Анвар қори Турсунов: «Ислом асосларини ўрганмай туриб Навоийни тушуниб бўлмайди»

Анвар қори Турсунов 1958 йили Тошкент шаҳрида хизматчи оиласида туғилган. Тошкент давлат университетининг филология факультетитини (1981), Имом Бухорий номли Тошкент Ислом институтини (2001) тамомлаган. 1995 йилдан бери имом-хатиблик вазифасида фаолият юритмоқда. 1999 йилдан бери Тошкент шаҳар бош имом-хатиби. 1999 йилдан «Ҳидоят сари» кўрсатувининг бошловчиси. 1989-1992 йилларда Қуръони каримнинг биринчи таржимасига (Шайх Алоуддин Мансур таржимаси)  муҳаррирлик қилган. Найсабурийнинг «Асбобун нузул» китобини таржима қилган. «Мусулмон ахлоқи» номли китоби нашрга тайёрланмоқда.
Анвар қори Турсунов ҳазрат Навоий ижодининг ҳам етук билимдонларидан бири. Тошкент давлат университетининг аспирантурасида таълим олган пайтлари «Навоий ва Ислом» мавзусида илмий ишни тайёрлаган. Лекин ўша давр тақазосига кўра, илмий ишни ёқлашга рухсат беришмаган. Суҳбатимиз Алишер Навоийнинг ҳақсевар шоир эканлиги ҳақидадир.

— Қори ака, Алишер Навоий ҳазратларини буюк шоир ва давлат арбоби сифатида яхши таниймиз. Лекин у зотнинг диний олим бўлганликлари, тасаввуф аҳлидан эканликлари ҳақида умумий маълумотларни биламиз холос. У кишининг исломиятдан улушлари қай даражада бўлган? Қуръони каримни неча ёшда хатм қилганлар? Ҳадис, фиқҳ, ақида ва тасаввуфда устозлари ким бўлган?
— Алҳамдулиллаҳ. Ассолату вассаламу ала Расулуллоҳ. Ассаламу алайкум ва раҳматуллоҳ. Менга ҳурмат кўрсатиб, буюк зот ҳақларида Аллоҳ қодир қилганча ўз фикрларимни билдиришга имкон берганингиз учун ташаккур. Ҳазрат Навоийни уммонга қиёсласак бўлади. Ўзбекман деган ҳар бир инсон у кишининг уммони дурларидан баҳраманд бўлиши шарт.
Катта истеъдод, салоҳият эгаси, миллатимизнинг фахри, ўзбек адабий тилининг асосчиси Алишер Навоийнинг ҳаёт ва ижодлари ҳақида гапириш инсондан катта масъулият талаб қилади.
Алишер Навоий ижодларини Қуръони карим, ҳадиси шариф, Ислом тарихи, араб тилининг фасоҳату балоғатини билмасдан туриб ўрганишлик мутлақо мумкин эмас. Ҳазратни ўрганаётган навоийшунос олимларга ҳурмат сақлаган ҳолда шуни айтаманки, шоирнинг ижодини шарҳ қилиш, шеърдаги мажоз ва ташбеҳларни тушуниш учун аввало диний саводхонлик етарли бўлиши керак. Навоий «Насойимул муҳаббат» асарида устозлари Жомийдан ушбу ҳикматни келтирадилар: «Ал мажазу қантаратул ҳақиқаҳ» (яъни, мажоз, образли тафаккур ҳақиқатнинг кўпригидир).
Алишер Навоий катта диний олим, фақиҳ, нақшбандия тариқатининг мутасаввуфи бўлганлар. Ҳазрат Қуръони каримни ёдлаган, қалбларига жойлаган зот эдилар. У кишининг ҳар бир байтларида бевосита ва билвосита Қуръони карим ва ҳадиси шарифдан олинган хулосалар мажозий услубда баён этилади.
Аллоҳ таоло Оли-Имрон сураси 104-оятида шундай марҳамат қилади: «Ораларингиздан яхшиликка (исломга) даъват қиладиган, ибодат-итоатга буюрадиган ва исён-гуноҳдан қайтарадиган бир жамоат бўлсин. Ана ўшалар нажот топгувчилардир».
Мана шу ояти каримадан келиб чиқиб, Алишер Навоий «Лисонут тайр»да шундай дейдилар:
Амру наҳйи барчамизға фарзи айн,
Тарки амру наҳйида юз шўру шайн.
Яъни, ҳар биримизга амри маъруф – яхшиликка чақириш ва наҳйи мункар – гуноҳлардан қайтариш фарзи айндир. Кимки буни тарк этса унга бахтсизлик етади.
«Хамса»дан:
Каҳфи бақо ичра алар бўлса гум,
Мен ҳам ўлай робиъуҳум калбуҳум.
Ҳазрат камоли камтарлик билан устозлари Низомий Ганжавий, Хисрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийни бақо ғорига кирган Асҳоби Каҳфга қиёсламоқдалар. Мен уларнинг тўртинчиси – ит бўлиб, садоқат билан ғорга кирай дейдилар. Қуръони каримдаги Каҳф қиссасини ўқимаган, Аллоҳ таоло китобининг балоғатига тушунмаган киши бу байтларнинг асл маъносини англамайди.
Раъд сурасининг 28-оятида Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «Улар иймон келтирган қалблари Аллоҳни зикр қилиш — эслаш билан ором оладиган зотлардир. Огоҳ бўлингизким, Аллоҳни зикр қилиш билан қалблар ором олур».
Бу оятнинг таъсирида Навоий шундай ёзадилар:
Мосиваллоҳ хотиримдин салб қил,
Анда зикрингни ҳузури қалб қил.
Яъни, менинг хотиримдан ўткинчи нарсаларнинг муҳаббатини йўқ қил. Қалбимни Сенинг зикринг ҳузур этсин.
Яна Ҳазрат айтадилар:
Зиҳи такаллуми мўъжиз низомки келгач,
Араб фасиҳларига ҳаром қилди ҳадис.
Улусни тутди Навоий сўзи анинг бирла
Магар Расул алайҳиссалом қилди ҳадис.
Яъни, араб каломида жуда фасоҳатли бўлган зотлар мўъжиз низом – Расулуллоҳ алайҳиссалом келгач сўз айтишга ожиз бўлиб қолдилар. Қуръон инсоннинг сўзи эмасди, ҳадис ваҳий эди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларини етказгани учун Навоийнинг сўзи улусни тутди.
Алишер Навоийнинг «Насойимул муҳаббат» асарларини ўқиш шоирнинг ижодларини тушунишга калит бўлади. Бу китобда 770 нафар авлиё зотнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот берилган. Ҳазратнинг соф диний асарлари ҳам бор. Навоийнинг «Сирожул муслимийн» китоблари фиқҳий асар бўлиб, унда Ислом асослари шеърий усулда баён этилган. «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асарларида пайғамбар ва ҳакимлар тарихини дақиқ ҳикоялар билан келтирганлар. Энг саҳиҳ ҳадислардан 40 тасини саралаб олиб, унинг мазмунини бир рубоийда талқин қилиб, «Арбаъин» («40 ҳадис») асарини ёзганлар.  

