қарз тўлашга қийналиб қолган ёки атайин қарзни бермай чўзиб юрадиган ёхуд қарзини умуман тан олмайдиган инсон бўлиши мумкин. Демак, эгасига қайтиш имконияти жиҳатидан қарз икки хил бўлади: тўланишига умид мавжуд бўлган қарз, тўланишидан умид узилган қарз. Биринчи ҳолатда яъни адо қилинишига бўлган умид кучли бўлган ҳолатда ҳанафий мазҳаби уламоларига кўра мазкур қарзнинг закоти эгасининг зиммасида вожиб (яъни фарз). Чунки, бундай қарз эгасининг мулки ҳисобланади. Лекин бу молнинг закоти то ўша мол қарз эгасининг қўлига қайтиб тушмагунча чиқарилиши шарт эмас. Зеро, ҳали қайтиб олинмаган молдан фойдаланилмайди. Қачон қарз қайтиб олинса, закоти адо этилмаган ҳар йил учун закот чиқарилади.
Ушбу масаланинг ўзига мазҳаб имомлари турлича ёндашадилар. Имом Абу Ҳанифа ва Имом Абу Юсуфларга кўра, ҳатто тижоратда синиб қолган қарздор ҳам, бордию қарзни тан олса ва имкониятим бўлиши билан тўлайман деётган бўлса ундаги қарзнинг ҳам закоти вожиб бўлади, лекин юқорида айтилганидек, унинг закоти то мол адо қилинмагунча чиқарилмайди. Уларнинг фикрича, муфлис (банкрот бўлган) одам ҳам ишлаб, ҳаракат қилиб, ёки бировдан қарз олиб қарзини тўлаши мумкин. Шу боис бундай қарз Абу Ҳанифа ва Абу Юсуфлар наздида умид қилинадиган қарзлар сирасига киради ва қарз эгасининг қўлига  қарзнинг умумий миқдоридан қанча пул тегадиган бўлса ҳам уни ўзининг бошқа моллари ҳисобига қўшиб закотини чиқаради. Бордию, унинг бошқа моли бўлмаса, нисобга етадиган миқдорда қўлига тегиши билан закотини чиқараверади.
Имом Муҳаммад ҳамда Ҳасан ибн Зиёдга кўра банкрот бўлган одамдаги қарз молидан закот чиқарилмайди. Чунки, бундай мол йўқотилган ва фойда келтирмайдиган мол ҳисобидадир. Шунингдек, қарзини тан олмайдиган, қаллоб одамларнинг ҳузуридаги қарздан закот чиқариш вожиб эмас. Мабодо мана шундай қайтиши умид қилинмайдиган қарз бир неча йилдан сўнг қайтарилса ўша қайтарилган йилдан бошлабгина закот чиқарилади. Чунки, бундай мулк ўша йиллар давомида эгасининг қудрати остидаги мулк ҳисобланмаган. Бу худди молни бирор ерга кўмиб қўйиб, кейин кўмилган жойи эсдан чиқарилган мулкка ўхшайди. Бундай мулкнинг закоти ўша кўмилган жойи эсга келиб, ёки тасодифан топиб олинган вақтдагина ўша вақтдан бошлаб берилади.
Шуни айтиш жоизки, мабодо бирор инсон молиявий имконияти бор ва омонатдор инсонга қарз берган бўлса, ҳали ўша қарзини қайтариб олмаган бўлса ҳам ўзининг бошқа моллари ҳисобига қўшиб закотини чиқариши фарз ёки вожиб бўлмаса ҳам фазилатли, савобли ва нур устига нур бўлган ишдир, валлоҳу аълам.

