Маҳмуд Ҳасаний: «Қомусий олимларимизнинг кўп асарлари ҳали ўрганилмаган»

Шарқшунос олим, шоир ва таржимон Маҳмуд Ҳасаний 1943 йили Андижон вилоятининг Марҳамат туманида туғилган. Отаси Мирараб мадрасасини битирган олим, шоир ва фақиҳ зот бўлиб, элликка яқин китоб тасниф этган. Онаси ҳам ўз даврининг зиёли аёлларидан бўлиб, ёшлигидан ота-онаси ўқиган китоблар, отасининг илм аҳллари билан суҳбатлари асносида шарқ қўлёзмаларига қизиқиши ортган. Ўрта мактабни аъло баҳоларга битиргандан сўнг Тошкент давлат университетининг Шарқ факультети эрон-афғон бўлимига ўқишга киради. 1968 йили университетни тамомлаб, Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтига кичик илмий ходим бўлиб ишга киради. Академик Убайдулла Каримов раҳбарлигида Бобурнинг хос табиби Юсуф ибн Муҳаммад ибн Юсуф ат-Табиб ал-Ҳаравийнинг тиббий рубоийлари ҳақида илмий иш олиб бориб, номзодлик диссертациясини ёқлаган. IX-XIX асрларда яшаган, форс тилида шеърий тиббий асарлар ёзган олимлар ҳақида докторлик ишини ёқлаган. Узоқ йиллар Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти Шарқ қўлёзмалари хазинаси мудири бўлиб ишлаган. 15 йил давомида Тошкент давлат Шарқшунослик институти магистрларига таълим берган. Ҳозирда Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти лойиҳа раҳбари.
Шу йили 70 ёшга кирган олимнинг табобат, одоб-ахлоқ, тасаввуф ва дин тарихи, ҳадис, фиқҳ, адабиёт, зироат, тарих ва бошқа мавзуларга оид 130 дан ортиқ китоблари чоп этилган. Яна бир қанча асарлари нашрга тайёрланмоқда.
Маҳмуд Ҳасаний тарих фанлари доктори, Турон фанлар академияси академиги, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.

— Маҳмудхон ака, сиз узоқ йиллар раҳбарлик қилган Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти Шарқ қўлёзмалари хазинаси ҳақида маълумот берсангиз. Фонддаги энг қадимги, мўътабар ва ноёб манбалар қайсилар?
— Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди жаҳондаги энг катта қўлёзма манбаларидан биридир. Хива хони кутубхонаси тўлиқ ҳолда, Бухоро амири кутубхонаси, Бухоро амирининг қозикалони Садр Зиёнинг шахсий кутубхонаси ҳозирда шу ерда сақланади. 30-40 йил мобайнида институтимиз томонидан юртимизнинг турли ҳудудларига экспедиция уюштирилиб, аҳолида мавжуд бўлган ноёб қўлёзма асарлар сотиб олиниб, фондимизга келтирилган. Қўлёзмалар хазинасидаги энг қадимий манба терига ёзилган Қуръони каримнинг бир саҳифаси бўлиб, халифа Али розияллоҳу анҳу даврида кўчирилган. Энг қадимги тўлиқ китоб эса IX асрда кўфий хатида кўчирилган Қуръони карим нусхасидир. XX асргача минтақамизда яшаб, фаолияти юритган турли соҳа олимлари, шоирларнинг қўлёзма асарларининг аксарияти бизнинг фондимизда сақланади. Қўлёзмаларнинг умумий сони 26000 жилд бўлиб, уларда 100000 дан ортиқ рисолалар жамланган. Ҳозирда Германия давлати гранти асосида қўлёзмалар қайта рўйхатдан ўтказилиб, онлайн каталоги тузилмоқда.