— Алишер Навоий қурдирган масжид, мадраса, хонақоҳ ва бошқа мажмуалар ҳақида маълумот берсангиз.
— Ҳазрат «Вақфия» асарларида ўзлари қурдирган иморатлар вақфи ҳақида ёзадилар. Мирхонднинг «Равзатус-сафо», Зайниддин Восифийнинг «Бадоеъул вақое» асарларида Навоийнинг хайрия ишлари ҳақида маълумотлар берилган. Алишер Навоий бой киши бўлганлар, лекин шундай бўлса-да, «мен закот беришга қодир бўлмасдим» деб ёзадилар. Чунки қўлларига келган бойликни доимо муҳтожларга хайр қилиб юборардилар.
Зайниддин Восифийнинг «Бадоеъул вақое» асарида келтирилишича, Навоий 369 масжид,  20 мадраса қурдирганлар, 2 канал қаздирганлар. Бу каналлар қазилишида ҳатто ўзлари иштирок этганлар. Хондамирнинг қайд қилишича, Алишер Навоий ўз маблағлари ҳисобидан Ҳиротда ва мамлакатнинг бошқа шаҳарларида бир неча мадраса, 40 та работ, 17 масжид, 10 хонақоҳ, 9 ҳаммом, 9 кўприк, 20 га яқин ҳовуз қурган ёки таъмирлаттирганлар. Улар орасида Ҳиротдаги «Ихлосия», «Низомия» мадрасалари, «Халосия» хонақоҳи, «Шифоия» тибгоҳи, Қуръон тиловат қилувчиларга мўлжалланган «Дорул-ҳуффоз» биноси, Марвдаги «Хусравия» мадрасаси, Машҳаддаги «Дорул-ҳуффоз» хайрия биноси ва бошқа ноёб меъморлик ёдгорликлари бор.
«Вақфия» асарида ёзишларича, у зот ўзларидан кейин қолган мол-мулкларини муҳтожларга ҳар жума улашиб беришни васият қилганлар.
«Бадоеъул вақое»да келтирилишича, Самарқанд шаҳридан фақиҳ зот Ҳиротга «Ҳидоя» китобидан таълим бериш учун борган эканлар. У кишини ҳеч ким кутиб олмай, марҳамат кўрсатмагандан сўнг ҳазрат Навоийга учранг деб маслаҳат беришган экан. Навоий вазиятни билгач, «Низомия» мадрасаси яқинидаги ўз ҳовлиларини самарқандлик фақиҳга бўшатиб берган эканлар.