* * *

Rahmatulloh qori Habibulloh o‘g‘li 1975 yil 18 may kuni Surxondaryo viloyatining Muzrobot tumanida tavallud topgan. Buxorodagi “Mir Arab” madrasasini va Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutini (1995-1999) tamomlagan. Imom Buxoriy xalqaro markazida malaka oshirgan. Shayxontohur tumanidagi “Oq tunukali” masjidida imom-xatib, Yunusobod tumanidagi “Mirzo Yusuf” jome’ masjidida noibi, imom, “Yunusobod Oqtepa”  jome’ masjidi imom-xatibi vazifasida faoliyat olib borgan.
2001-2003 yillari Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutida dars bergan. 2003 yil Eron Islom Respublikasida o‘tkazilgan XIX Xalqaro Qur’oni karim musobaqasida ishtirok etgan.
2003 yildan buyon Shayxontohur tumanidagi “Xo‘ja Alambardor” jome’ masjidi imom-xatibi vazifasida faoliyat yuritib kelmoqda.
Uning ilmiy-ijtimoiy, diniy-ma’rifiy mavzudagi 60 yaqin tele va radio eshittirishlari efirga uzatilgan, 500 ga yaqin maqolalari, “Halol savdo kasblarning yaxshisi” nomli kitobi chop etilgan. Juma mav’izalari jamlangan 10 ta SD albomi chiqarilgan.
Rahmatulloh Sayfuddinov 2011 yilning "Eng namunali imomi", 2012 yilning "Eng faol imom xatibi" ko‘rik-tanlovlari g‘olibi.
Shaxsiy veb-sayti: www.mehrob.uz

— Qur’on va Sunnatga ko‘ra, qarz va unga vafo qilish iymon alomatlaridan, uning sho‘‘balaridan biridir. Buning hikmati nimada?
— Alloh taolo yer yuzidagi insonlarning hammasini har xil mikdorda mol-mulk bilan rizqlantirgan. Odamlarning turli qabila va elatlarga bo‘linishi ularning bir-birlari bilan tanishib do‘st bo‘lishlari uchun bo‘lganidek, mol-dunyolarning turli miqdorda bo‘lishi ham bir-birlarini qo‘llab-quvvatlab, o‘zaro yordam berishlari uchundir. Qaysi kishiga qandaydir odamlarning hojati tushib turgan bo‘lsa, Alloh taolo unga ko‘p yaxshiliklarini xohlagan bo‘ladi. Alloh taolo marhamat qiladiki:
“Allohga “chiroyli qarz” beradigan (Uning yo‘lida o‘z boyligidan sarflaydigan) kishi bormiki, unga bir necha barobar ko‘p qilib qaytarsa? Holbuki, Alloh (rizqni) tang ham, keng ham qilur va (sizlar) Uning huzuriga, albatta, qaytarilajaksizlar”. (Baqara surasi 245-oyat)
Ushbu oyatda yaxshilik yo‘lida, savob hosil qilish maqsadida sarf qilinadigan mablag‘, mol-mulk Alloh taologa qarz berish sifatida baholanmoqda. Shu bois ham dinimizga ko‘ra sadaqa berishdan ko‘ra qarz berishning savobi ko‘proqdir. Zero, sadaqa va ehsonlar ixtiyoriy ravishda muhtoj va nomuhtoj kishilarga berilaveradi. Ammo qarz faqat ehtiyoj sohiblarigagina beriladi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam marhamat qilib, dedilar:
“Jannatga kirdim va uning eshigida sadaqa o‘n (barobar savob) bilan, qarz o‘n sakkiz (barobar savob) bilan (mukofotlanadi) - degan yozuvni ko‘rdim. Shunda ey Jabroil, qanday qilib sadaqa o‘n, qarz o‘n sakkiz barobar bo‘ladi? - deb so‘radim. U aytdiki: Chunki, sadaqa boyning ham, faqirning ham qo‘liga tushaveradi. Qarz esa, faqat unga muhtoj bo‘lgan odamning qo‘liga tushadi” - deb marhamat qilganlar. (Tabaroniy rivoyati).

— Islom dinida insonlar orasidagi moliyaviy munosabatlarni tartibga solishda ham ko‘rsatmalar kelgan. Qarz oldi-berdi muomalasida har ikki taraf uchun qanday talab va mas’uliyatlar yuklanadi?