— Турли даврларда ҳар хил сабабларга кўра қўлёзмалар хазинасидан йўқолган китоблар бўлганми? Китобларнинг йўқолишини олдини олиш, уларнинг сифатли сақланиши учун қандай ишлар амалга оширилмоқда?
— Қўлёзмалар фондидаги ҳар бир манба кўз қорачиғидек асралади. Ҳукумат қарори билан фонддаги баъзи китоблар республикамиздаги музейларга тақдим этилган. Қўлёзмалар фондига ўқувчилар киритилмайди. Фақатгина махсус хат орқали журналистлар киритилиши мумкин. Қўлёзмаларга шикаст етказмасликлари, йиртмасликлари учун қироатхона ходимлари ўқувчиларни доимий назорат қилиб турадилар. Нодир қўлёзмалар жавонидаги барча манбалар электрон версияси тайёрланган. Қироатхонадаги компьютерлар орқали уларни ўқиш мумкин. Хавфсизликни таъминлаш учун барча зарурий чоралар кўрилган.

— Ўтган асрда буюк қомусий олимларимизнинг кўп жилдлик асарлар тўпламлари ўрганилиб, таржима қилиниб чоп этилган. Ўтган давр мобайнида алломаларимизнинг фанга маълум бўлмаган бирқанча асарлари ҳам тадқиқ қилинди. Уларни тўлдириб, қайта чоп этиш режаси борми?
— Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Муҳаммад ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий каби алломаларнинг айрим асарларигина ўрганилган холос. Уларнинг ҳар бири 500 дан ортиқ рисолалар ёзишган. Абу Райҳон Берунийнинг «Ал-осорул боқия анил қурунил ҳолия» («Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар») асари  Ашраф Аҳмедов томонидан қайта нашрга тайёрланмоқда.  Ибн Синонинг 6 жилдлик «Тиб қонунлари» асарини ҳам қайта тайёрлаб, 1-жилдини босишга бердик. Қолган жилдлари ҳам изоҳ ва қўшимчалар билан нашрга тайёрланмоқда. Абу Бакр Розийнинг баъзи асарларини Сурайё Каримова нашрга тайёрлади. Нажибуддин Самарқандийнинг «Мураккаб дориларни тайёрлаш усуллари» китоби чоп этилди.

— Ўтган йили Алишер Навоий асарлари қайта тадқиқ этилиб, аввал чиққан кўп жилдлик асарларда мавжуд кичик хатоликлар тўғриланиб, қўшимча ва изоҳлар билан  ўн жилдда чоп этилди. Навоийнинг турли қўлёзмаларда қолган, лекин ҳали ўрганилмаган, фанга маълум бўлмаган асарлари ҳам борми?
— Навоий асарлари бизгача деярли тўлиқ етиб келган ва ўрганилган. Чунки Навоий жамоат ва давлат арбоби сифатида халқ орасида машҳур бўлиб, унинг китобларини котиблар томонидан кўп нусхаларда кўчирилган. Шоирнинг ўз шахсий кутубхонасида сақланган, ўша даврнинг машҳур хаттотлари Табризий, Ҳаравийлар томонидан кўчирилган, Камолиддин Беҳзод миниатуралари билан сайқал берилган Навоий асарлари ҳозир институтимизнинг қўлёзмалар хазинасида сақланмоқда. Шайбонийхон Ҳиротни қўлга олганда Навоий, Ҳусайн Бойқаро кутубхоналарини Самарқандга олиб келган, кейинчалик китоблар Бухорода Амир Олимхоннинг кутубхонасида сақланган. У ердан эса бизнинг қўлёзмалар хазинасига келиб тушган.

— Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг кўп жилдлик мукаммал асарлар тўпламини чиқариш режаси борми?
— Бу иш билан адабиётшунос олимлар шуғулланишади. Бобурнинг тарихий, адабий асарлари кўп тадқиқ этилган. Лекин унинг фалсафий қарашлари ўрганилмаган экан. Яқинда Абдуқодир Зоҳидий томонидан унинг фалсафаси ҳақида илмий иш қилинди.