— Биламизки, уйланиш гўзал суннатлардан бири. Алишер Навоийнинг уйланмаганликлари сабаби нимада бўлган?
— Ҳазрати Анас розияллоҳу анҳудан келтирилган ривоятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қиладилар: «Менинг баъзи бир хос умматларим бўлади. Уларни оила менинг зикримдан машғул қила олмайди».
Уламолар ушбу ҳадисни мисол қилиб Ҳазрат Алишер Навоийнинг Аллоҳга бўлган кучли ишқлари, умр бўйи илм таҳсили ва китоблар таснифоти, давлат ва жамият хизмати сабаб уйланолмаганликларини изоҳлашади. Юқоридаги ҳадисда ҳукм фақатгина хос зотлар учун бўлиб, бошқаларга тавсия этилмайди.
«Аксари авқотим аҳодис ва тафосир мутолааси билан ўтарди» дейдилар Ҳазрат Навоий. У зотнинг хос ишқлари шу қадар эдики, бу муҳаббат ўртасига аҳли аёл сиғмасди.   
Ишқинг ўтин гар Навоий десангким айлай рақам,
Сўздин куяр қалам, қурур қаро, эрур дават.
Яъни, Аллоҳга бўлган ишқим ўтини рақам билан баён қилай десам сўздан қалам куйиб, сиёҳ қуриб, довот эриб кетади.
Авлиё зотларни қуддиса сирраҳу (уларнинг сирларини Аллоҳ таоло пок қилсин) деймиз. Алишер Навоийнинг уйланмаганликлари ҳам мана шундай пок сирлардан. Лекин бу беҳикмат бўлган эмас. Унинг ҳикматига етиш учун ўша авлиёуллоҳлар даражасида бўлмоқ зарур. Валлоҳу аълам.

 — Алишер Навоий асарларидаги ёр образи ҳақида турли фикрлар мавжуд. Баъзилар ёрни буткул илоҳий ишқ тажаллиси деб билса, баъзилар Навоийнинг муҳаббати аёлга нисбатан севгидир деб баҳолайди. Баъзилар эса Навоий асарларида ҳам Илоҳ, ҳам аёл севгиси мавжуд дейди. Айни битта ғазалнинг турли олимлар қилган шарҳида ҳам юқоридаги уч фикрни учратамиз. Сизнинг фикрингиз қандай?
— Алишер Навоий асарларида ёр образи орқали аввало Аллоҳ таоло, Пайғамбар алайҳиссалом, шунингдек пиру устозлар ифодаланади. Ёр дейилганда баъзида қалб ҳам тушунилади.
Давлати васл илтимоси не ҳикоятдур манга,
Буки ёдинг бирла жон берсам кифоятдур манга,
дейдилар Навоий. Яъни, бу дунёда Сенинг васлингга етиш мумкин эмас. Сенинг ёдинг билан жон берсам, менга кифоядир.
«Маҳбубул қулуб»да Навоий айтадилар:
«Сувдин асрағулукдур туфроқ ва балчиғ уйин. Ва ўтдин асрағулуқдур яғоч ва қамиш уйин. Ва елдин асрағулукдур бўз уйин. Ва туфроғдин асрағулукдур кўз уйин. Жамиъи мосиваллоҳдин асрағулукдур кўнгул уйин».
Яъни, тупроқдан бўлган уйни сувдан асраш керак. Ёғоч ва қамишдан бўлган уйни ўтдан асраш керак. Бўздан бўлган уйни шамолдан асраш керак. Кўзни тупроқдан асраш керак. Аллоҳдан ташқари ҳар нарсадан кўнгил уйини асраш керак.
Навоий асарларинини зоҳиран тушунмаслик керак. Унинг ботини англаш учун инсонда исломий илмлар ҳам бўлмоғи лозим. Масалан, ҳазратнинг
Май бирла юзинг тим-тим, аҳмарми экан оё,
Ё шуъла аро бир-бир, аҳгарми экан оё,
байтларининг зоҳирини олиб, майхўрлар ўзларига шиор қилиб олишлари ҳам мумкин. Лекин, унинг ботиний маъноси умуман бошқачадир. Бу ердаги май — маърифат, иймон, Яратганга бўлган ишқдир. Навоий тажоҳили орифона санъатини ишлатиб, ўз қалбларига мурожаат этмоқдалар. Май ичиб, юзларинг тим-тим, қизариб кетдими? Ёки Унинг ишқида ёниб, чўғга айландингми? Ёки:
Сен гумон қилғондин ўзга жому май мавжуд эрур,
Билмайин нафй этма бу майхона аҳлин, зоҳидо.
Ташналаб ўлма, Навоий, чун азал соқийсидин
«Ишрабу ё айюҳал-атшон» келур ҳар дам нидо.
Яъни, «Эй ташналар, ичинглар», деганини шароб деб тушунманг. Чунки, сиз гумон қилгандан ўзга маърифат, иймон майи ҳам бор.
Ҳазратнинг
Кеча келгумдир дебон ул сарви гулрў келмади,
Кўзларимга кеча тонг отқунча уйқу келмади
матлаъли ғазалларини руҳий тарбия уламолари шундай шарҳлайдилар: Алишер Навоий ёшликларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни туш кўрадилар. Ўшанда Расул алайҳиссалом: «Мен яна келаман», деган эканлар. Ўша ҳолатни, гул юзли Муҳаммад алайҳиссаломни соғиниш асносида ушбу ғазал ёзилган. 
Алишер Навоий Аллоҳ таоло инсонни азизу мукаррам, ашрафул махлуқот қилиб яратганлиги учун уни ҳурмат қилиш Яратганга муҳаббатнинг белгиси деб эътиқод қилганлар. Инсоннинг ҳусни ҳам Аллоҳ таоло яратган буюк санъат намунасидир. Одамнинг кўринишидаги Яратганнинг буюк қудратини таъриф этишда эса ҳеч қандай шахвоният бўлиши мумкин эмас. Зеро, Навоий «Маҳбубул қулуб»да хослар ишқига таъриф берганидек, «ул пок кўзни пок назар била пок юзга солмоқдур ва пок кўнгул ул пок юз ошубидин қўзғолмоқ ва бу пок мазҳар воситаси била ошиқи покбоз маҳбуби ҳақиқий жамолидин баҳра олмоқ»дир.