— Qur’oni karimda shunday deyiladi:
“Ey, imon keltirganlar! Bir-biringizdai biror muddatga qarz olib, karz bersangiz, uni yozib qo‘yingiz!”. (Baqara surasi 282-oyat)
Qarz oldi-berdisi o‘ta muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan nozik masalalardan sanaladi. Shu bois dinimizda bu masalaga jiddiy ma’noda yondashilgan. Maishiy turmushga oid bo‘lgan bu masala hatto Qur’oni karimdan to‘liq bir sahifani egallagan. Qur’ondagi eng uzun oyat ham dayn oyati degan nom bilan mashhur bo‘lgan mazkur oyat bo‘lib, unda qarz muomalasining zaruriy jihatlari va odoblari bayon qilib berilgan. Shuning o‘zi ham qarz oldi-berdisi naqadar nozik va muhim ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. Shunday ekan qarz oldi-berdisi, qarz shartnomasi tuzayotgan kishilar uning shar’iy odob va qoidalariga rioya qilishlari lozimdir. Aks holda insonlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va hurmat rishtalari parchalanib, jamiyat binosi yemirilish xavfi ostida qolishi muqarrardir.
Qarzni faqat unga muhtoj bo‘lganda olish, olganda ham uni o‘z vaqtida qaytarish shart. Har ikki tomon o‘rtasida keyinchalik ixtilof va nizo chiqmasligi uchun qarz oldi-berdisi shartnomasini guvohlar huzurida yozib qo‘yish maqsadga muvofiq hamda yuqoridagi oyatda aytilganidek Allohning buyrug‘idir. “Ey, imon keltirganlar! Bir-biringizdan biror muddatga karz olib, qarz bersangiz, uni yozib qo‘yingiz!” (Baqara surasi 282-oyat).
Mazkur buyruqni ba’zilar vojib ma’nosida talqin qilsalar, boshqalar uni targ‘ib ma’nosidagi buyruq deb aytadilar. Shunga ko‘ra qarz muomalasini guvohlar bilan yozib qo‘yish eng kamida mustahab bo‘lib, buning uchun kishi qo‘shimcha ajru savoblarga ega bo‘ladi. Qolaversa, insonlarni yaratgan Zot ularning barcha holatlaridan, tabiatlaridan va ahvoli ruhiyalaridan hammadan ko‘ra habardorrokdir. O‘sha Zot qarz muomalasini yozishga buyurayotgan ekan, bunda bir hikmat borligi shubhasiz. Qarzni guvohlar orqali yozib qo‘yish mollarimizni ofatdan himoya qiladigan kuchli vosita hisoblanadi. Zero, o‘zi taniydigan odamlar guvohligida qarz olgani yodida turar ekan kishi bundan tonishdan odamlardan andisha qiladi.
Shuningdek, qarzni olgach qaytarmaslik, yoki umuman ilkboshdan qaytarish maqsadida bo‘lmaslik, shuningdek, birovga hasad qilib, moliga ko‘z olaytirib, uni tushirish, mol-dunyosidan ayirish maqsadida qarz olish ulkan gunohlardan hisoblanadi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam shunday dedilar:
“Kimki birovdan qaytarib berish niyatida qarz olsa, Alloh unga qarzini uzishga yordam beradi. Kimki moliga talofat yetkazish maqsadida olsa, Alloh uning o‘ziga talofat yetkazadi” - deyiladi.
Boshqa hadisi sharifda shunday marhamat qilinadi:
Ma’nosi: “Kimki, ichida vafo qilish istagida qarz olsayu so‘ngra (qarzini uzolmay) vafot topsa, Alloh undan bu holatni kechiradi va O‘zi istaganidek karz egasini rozi qiladi. Kimki, vafo qilish istagisiz qarz olsa, so‘ngra o‘lsa, Alloh taolo qiyomat kunida unga qarz bergan odam uchun undan o‘ch olib beradi ” (Hokim va Tabaroniy rivoyatlari).