— Ўзингизнинг шахсий кутубхонангиз ҳақида ҳам маълумот берсангиз. Ундаги китоблар қандай йиғилган?
— Дадам раҳматлик китобга ўта ҳарис бўлганлар. Мирараб мадрасасида таълим олаётган энг яхши талабаларни Бухоро амирининг қозикалони Садр Зиё ҳар ойда бир марта қўй сўйиб чақирар, зиёфат сўнггида қатор-қатор ҳужраларда жойлашган катта кутубхонасини талабаларга кўрсатар ва ундан фойдаланишга рухсат берар экан. Отам ана шундай мажлисларнинг ҳар бирида қатнашганлиги туфайли китобга меҳри бўлакча эди. Дадам китоб учун ҳечам пулларини аямас, ноёб китобларни сотиб олаверар эканлар. Олган китобларини албатта ўқиб чиқиб, сақлаб қўярканлар. Отам доимий КГБнинг таъқибида бўлганликлари учун китобларини бировларнинг уйларидаги отхоналар, оғилхоналарда сандиққа солиб, сандиқ устидан ем-ҳашак тўшаб, беркитиб сақлар эдилар. Замон сал юмшагандан сўнг мен уларни йиғиб, каталог тузиб, қишлоқда катта кутубхона ташкил этганман. Лекин дадамнинг душманлари бундан хабар топиб, юқорига «Махсум домланинг Тошкентдаги ўғли келиб диний кутубхона ташкил этди» деб ёзиб беришган. Шундан сўнг тезликда каталогларни йиртиб ташлаб, китобларни яна эски жойларига яширишга мажбур бўлганман. Мустақилликдан сўнг китобларни яна йиғиб, халқ ёрдамида дадамиз яшаган ҳовлида катта иншоот қуриб, кутубхона маркази ташкил этганмиз. Ҳозирда фондимиздаги қўлёзма ва тошбосмалар сони 500 жилддан ошади, уларда 1000 дан ортиқ рисолалар жамланган. Махдум Восилий номидаги маънавий мерос маркази деб аталувчи зиё масканимиздаги китоблар асосида илмий ишлар ҳам қилинмоқда. Кутубхонамизда олимлар учун барча шароитлар мавжуд, ўша ерда истиқомат қилиб ишлашларига ҳам имкон мавжуд. Кейинги йилларда чиққан китобларни ҳам фондга қўшмоқдаман. Уларнинг сони 1000 га яқин. Яна Тошкентдаги шахсий кутубхонамдаги шарқшунослик, адабиёт, тарихга оид китобларни ҳам Марҳаматдаги марказга олиб бориб, фондни мунтазам тўлдириб боряпман.

— Устоз, ҳаётий тажрибангиздан келиб чиқиб, болаларни илм ва китобга меҳрли қилиб тарбиялаш учун нима қилиш керак деб ўйлайсиз? 
— Отам раҳматлик доимо китоб ўқирдилар. Китобларнинг фазилати, уламолар билан суҳбатнинг фойдалари ҳақида кўп гапирардилар. Шу сабаб менда ҳам илм олишга қизиқиш оиладан шаклланган. Мактабда ҳам фақат аъло баҳоларга ўқиганман. Устозларимиз ҳам илмга рағбатли бўлиб, доимо китоб ўқишга тарғиб қилиб, бизни муносиб тақдирлаб, илҳомлантирардилар.
Боланинг илм ва китобга меҳр беришига аввало ота-она, мактабдаги ўқитувчилар, шунингдек ёнидаги дўстлари сабабчи бўладилар. Оилада китоб ўқимайдиган ота-онанинг болаларидан китобсеварлар чиқиши қийин. Мунтазам китоб ўқимайдиган устознинг ўқувчиларида китобга муҳаббат бўлмайди. Дўстлари ўқимайдиган боланинг ҳам илмга рағбати суст бўлади. 

Qadriyat.uz: Келгусида Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида фаолият юритаётган ёш олимлар ҳақида ҳам маълумотлар бериб бориш ниятимиз бор.