— Алишер Навоий авлиё зот бўлганлар, дейилади тазкираларда. У кишининг кароматлари ҳақида ҳам маълумотлар сақланганми?
— Ҳазрат Навоий ёшликларидан Аллоҳ таолонинг муҳаббатини қалбларига жойлаган зоҳид зот бўлганлар. Тарихчи Хондамирнинг ёзишича, ёш Алишернинг истеъдодидан мамнун бўлган мавлоно Лутфий, у кишининг:
Оразин ёпқоч, кўзумдан сочилур ҳар лаҳза ёш,
Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғач қуёш
матлаъли ғазалини тинглаб: «Агар муяссар бўлса эди, ўзимнинг ўн-ўн икки минг форсий ва туркий байтимни шу ғазалга алмаштирардим...» деганлар.
«Руҳул баён» тафсири асосида уламоларимиз фақиҳ шоир Мавлоно Лутфийнинг бу эътирофини шеър учун эмас, балки Навоийда ёш бўлишларига қарамасдан пайдо бўлган ишқи илоҳий учун деб баён қиладилар. Авлиёуллоҳ зотларнинг қалбида кечаси, субҳи содиққа бир соат қолганда нур пайдо бўларкан. Шу нури илоҳий таъсирида жазба ҳосил бўлиб, Аллоҳга яқинлик ҳис этишаркан. Бу ҳолат катта риёзат, таълимдан сўнг ҳосил бўладиган неъмат бўлиб, Мавлоно Лутфийни ҳайратга солган нарса шу ҳолнинг ёш Навоийда пайдо бўлгани эди.
 
— Навосиз улуснинг навобахши бўл,
Навоий ёмон бўлса, сен яхши бўл.
Ушбу байтларни шарҳлаган ҳолда ҳазратнинг нима учун Навоий тахаллусини танлаганликларига ҳам изоҳ берсангиз.
— Ғазалларда наво сўзи куй, оҳанг, хониш маъносидан ташқари маърифат, ҳақиқат, Яратганга бўлган ишқ таъсиридаги нолавор овоз каби маъноларда келади. Навоийнинг тавозеълари, камтарликлари ушбу байтдан ҳам билинади. Сен маърифатсиз, жоҳил халққа маърифат тарқатгувчи бўл, гарчи Навоий ёмон бўлса-да, сен яхши бўлавер, демоқдалар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: «Кимки ўз айбини тузатиб, бошқаларнинг айбини топишга вақти бўлмаса, унга жаннат бўлсин». Ўзини ўзи тафтиш қилиш, нафси билан мужодала қилиш инсонни комилликка олиб боради. Ўз айбини кўрмасдан бошқалардан нуқсон қидириш эса маънавий таназзулга олиб боради.

— Алишер Навоий давлат арбоби ва мураббий сифатида мамлакат, дин ва миллатнинг тараққий этиши учун қандай ғояларни  илгари сурган?
— Ҳозирги кунда долзарб бўлган «оммавий маданият», маънавиятга қарши буҳронларнинг олдини олишда энг яхши даволардан бири Ҳазрати Навоийни ўрганишдир.
Алишер Навоий ҳаётларининг охирларида «Маҳбуб ул-қулуб» насрий асарини ёздилар. Бу асар буюк ижодкорнинг ҳаёти давомида олган хулосалари қаймоғидир. Ҳар бир фаслида муаллиф ўзлари яшаган даврдаги бир табақа ҳаёти, ахлоқи ва вазифалари ҳақида суҳбат юритиб, уларнинг яхши ишлари ҳақида ҳам, айб ва нуқсонлари ҳақида ҳам гоҳ ҳалимлик билан, гоҳ ғазаб-нафрат билан мулоҳаза юритадилар, амри маъруф, наҳйи мункар қиладилар.
Ёшлар Навоийни кўп ўқиши керак, ўрганиши керак. У зот баён қилган ҳақиқатларни ҳаётга татбиқ этиш керак. Навоийни тушуниб ўқиган авлоддан эса ҳеч қачон ёмонлик чиқмайди.
Аллоҳ у зотдан рози  бўлсин!