Demak, qarzini uzishga qodir bo‘lib, uni ado qilmasa gunohkor bo‘lar ekan.

— Qarz berishning qanday odob va talablari mavjud?
— Har qanday so‘rovchiga va turli ehtiyoj uchun ham qarz beraverish to‘g‘ri kelmaydi.
Qarz berganda avvalo, birovning og‘irini yengil qilish bilan Allohning roziligini topishni maqsad qilish lozim. Zinhor qarz berish orqali mo‘may daromad topishni ko‘zlash mumkin emas. Qarz berib uning evaziga qarzdordan foyda olish sudxo‘rlikdir. So‘dxo‘rlik esa, gunohi kabiralar jumlasiga kiradi. Qarz bergan kishi qarzini hadeganda qistayvermasligi, iloji boricha imkoniyatlar yaratib berib vaqtini cho‘zib berishi lozim. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
“Kimki kambag‘alning qarz uzish muddatini uzaytirib qo‘ysa yoki kechib yuborsa, hech qanday soya bo‘lmaydigan kunda (qiyomatda) Alloh taolo unga Arsh ostidan soya ato etadi”. (Termiziy rivoyati).
Qarz bergan inson qarzini so‘rashda oliyjanoblik va bag‘rikenglik bilan sifatlanishi g‘oyatda mustahab va savobli ishlardan hisoblanadi. Hadisda “رحم الله رجلاً سمحاً إذا باع وإذا اشترى وإذا اقتضى” ya’ni: “Sotganda, xarid qilganda va (qarz va hokazoni) talab qilganda oliyjanob bo‘lgan kishiga Alloh marhamat ko‘rsatsin!”(Imom Buxoriy va Ibn Moja rivoyati), deya qo‘li ochiq, saxovatli va kengbag‘ir kishi haqqiga duo qilingan. Ana shunday oliyjanob, marhamatli insonga Alloh ham marhamat ko‘rsatadi. Qarzdorga nisbatan oliyjanoblik va iltifot turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin, masalan, sotayotgan narsasining narxini tushirish, agar kimgadir nasiyaga narsa bergan bo‘lsayu, to‘lash vaqti kirgan bo‘lsa ham qattiq talab qilmasdan biroz tashlab qo‘yish kabi ko‘rinishlarda o‘z ifodasini topishi mumkin. Bu ishlar dinimizda mandub va marg‘ub sanalgan ishlar sirasiga kiradi.  
Hadisi shariflarda zikr qilinishicha, burungi qavmlarda nafsiga ko‘p zulm qilgan, gunohkor bir banda bor edi. U vafot etib, hisob-kitob qilinganda bironta ham savobi topilmadi. Undan: “Biron ezgu amal qilganmisan?” deya so‘raldi. U: “hech qanday yaxshi amalim yo‘q, lekin odamlarga ko‘p qarz berib turardim. Va yigitlarimga (xodimlarimga) “imkoniyati bor odamga nisbatan muruvvatli va bag‘rikeng bo‘linglar, qiynalib qolgan odamga esa muhlat beringlar (bir rivoyatda “qiynalib qolgan odamning qarzini kechib yuboringlar”)”, der edim, - dedi. Shunda Alloh taolo “Biz bunday (oliyjanoblikka sendan ko‘ra) haqliroqmiz” dedi va uning gunohlarini kechib, mag‘firat qildi. (Imom Muslim rivoyati).   
Agar qarzdor qarzini uza olishga umuman ko‘zi yetmasa, qarz bergan kishi qarzidan kechib yuborishi ulug‘ savobli ish bo‘ladi. Alloh taolo marhamat qiladiki:
“Agar (qarzdor) qiynalsa, boyigunga qadar kutish lozim. Agar bilsangiz, (bergan qarzingizni qarzdorga) sadaqa qilib yuborishingiz o‘zingiz uchun yaxshiroqdir”. (Baqara surasi 280-oyat)
Shunday ekan qarz oluvchilar o‘z huquq va mas’uliyatlarini yaxshi bilmoqlari bilan bir qatorda bir-birlariga nisbatan muruvvatni unutmasliklari kerak.