* * *

Mahmud Hasaniy: «Qomusiy olimlarimizning ko‘p asarlari hali o‘rganilmagan»

Sharqshunos olim, shoir va tarjimon Mahmud Hasaniy 1943 yili Andijon viloyatining Marhamat tumanida tug‘ilgan. Otasi Mirarab madrasasini bitirgan olim, shoir va faqih zot bo‘lib, ellikka yaqin kitob tasnif etgan. Onasi ham o‘z davrining ziyoli ayollaridan bo‘lib, yoshligidan ota-onasi o‘qigan kitoblar, otasining ilm ahllari bilan suhbatlari asnosida sharq qo‘lyozmalariga qiziqishi ortgan. O‘rta maktabni a’lo baholarga bitirgandan so‘ng Toshkent davlat universitetining Sharq fakulteti eron-afg‘on bo‘limiga o‘qishga kiradi. 1968 yili universitetni tamomlab, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutiga kichik ilmiy xodim bo‘lib ishga kiradi. Akademik Ubaydulla Karimov rahbarligida Boburning xos tabibi Yusuf ibn Muhammad ibn Yusuf at-Tabib al-Haraviyning tibbiy ruboiylari haqida ilmiy ish olib borib, nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. IX-XIX asrlarda yashagan, fors tilida she’riy tibbiy asarlar yozgan olimlar haqida doktorlik ishini yoqlagan. Uzoq yillar Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Sharq qo‘lyozmalari xazinasi mudiri bo‘lib ishlagan. 15 yil davomida Toshkent davlat Sharqshunoslik instituti magistrlariga ta’lim bergan. Hozirda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti loyiha rahbari.
Shu yili 70 yoshga kirgan olimning tabobat, odob-axloq, tasavvuf va din tarixi, hadis, fiqh, adabiyot, ziroat, tarix va boshqa mavzularga oid 130 dan ortiq kitoblari chop etilgan. Yana bir qancha asarlari nashrga tayyorlanmoqda.
Mahmud Hasaniy tarix fanlari doktori, Turon fanlar akademiyasi akademigi, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.

— Mahmudxon aka, siz uzoq yillar rahbarlik qilgan Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Sharq qo‘lyozmalari xazinasi haqida ma’lumot bersangiz. Fonddagi eng qadimgi, mo‘‘tabar va noyob manbalar qaysilar?
— Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondi jahondagi eng katta qo‘lyozma manbalaridan biridir. Xiva xoni kutubxonasi to‘liq holda, Buxoro amiri kutubxonasi, Buxoro amirining qozikaloni Sadr Ziyoning shaxsiy kutubxonasi hozirda shu yerda saqlanadi. 30-40 yil mobaynida institutimiz tomonidan yurtimizning turli hududlariga ekspeditsiya uyushtirilib, aholida mavjud bo‘lgan noyob qo‘lyozma asarlar sotib olinib, fondimizga keltirilgan. Qo‘lyozmalar xazinasidagi eng qadimiy manba teriga yozilgan Qur’oni karimning bir sahifasi bo‘lib, xalifa Ali roziyallohu anhu davrida ko‘chirilgan. Eng qadimgi to‘liq kitob esa IX asrda ko‘fiy xatida ko‘chirilgan Qur’oni karim nusxasidir. XX asrgacha mintaqamizda yashab, faoliyati yuritgan turli soha olimlari, shoirlarning qo‘lyozma asarlarining aksariyati bizning fondimizda saqlanadi. Qo‘lyozmalarning umumiy soni 26000 jild bo‘lib, ularda 100000 dan ortiq risolalar jamlangan. Hozirda Germaniya davlati granti asosida qo‘lyozmalar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilib, onlayn katalogi tuzilmoqda.