Anvar qori Tursunov 1958 yili Toshkent shahrida xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetitini (1981), Imom Buxoriy nomli Toshkent Islom institutini (2001) tamomlagan. 1995 yildan beri imom-xatiblik vazifasida faoliyat yuritmoqda. 1999 yildan beri Toshkent shahar bosh imom-xatibi. 1999 yildan «Hidoyat sari» ko‘rsatuvining boshlovchisi. 1989-1992 yillarda Qur’oni karimning birinchi tarjimasiga (Shayx Alouddin Mansur tarjimasi)  muharrirlik qilgan. Naysaburiyning «Asbobun nuzul» kitobini tarjima qilgan. «Musulmon axloqi» nomli kitobi nashrga tayyorlanmoqda.
Anvar qori Tursunov hazrat Navoiy ijodining ham yetuk bilimdonlaridan biri. Toshkent davlat universitetining aspiranturasida ta’lim olgan paytlari «Navoiy va Islom» mavzusida ilmiy ishni tayyorlagan. Lekin o‘sha davr taqazosiga ko‘ra, ilmiy ishni yoqlashga ruxsat berishmagan. Suhbatimiz Alisher Navoiyning haqsevar shoir ekanligi haqidadir.

— Qori aka, Alisher Navoiy hazratlarini buyuk shoir va davlat arbobi sifatida yaxshi taniymiz. Lekin u zotning diniy olim bo‘lganliklari, tasavvuf ahlidan ekanliklari haqida umumiy ma’lumotlarni bilamiz xolos. U kishining islomiyatdan ulushlari qay darajada bo‘lgan? Qur’oni karimni necha yoshda xatm qilganlar? Hadis, fiqh, aqida va tasavvufda ustozlari kim bo‘lgan?
— Alhamdulillah. Assolatu vassalamu ala Rasululloh. Assalamu alaykum va rahmatulloh. Menga hurmat ko‘rsatib, buyuk zot haqlarida Alloh qodir qilgancha o‘z fikrlarimni bildirishga imkon berganingiz uchun tashakkur. Hazrat Navoiyni ummonga qiyoslasak bo‘ladi. O‘zbekman degan har bir inson u kishining ummoni durlaridan bahramand bo‘lishi shart.
Katta iste’dod, salohiyat egasi, millatimizning faxri, o‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiyning hayot va ijodlari haqida gapirish insondan katta mas’uliyat talab qiladi.
Alisher Navoiy ijodlarini Qur’oni karim, hadisi sharif, Islom tarixi, arab tilining fasohatu balog‘atini bilmasdan turib o‘rganishlik mutlaqo mumkin emas. Hazratni o‘rganayotgan navoiyshunos olimlarga hurmat saqlagan holda shuni aytamanki, shoirning ijodini sharh qilish, she’rdagi majoz va tashbehlarni tushunish uchun avvalo diniy savodxonlik yetarli bo‘lishi kerak. Navoiy «Nasoyimul muhabbat» asarida ustozlari Jomiydan ushbu hikmatni keltiradilar: «Al majazu qantaratul haqiqah» (ya’ni, majoz, obrazli tafakkur haqiqatning ko‘prigidir).
Alisher Navoiy katta diniy olim, faqih, naqshbandiya tariqatining mutasavvufi bo‘lganlar. Hazrat Qur’oni karimni yodlagan, qalblariga joylagan zot edilar. U kishining har bir baytlarida bevosita va bilvosita Qur’oni karim va hadisi sharifdan olingan xulosalar majoziy uslubda bayon etiladi.
Alloh taolo Oli-Imron surasi 104-oyatida shunday marhamat qiladi: «Oralaringizdan yaxshilikka (islomga) da’vat qiladigan, ibodat-itoatga buyuradigan va isyon-gunohdan qaytaradigan bir jamoat bo‘lsin. Ana o‘shalar najot topguvchilardir».
Mana shu oyati karimadan kelib chiqib, Alisher Navoiy «Lisonut tayr»da shunday deydilar:
Amru nahyi barchamizg‘a farzi ayn,
Tarki amru nahyida yuz sho‘ru shayn.
Ya’ni, har birimizga amri ma’ruf – yaxshilikka chaqirish va nahyi munkar – gunohlardan qaytarish farzi ayndir. Kimki buni tark etsa unga baxtsizlik yetadi.
«Xamsa»dan:
Kahfi baqo ichra alar bo‘lsa gum,
Men ham o‘lay robi’uhum kalbuhum.
Hazrat kamoli kamtarlik bilan ustozlari Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyni baqo g‘origa kirgan Ashobi Kahfga qiyoslamoqdalar. Men ularning to‘rtinchisi – it bo‘lib, sadoqat bilan g‘orga kiray deydilar. Qur’oni karimdagi Kahf qissasini o‘qimagan, Alloh taolo kitobining balog‘atiga tushunmagan kishi bu baytlarning asl ma’nosini anglamaydi.
Ra’d surasining 28-oyatida Alloh taolo marhamat qiladi: «Ular iymon keltirgan qalblari Allohni zikr qilish — eslash bilan orom oladigan zotlardir. Ogoh bo‘lingizkim, Allohni zikr qilish bilan qalblar orom olur».
Bu oyatning ta’sirida Navoiy shunday yozadilar:
Mosivalloh xotirimdin salb qil,
Anda zikringni huzuri qalb qil.
Ya’ni, mening xotirimdan o‘tkinchi narsalarning muhabbatini yo‘q qil. Qalbimni Sening zikring huzur etsin.
Yana Hazrat aytadilar:
Zihi takallumi mo‘jiz nizomki kelgach,
Arab fasihlariga harom qildi hadis.
Ulusni tutdi Navoiy so‘zi aning birla
Magar Rasul alayhissalom qildi hadis.
Ya’ni, arab kalomida juda fasohatli bo‘lgan zotlar mo‘‘jiz nizom – Rasululloh alayhissalom kelgach so‘z aytishga ojiz bo‘lib qoldilar. Qur’on insonning so‘zi emasdi, hadis vahiy edi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning hadislarini yetkazgani uchun Navoiyning so‘zi ulusni tutdi.
Alisher Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asarlarini o‘qish shoirning ijodlarini tushunishga kalit bo‘ladi. Bu kitobda 770 nafar avliyo zotning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot berilgan. Hazratning sof diniy asarlari ham bor. Navoiyning «Sirojul muslimiyn» kitoblari fiqhiy asar bo‘lib, unda Islom asoslari she’riy usulda bayon etilgan. «Tarixi anbiyo va hukamo» asarlarida payg‘ambar va hakimlar tarixini daqiq hikoyalar bilan keltirganlar. Eng sahih hadislardan 40 tasini saralab olib, uning mazmunini bir ruboiyda talqin qilib, «Arba’in» («40 hadis») asarini yozganlar.   