— Qarzga vafo qilmaslik jamiyatni yemiruvchi kasalliklardan biridir. Dinimizda bu masalaga qanday munosabat bildiriladi?
— Bugungi kunda qarz olib, uni o‘z vaqtida qaytarib berolmay yurganlar ham uchrab turadi. Qarzini uzishga yetadigan moli bo‘la turib uni egasiga bermay vaqtini o‘tkazib yurish zulmdir.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam marhamat qiladilar:
“Badavlat kishining (qarzini, omonatini va birovlarning haqqini berishda) kechiktirishi zulmdir. Agar (kambag‘al kishi) puldor kishidan qarzini berib yuborishini talab qilsa, qabul etsin”.
Boshqa bir hadisda esa Rasululloh sollallohu alayhi va sallam:
“Alloh taolo nazdida Alloh nahiy qilgan kabira gunohlardan keyingi eng og‘ir gunoh bir kishining zimmasidagi qarzini uzishga narsa qoldirmay o‘lib, u zotga ro‘baro‘ bo‘lishidir”.
Demak, birovdan olgan qarzini uzmasdan yoki uni uzishga imkon qoldirmasdan o‘lib ketishidan og‘ir narsa yo‘qligini ushbu hadisda bayon qilindi.
Shuning uchun ham janoza namozi oldidan mayyitning qarzi bor yo‘qligi so‘raladi. Kimdir uning qarziga kafil bo‘lgandan keyin janozasini o‘qish sunnat amallardan bo‘lib qolgan.
Shularni e’tiborga olib, qarz olish va qarz berish odoblariga rioya qilinsa hamda og‘zaki gap bilan qanoatlanib qolavermasdan har ikki tomonning xotirjamligi uchun oyati karimada ko‘rsatilganidek qarz miqdori va muddatlarini yozib qo‘yishga odat qilinsa, hech qachon ko‘ngilsiz holatlar yuz bermaydi.
O‘z odoblariga rioya qilingan holda amalga oshirilgan qarz oldi berdi muomalasi jamiyatga katta manfaat yetkazadi. Odamlarning hojatlari o‘zaro hamkorlik asosida ravo topadi. Bu muomala Alloh taoloning “Ezgulik va taqvo yo‘lida hamkorlik qilingiz, bir-biringizga ko‘mak beringiz” (Baqara surasi), oyati karimasi mazmuniga ham doxildir.

—  Bizdagi qarz oldi-berdi, moliyaviy muomalalarda bir qancha kamchiliklar mavjud. Ko‘pincha qarzlar hujjatlashtirib qo‘yilmaydi. Kichik miqdordagi muomalalar esa unutiladi yoxud qarz sifatida ko‘rilmaydi. Oqibatda birovning haqi esdan chiqariladi. Ba’zida shunday holatlar bo‘ladiki, bozor yoxud do‘konlarda sizga qarz bergan haqdorni topishning imkoni bo‘lmay qoladi. Shunday holatlarda nima qilish kerak?  