— Turli davrlarda har xil sabablarga ko‘ra qo‘lyozmalar xazinasidan yo‘qolgan kitoblar bo‘lganmi? Kitoblarning yo‘qolishini oldini olish, ularning sifatli saqlanishi uchun qanday ishlar amalga oshirilmoqda?
— Qo‘lyozmalar fondidagi har bir manba ko‘z qorachig‘idek asraladi. Hukumat qarori bilan fonddagi ba’zi kitoblar respublikamizdagi muzeylarga taqdim etilgan. Qo‘lyozmalar fondiga o‘quvchilar kiritilmaydi. Faqatgina maxsus xat orqali jurnalistlar kiritilishi mumkin. Qo‘lyozmalarga shikast yetkazmasliklari, yirtmasliklari uchun qiroatxona xodimlari o‘quvchilarni doimiy nazorat qilib turadilar. Nodir qo‘lyozmalar javonidagi barcha manbalar elektron versiyasi tayyorlangan. Qiroatxonadagi kompyuterlar orqali ularni o‘qish mumkin. Xavfsizlikni ta’minlash uchun barcha zaruriy choralar ko‘rilgan.

— O‘tgan asrda buyuk qomusiy olimlarimizning ko‘p jildlik asarlar to‘plamlari o‘rganilib, tarjima qilinib chop etilgan. O‘tgan davr mobaynida allomalarimizning fanga ma’lum bo‘lmagan birqancha asarlari ham tadqiq qilindi. Ularni to‘ldirib, qayta chop etish rejasi bormi?
— Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy kabi allomalarning ayrim asarlarigina o‘rganilgan xolos. Ularning har biri 500 dan ortiq risolalar yozishgan. Abu Rayhon Beruniyning «Al-osorul boqiya anil qurunil holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari  Ashraf Ahmedov tomonidan qayta nashrga tayyorlanmoqda.  Ibn Sinoning 6 jildlik «Tib qonunlari» asarini ham qayta tayyorlab, 1-jildini bosishga berdik. Qolgan jildlari ham izoh va qo‘shimchalar bilan nashrga tayyorlanmoqda. Abu Bakr Roziyning ba’zi asarlarini Surayyo Karimova nashrga tayyorladi. Najibuddin Samarqandiyning «Murakkab dorilarni tayyorlash usullari» kitobi chop etildi.

— O‘tgan yili Alisher Navoiy asarlari qayta tadqiq etilib, avval chiqqan ko‘p jildlik asarlarda mavjud kichik xatoliklar to‘g‘rilanib, qo‘shimcha va izohlar bilan  o‘n jildda chop etildi. Navoiyning turli qo‘lyozmalarda qolgan, lekin hali o‘rganilmagan, fanga ma’lum bo‘lmagan asarlari ham bormi?
— Navoiy asarlari bizgacha deyarli to‘liq yetib kelgan va o‘rganilgan. Chunki Navoiy jamoat va davlat arbobi sifatida xalq orasida mashhur bo‘lib, uning kitoblarini kotiblar tomonidan ko‘p nusxalarda ko‘chirilgan. Shoirning o‘z shaxsiy kutubxonasida saqlangan, o‘sha davrning mashhur xattotlari Tabriziy, Haraviylar tomonidan ko‘chirilgan, Kamoliddin Behzod miniaturalari bilan sayqal berilgan Navoiy asarlari hozir institutimizning qo‘lyozmalar xazinasida saqlanmoqda. Shayboniyxon Hirotni qo‘lga olganda Navoiy, Husayn Boyqaro kutubxonalarini Samarqandga olib kelgan, keyinchalik kitoblar Buxoroda Amir Olimxonning kutubxonasida saqlangan. U yerdan esa bizning qo‘lyozmalar xazinasiga kelib tushgan.

— Zahiriddin Muhammad Boburning ko‘p jildlik mukammal asarlar to‘plamini chiqarish rejasi bormi?
— Bu ish bilan adabiyotshunos olimlar shug‘ullanishadi. Boburning tarixiy, adabiy asarlari ko‘p tadqiq etilgan. Lekin uning falsafiy qarashlari o‘rganilmagan ekan. Yaqinda Abduqodir Zohidiy tomonidan uning falsafasi haqida ilmiy ish qilindi.