— Alisher Navoiy qurdirgan masjid, madrasa, xonaqoh va boshqa majmualar haqida ma’lumot bersangiz.
— Hazrat «Vaqfiya» asarlarida o‘zlari qurdirgan imoratlar vaqfi haqida yozadilar. Mirxondning «Ravzatus-safo», Zayniddin Vosifiyning «Badoye’ul vaqoye» asarlarida Navoiyning xayriya ishlari haqida ma’lumotlar berilgan. Alisher Navoiy boy kishi bo‘lganlar, lekin shunday bo‘lsa-da, «men zakot berishga qodir bo‘lmasdim» deb yozadilar. Chunki qo‘llariga kelgan boylikni doimo muhtojlarga xayr qilib yuborardilar.
Zayniddin Vosifiyning «Badoye’ul vaqoye» asarida keltirilishicha, Navoiy 369 masjid,  20 madrasa qurdirganlar, 2 kanal qazdirganlar. Bu kanallar qazilishida hatto o‘zlari ishtirok etganlar. Xondamirning qayd qilishicha, Alisher Navoiy o‘z mablag‘lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin hovuz qurgan yoki ta’mirlattirganlar. Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari, «Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» tibgohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga mo‘ljallangan «Dorul-huffoz» binosi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi, Mashhaddagi «Dorul-huffoz» xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik yodgorliklari bor.
«Vaqfiya» asarida yozishlaricha, u zot o‘zlaridan keyin qolgan mol-mulklarini muhtojlarga har juma ulashib berishni vasiyat qilganlar.
«Badoye’ul vaqoye»da keltirilishicha, Samarqand shahridan faqih zot Hirotga «Hidoya» kitobidan ta’lim berish uchun borgan ekanlar. U kishini hech kim kutib olmay, marhamat ko‘rsatmagandan so‘ng hazrat Navoiyga uchrang deb maslahat berishgan ekan. Navoiy vaziyatni bilgach, «Nizomiya» madrasasi yaqinidagi o‘z hovlilarini samarqandlik faqihga bo‘shatib bergan ekanlar.