— Mabodo qarzdor uzoq vaqt o‘tib, yoki manzil va hokazolar o‘zgargani tufayli qarz egasini topolmay qolsa, bu holatda qarzdor omonat egasini astoydil qidirishi lozim. O‘zini topa olmagan taqdirda ham, u bilan aloqada bo‘lishi mumkin bo‘lgan tanish-bilish, qarindosh-urug‘lari orqali topishga harakat qiladi. Imkonidagi bor kuch-g‘ayratini sarflagandan so‘ng ham topish imkoni bo‘lmasa, bir yilcha kutadi va undan keyin o‘sha pulni qarz egasining nomidan xayr-ehson qilib yuboradi. Lekin, shundan keyin ma’lum vaqt o‘tgach, omonat egasi kelib qolib, pulni talab qilsa, uni to‘lab berishi lozim bo‘ladi. Avvaliga uni topolmagach, o‘sha pulni uning nomidan sadaqa qilib yuborganini tushuntiradi, agar qarz egasi shunga rozi bo‘lib, pulni talab qilmasa, nur ustiga nur. Bordiyu, talab qilsa, pulni to‘lab berishga majbur. Agar pul egasi umuman topilmasa, uning nomidan qilingan sadaqa tufayli qiyomat kunida qarzdor o‘z qarzidan qutulgan bo‘ladi, vallohu a’lam.
Agar birovning omonatini omonat egasi g‘oyibligida Alloh roziligi uchun yaxshi saqlab, o‘stirib, tijoratda aylantirib, ko‘paytirib tursa, va omonat egasi topilishi bilan o‘sha ko‘paygan foydalari bilan bersa, bu juda ham fazilatli va savob amallardan hisoblanadi.

— Qarz berayotganda uning miqdorini o‘sha kungi narhdagi biron mahsulot, yoki valyutaga bichib qo‘ysa bo‘ladimi? Agar qarz hujjatlashuvi paytida bunday kelishuv bo‘lmagan bo‘lsa, uzoq muddatdan so‘ng qarz qaytarilganda inflyatsiya hisobga olinadimi?
— Qarz berayotgan vaqtda bir valyutada berib, boshqa valyutaga bichib qo‘yish durust emas. Lekin boshqa ko‘rinishlarda durust bo‘lishi mumkin. Misol uchun bir kishi boshqa kishiga bir oy muddatga 1000 000 so‘m miqdorda qarz beradi va muddat tugab qarzdor pulni to‘lashga kelganda yonida o‘sha olgan valyuta emas, boshqa valyuta bo‘ladi va u o‘sha boshqa valyutada qarzini to‘lamoqchi bo‘ladi. Mana shu holatda boshqa valyutada qarzni to‘lash mumkin, faqat o‘sha kungi ya’ni qarz ado qilinayotgan kungi kurs bo‘yicha hisob qilinadi. Agar o‘sha kuni 1000 000 sum, misol uchun 500 dollar bo‘lsa, 500 dollar berishi mumkin. Lekin pulning qadrsizlanish bahonasi bilan qarz berayotgan vaqtda boshqa valyutaga bichib qo‘yish noto‘g‘ri. Chunki, odatiy inflyatsiya bu ishga sabab bo‘lmaydi. Zero, odatda har qanday  valyuta qadrsizlanib turadi. 20-30 foizgacha miqdordagi qadrsizlanish norma hisoblanadi. Undan ko‘ra avval boshdanoq o‘sha boshqa valyutada qarz bergani afzal. Yoki bo‘lmasa yuqoridagidek, qarzni to‘lash vaqtida ikki tomon roziligi bilan boshqa valyutada lekin o‘sha kungi kurs bo‘yicha olsa ham bo‘ladi. Aks holda esa muomalaga ribo aralashib qolish xavfi paydo bo‘ladi, vallohu a’lam. Shuni ham eslatish joizki, qarz beruvchi inflyatsiyani emas, birovning hojatini chiqarish, yordam berish va qalbiga xursandchilki olib kirishni, uxroviy savobni birinchi o‘ringa qo‘yishi maqsadga muvofiqdir. Qarz berishga beriladigan savob mana shuning uchun ham sadaqaga beriladigan savobdan buyukroq bo‘ladi.     

— Qarzning zakoti qanday bo‘ladi? Hali qaytarilmagan qarzdan zakot chiqariladimi?