— O‘zingizning shaxsiy kutubxonangiz haqida ham ma’lumot bersangiz. Undagi kitoblar qanday yig‘ilgan?
— Dadam rahmatlik kitobga o‘ta haris bo‘lganlar. Mirarab madrasasida ta’lim olayotgan eng yaxshi talabalarni Buxoro amirining qozikaloni Sadr Ziyo har oyda bir marta qo‘y so‘yib chaqirar, ziyofat so‘nggida qator-qator hujralarda joylashgan katta kutubxonasini talabalarga ko‘rsatar va undan foydalanishga ruxsat berar ekan. Otam ana shunday majlislarning har birida qatnashganligi tufayli kitobga mehri bo‘lakcha edi. Dadam kitob uchun hecham pullarini ayamas, noyob kitoblarni sotib olaverar ekanlar. Olgan kitoblarini albatta o‘qib chiqib, saqlab qo‘yarkanlar. Otam doimiy KGBning ta’qibida bo‘lganliklari uchun kitoblarini birovlarning uylaridagi otxonalar, og‘ilxonalarda sandiqqa solib, sandiq ustidan yem-hashak to‘shab, berkitib saqlar edilar. Zamon sal yumshagandan so‘ng men ularni yig‘ib, katalog tuzib, qishloqda katta kutubxona tashkil etganman. Lekin dadamning dushmanlari bundan xabar topib, yuqoriga «Maxsum domlaning Toshkentdagi o‘g‘li kelib diniy kutubxona tashkil etdi» deb yozib berishgan. Shundan so‘ng tezlikda kataloglarni yirtib tashlab, kitoblarni yana eski joylariga yashirishga majbur bo‘lganman. Mustaqillikdan so‘ng kitoblarni yana yig‘ib, xalq yordamida dadamiz yashagan hovlida katta inshoot qurib, kutubxona markazi tashkil etganmiz. Hozirda fondimizdagi qo‘lyozma va toshbosmalar soni 500 jilddan oshadi, ularda 1000 dan ortiq risolalar jamlangan. Maxdum Vosiliy nomidagi ma’naviy meros markazi deb ataluvchi ziyo maskanimizdagi kitoblar asosida ilmiy ishlar ham qilinmoqda. Kutubxonamizda olimlar uchun barcha sharoitlar mavjud, o‘sha yerda istiqomat qilib ishlashlariga ham imkon mavjud. Keyingi yillarda chiqqan kitoblarni ham fondga qo‘shmoqdaman. Ularning soni 1000 ga yaqin. Yana Toshkentdagi shaxsiy kutubxonamdagi sharqshunoslik, adabiyot, tarixga oid kitoblarni ham Marhamatdagi markazga olib borib, fondni muntazam to‘ldirib boryapman.

— Ustoz, hayotiy tajribangizdan kelib chiqib, bolalarni ilm va kitobga mehrli qilib tarbiyalash uchun nima qilish kerak deb o‘ylaysiz?  
— Otam rahmatlik doimo kitob o‘qirdilar. Kitoblarning fazilati, ulamolar bilan suhbatning foydalari haqida ko‘p gapirardilar. Shu sabab menda ham ilm olishga qiziqish oiladan shakllangan. Maktabda ham faqat a’lo baholarga o‘qiganman. Ustozlarimiz ham ilmga rag‘batli bo‘lib, doimo kitob o‘qishga targ‘ib qilib, bizni munosib taqdirlab, ilhomlantirardilar.
Bolaning ilm va kitobga mehr berishiga avvalo ota-ona, maktabdagi o‘qituvchilar, shuningdek yonidagi do‘stlari sababchi bo‘ladilar. Oilada kitob o‘qimaydigan ota-onaning bolalaridan kitobsevarlar chiqishi qiyin. Muntazam kitob o‘qimaydigan ustozning o‘quvchilarida kitobga muhabbat bo‘lmaydi. Do‘stlari o‘qimaydigan bolaning ham ilmga rag‘bati sust bo‘ladi.  

Qadriyat.uz: Kelgusida Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida faoliyat yuritayotgan yosh olimlar haqida ham ma’lumotlar berib borish niyatimiz bor.

• Олдинги
• Кейинги