— Bilamizki, uylanish go‘zal sunnatlardan biri. Alisher Navoiyning uylanmaganliklari sababi nimada bo‘lgan?
— Hazrati Anas roziyallohu anhudan keltirilgan rivoyatda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday marhamat qiladilar: «Mening ba’zi bir xos ummatlarim bo‘ladi. Ularni oila mening zikrimdan mashg‘ul qila olmaydi».
Ulamolar ushbu hadisni misol qilib Hazrat Alisher Navoiyning Allohga bo‘lgan kuchli ishqlari, umr bo‘yi ilm tahsili va kitoblar tasnifoti, davlat va jamiyat xizmati sabab uylanolmaganliklarini izohlashadi. Yuqoridagi hadisda hukm faqatgina xos zotlar uchun bo‘lib, boshqalarga tavsiya etilmaydi.
«Aksari avqotim ahodis va tafosir mutolaasi bilan o‘tardi» deydilar Hazrat Navoiy. U zotning xos ishqlari shu qadar ediki, bu muhabbat o‘rtasiga ahli ayol sig‘masdi.    
Ishqing o‘tin gar Navoiy desangkim aylay raqam,
So‘zdin kuyar qalam, qurur qaro, erur davat.
Ya’ni, Allohga bo‘lgan ishqim o‘tini raqam bilan bayon qilay desam so‘zdan qalam kuyib, siyoh qurib, dovot erib ketadi.
Avliyo zotlarni quddisa sirrahu (ularning sirlarini Alloh taolo pok qilsin) deymiz. Alisher Navoiyning uylanmaganliklari ham mana shunday pok sirlardan. Lekin bu behikmat bo‘lgan emas. Uning hikmatiga yetish uchun o‘sha avliyoullohlar darajasida bo‘lmoq zarur. Vallohu a’lam.

 — Alisher Navoiy asarlaridagi yor obrazi haqida turli fikrlar mavjud. Ba’zilar yorni butkul ilohiy ishq tajallisi deb bilsa, ba’zilar Navoiyning muhabbati ayolga nisbatan sevgidir deb baholaydi. Ba’zilar esa Navoiy asarlarida ham Iloh, ham ayol sevgisi mavjud deydi. Ayni bitta g‘azalning turli olimlar qilgan sharhida ham yuqoridagi uch fikrni uchratamiz. Sizning fikringiz qanday?
— Alisher Navoiy asarlarida yor obrazi orqali avvalo Alloh taolo, Payg‘ambar alayhissalom, shuningdek piru ustozlar ifodalanadi. Yor deyilganda ba’zida qalb ham tushuniladi.
Davlati vasl iltimosi ne hikoyatdur manga,
Buki yoding birla jon bersam kifoyatdur manga,
deydilar Navoiy. Ya’ni, bu dunyoda Sening vaslingga yetish mumkin emas. Sening yoding bilan jon bersam, menga kifoyadir.
«Mahbubul qulub»da Navoiy aytadilar:
«Suvdin asrag‘ulukdur tufroq va balchig‘ uyin. Va o‘tdin asrag‘uluqdur yag‘och va qamish uyin. Va yeldin asrag‘ulukdur bo‘z uyin. Va tufrog‘din asrag‘ulukdur ko‘z uyin. Jami’i mosivallohdin asrag‘ulukdur ko‘ngul uyin».
Ya’ni, tuproqdan bo‘lgan uyni suvdan asrash kerak. Yog‘och va qamishdan bo‘lgan uyni o‘tdan asrash kerak. Bo‘zdan bo‘lgan uyni shamoldan asrash kerak. Ko‘zni tuproqdan asrash kerak. Allohdan tashqari har narsadan ko‘ngil uyini asrash kerak.
Navoiy asarlarinini zohiran tushunmaslik kerak. Uning botini anglash uchun insonda islomiy ilmlar ham bo‘lmog‘i lozim. Masalan, hazratning
May birla yuzing tim-tim, ahmarmi ekan oyo,
Yo shu’la aro bir-bir, ahgarmi ekan oyo,
baytlarining zohirini olib, mayxo‘rlar o‘zlariga shior qilib olishlari ham mumkin. Lekin, uning botiniy ma’nosi umuman boshqachadir. Bu yerdagi may — ma’rifat, iymon, Yaratganga bo‘lgan ishqdir. Navoiy tajohili orifona san’atini ishlatib, o‘z qalblariga murojaat etmoqdalar. May ichib, yuzlaring tim-tim, qizarib ketdimi? Yoki Uning ishqida yonib, cho‘g‘ga aylandingmi? Yoki:
Sen gumon qilg‘ondin o‘zga jomu may mavjud erur,
Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido.
Tashnalab o‘lma, Navoiy, chun azal soqiysidin
«Ishrabu yo ayyuhal-atshon» kelur har dam nido.
Ya’ni, «Ey tashnalar, ichinglar», deganini sharob deb tushunmang. Chunki, siz gumon qilgandan o‘zga ma’rifat, iymon mayi ham bor.
Hazratning
Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulro‘ kelmadi,
Ko‘zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi
matla’li g‘azallarini ruhiy tarbiya ulamolari shunday sharhlaydilar: Alisher Navoiy yoshliklarida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni tush ko‘radilar. O‘shanda Rasul alayhissalom: «Men yana kelaman», degan ekanlar. O‘sha holatni, gul yuzli Muhammad alayhissalomni sog‘inish asnosida ushbu g‘azal yozilgan.  
Alisher Navoiy Alloh taolo insonni azizu mukarram, ashraful maxluqot qilib yaratganligi uchun uni hurmat qilish Yaratganga muhabbatning belgisi deb e’tiqod qilganlar. Insonning husni ham Alloh taolo yaratgan buyuk san’at namunasidir. Odamning ko‘rinishidagi Yaratganning buyuk qudratini ta’rif etishda esa hech qanday shaxvoniyat bo‘lishi mumkin emas. Zero, Navoiy «Mahbubul qulub»da xoslar ishqiga ta’rif berganidek, «ul pok ko‘zni pok nazar bila pok yuzga solmoqdur va pok ko‘ngul ul pok yuz oshubidin qo‘zg‘olmoq va bu pok mazhar vositasi bila oshiqi pokboz mahbubi haqiqiy jamolidin bahra olmoq»dir.