— Qarzning zakoti fiqh kitoblarida yoritilgan moliyaviy munosabatlarning eng muhimlaridan biri hisoblanadi. Kishining o‘zga kishiga bergan qarzi odatda quyidagi ikki xil holatning birida bo‘ladi: Qarzdor qarzni tan oluvchi, to‘lashga imkoniyati bor, omonatdor odam bo‘ladi. Yoki qarz to‘lashga qiynalib qolgan yoki atayin qarzni bermay cho‘zib yuradigan yoxud qarzini umuman tan olmaydigan inson bo‘lishi mumkin. Demak, egasiga qaytish imkoniyati jihatidan qarz ikki xil bo‘ladi: to‘lanishiga umid mavjud bo‘lgan qarz, to‘lanishidan umid uzilgan qarz. Birinchi holatda ya’ni ado qilinishiga bo‘lgan umid kuchli bo‘lgan holatda hanafiy mazhabi ulamolariga ko‘ra mazkur qarzning zakoti egasining zimmasida vojib (ya’ni farz). Chunki, bunday qarz egasining mulki hisoblanadi. Lekin bu molning zakoti to o‘sha mol qarz egasining qo‘liga qaytib tushmaguncha chiqarilishi shart emas. Zero, hali qaytib olinmagan moldan foydalanilmaydi. Qachon qarz qaytib olinsa, zakoti ado etilmagan har yil uchun zakot chiqariladi.
Ushbu masalaning o‘ziga mazhab imomlari turlicha yondashadilar. Imom Abu Hanifa va Imom Abu Yusuflarga ko‘ra, hatto tijoratda sinib qolgan qarzdor ham, bordiyu qarzni tan olsa va imkoniyatim bo‘lishi bilan to‘layman deyotgan bo‘lsa undagi qarzning ham zakoti vojib bo‘ladi, lekin yuqorida aytilganidek, uning zakoti to mol ado qilinmaguncha chiqarilmaydi. Ularning fikricha, muflis (bankrot bo‘lgan) odam ham ishlab, harakat qilib, yoki birovdan qarz olib qarzini to‘lashi mumkin. Shu bois bunday qarz Abu Hanifa va Abu Yusuflar nazdida umid qilinadigan qarzlar sirasiga kiradi va qarz egasining qo‘liga  qarzning umumiy miqdoridan qancha pul tegadigan bo‘lsa ham uni o‘zining boshqa mollari hisobiga qo‘shib zakotini chiqaradi. Bordiyu, uning boshqa moli bo‘lmasa, nisobga yetadigan miqdorda qo‘liga tegishi bilan zakotini chiqaraveradi.
Imom Muhammad hamda Hasan ibn Ziyodga ko‘ra bankrot bo‘lgan odamdagi qarz molidan zakot chiqarilmaydi. Chunki, bunday mol yo‘qotilgan va foyda keltirmaydigan mol hisobidadir. Shuningdek, qarzini tan olmaydigan, qallob odamlarning huzuridagi qarzdan zakot chiqarish vojib emas. Mabodo mana shunday qaytishi umid qilinmaydigan qarz bir necha yildan so‘ng qaytarilsa o‘sha qaytarilgan yildan boshlabgina zakot chiqariladi. Chunki, bunday mulk o‘sha yillar davomida egasining qudrati ostidagi mulk hisoblanmagan. Bu xuddi molni biror yerga ko‘mib qo‘yib, keyin ko‘milgan joyi esdan chiqarilgan mulkka o‘xshaydi. Bunday mulkning zakoti o‘sha ko‘milgan joyi esga kelib, yoki tasodifan topib olingan vaqtdagina o‘sha vaqtdan boshlab beriladi.
Shuni aytish joizki, mabodo biror inson moliyaviy imkoniyati bor va omonatdor insonga qarz bergan bo‘lsa, hali o‘sha qarzini qaytarib olmagan bo‘lsa ham o‘zining boshqa mollari hisobiga qo‘shib zakotini chiqarishi farz yoki vojib bo‘lmasa ham fazilatli, savobli va nur ustiga nur bo‘lgan ishdir, vallohu a’lam.

• Олдинги
• Кейинги