— Alisher Navoiy avliyo zot bo‘lganlar, deyiladi tazkiralarda. U kishining karomatlari haqida ham ma’lumotlar saqlanganmi?
— Hazrat Navoiy yoshliklaridan Alloh taoloning muhabbatini qalblariga joylagan zohid zot bo‘lganlar. Tarixchi Xondamirning yozishicha, yosh Alisherning iste’dodidan mamnun bo‘lgan mavlono Lutfiy, u kishining:
Orazin yopqoch, ko‘zumdan sochilur har lahza yosh,
Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz, nihon bo‘lg‘ach quyosh
matla’li g‘azalini tinglab: «Agar muyassar bo‘lsa edi, o‘zimning o‘n-o‘n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g‘azalga almashtirardim...» deganlar.
«Ruhul bayon» tafsiri asosida ulamolarimiz faqih shoir Mavlono Lutfiyning bu e’tirofini she’r uchun emas, balki Navoiyda yosh bo‘lishlariga qaramasdan paydo bo‘lgan ishqi ilohiy uchun deb bayon qiladilar. Avliyoulloh zotlarning qalbida kechasi, subhi sodiqqa bir soat qolganda nur paydo bo‘larkan. Shu nuri ilohiy ta’sirida jazba hosil bo‘lib, Allohga yaqinlik his etisharkan. Bu holat katta riyozat, ta’limdan so‘ng hosil bo‘ladigan ne’mat bo‘lib, Mavlono Lutfiyni hayratga solgan narsa shu holning yosh Navoiyda paydo bo‘lgani edi.
 
— Navosiz ulusning navobaxshi bo‘l,
Navoiy yomon bo‘lsa, sen yaxshi bo‘l.
Ushbu baytlarni sharhlagan holda hazratning nima uchun Navoiy taxallusini tanlaganliklariga ham izoh bersangiz.
— G‘azallarda navo so‘zi kuy, ohang, xonish ma’nosidan tashqari ma’rifat, haqiqat, Yaratganga bo‘lgan ishq ta’siridagi nolavor ovoz kabi ma’nolarda keladi. Navoiyning tavoze’lari, kamtarliklari ushbu baytdan ham bilinadi. Sen ma’rifatsiz, johil xalqqa ma’rifat tarqatguvchi bo‘l, garchi Navoiy yomon bo‘lsa-da, sen yaxshi bo‘laver, demoqdalar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Kimki o‘z aybini tuzatib, boshqalarning aybini topishga vaqti bo‘lmasa, unga jannat bo‘lsin». O‘zini o‘zi taftish qilish, nafsi bilan mujodala qilish insonni komillikka olib boradi. O‘z aybini ko‘rmasdan boshqalardan nuqson qidirish esa ma’naviy tanazzulga olib boradi.

— Alisher Navoiy davlat arbobi va murabbiy sifatida mamlakat, din va millatning taraqqiy etishi uchun qanday g‘oyalarni  ilgari surganlar?
— Hozirgi kunda dolzarb bo‘lgan «ommaviy madaniyat», ma’naviyatga qarshi buhronlarning oldini olishda eng yaxshi davolardan biri Hazrati Navoiyni o‘rganishdir.
Alisher Navoiy hayotlarining oxirlarida «Mahbub ul-qulub» nasriy asarini yozdilar. Bu asar buyuk ijodkorning hayoti davomida olgan xulosalari qaymog‘idir. Har bir faslida muallif o‘zlari yashagan davrdagi bir tabaqa hayoti, axloqi va vazifalari haqida suhbat yuritib, ularning yaxshi ishlari haqida ham, ayb va nuqsonlari haqida ham goh halimlik bilan, goh g‘azab-nafrat bilan mulohaza yuritadilar, amri ma’ruf, nahyi munkar qiladilar.
Yoshlar Navoiyni ko‘p o‘qishi kerak, o‘rganishi kerak. U zot bayon qilgan haqiqatlarni hayotga tatbiq etish kerak. Navoiyni tushunib o‘qigan avloddan esa hech qachon yomonlik chiqmaydi.
Alloh u zotdan rozi  bo‘lsin!

Davronbek Tojialiyev suhbatlashdi.

• Олдинги
• Кейинги