Қурбонликни кимлар қилиши шарт?

Савол: Қурбонлик қиладиган мавсум ҳам яқинлашмоқда. ушбу ибодатни қилиш кимларга вожиблиги ҳақида маълумот берсангиз. Бу қандай ибодат? Фарзми, вожибми ёки суннат? Уни бажариш кимларга шарт? (Файзуллоҳ)

Жавоб: Аллоҳ таъолога беадад ҳамду саноларимиз ва Пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васалламга эса, беҳисоб саловоту дурудларимиз бўлсин.

«Албатта, Биз сенга Кавсарни бердик. Бас, Роббингга намоз ўқи ва жонлиқ сўй», деган Аллоҳ таолога ҳамду санолар бўлсин!

«Қурбонлик қилинглар! Чунки, у отангиз Иброҳимнинг суннатидир», деган Набийимиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга салавоту саломлар бўлсин!

Қурбон ҳайити яқинлашиб келаётгани туфайли унга тегишли масалалар кун тартибининг энг муҳим мавзусига айланади. Аҳли илмлардан сўраладиган саволларнинг асосини ҳам ўз-ўзидан ушбу масалалар ташкил этади. Чунки бу ибодатлар мавсумий бўлиб, бир йилда бир маротаба адо этилади. Шунинг учун ҳам бу тўғрисидаги маълумотлар ўз-ўзидан йил давомида унитилади ва барча маълумотларни яна янгидан ўрганишга тўғри келади.

Савол берувчилар ҳар хил тушунчаларга эга бўлганлар каби жавоб берувчилар ҳам бир хил жавоб бера олмайдилар. Бунинг натижасида баъзи бир тушунмовчиликлар, чалкашликлар ва хаттоки фитналар ҳам пайдо бўлади. Ана шундай фитналарнинг охиргиларидан бири «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматларининг номларидан қурбонлик қилганлар, шунинг учун бизларга қурбонлик қилиш шарт эмас», деган хабарнинг тарқалишидир. Кўпинча қурбонликни айнан кимларга вожиб экани тўғрисидаги жавобга баъзи аҳли илмлар томонидан осонгина қилиб «Закот нисобига етадиган молу мулкка эга бўлганларга» ёки ундан ҳам қисқароқ ва тўнтоқроқ қилиб «Закот берганларга вожиб», деб қўйишади. Бу жавобни айтилишига сабаб «Мухтасар»и шарифдаги «Садақаи фитр агар ўсмаса ҳам закот нисобига эга бўлган ҳур мусулмонга вожибдир», деган матнни тўлиқлигича тушунмаслик натижасида келиб чиққан бўлиши мумкин. Қуйида мазкур жавобни хато экани ва «Мухтасар»и шарифдаги матнни нотўғри талқин қилинганини таҳлил қилиб чиқамиз.

Биринчидан, закот нисобини ҳисоб-китоб қилиш билан садақаи фитр, қурбонлик, яқин қондошлар нафақасини вожиб бўлиши, закот ва садақаи фитрни олишни ҳаром қиладиган нисобларни хисоб-китоб қилиш ўртасида фарқ бор. Садақаи фитр ва қурбонлик имкони борга вожиб бўлади, закот эса, имкони борга эмас, балки имконида бемалолчилик, енгиллик ва бойлик сифатлари ҳам бўлишлиги керак. Қолаверса, садақаи фитр ва қурбонлик молни аслидан адо этилади. Закот эса, аслидан эмас, балки унинг ўсадиган жойидан берилади.

Иккинчидан, закот берганларга қурбонлик қилиш вожиб дейилса, жабр бўлиши мумкин. Чунки закот берган кишиларнинг баъзилари иқтисодий инқирозга учраганликлари туфайли қурбонлик пайтида унга қодир ҳам бўлмай қолишлари мумкин.

Учинчидан, закот беришга қодир бўлмаган, лекин қурбонлик пайтида бирданига нисобга молик бўлиб қолганлар нима қиладилар?

Тўртинчидан, демак закот берганларгагина қурбонлик вожиб бўлса, бошқаларга қурбонлик вожиб эмас, дегани уларни закот ва садақаи фитрларни олса ҳам бўлаверади дегани эмасми?

Шу биргина нотўғри жавоб билан юртимиздаги минглаб мусулмонларни қурбонлик қилиш каби буюк ибодатдан маҳрум қилиб қўймаяптиларми? Қолаверса, масаланинг иккинчи томони ҳам бор, «гўёки ҳалқимизни асосини камбағаллар ва муҳтожлар ташкил этади», дейишаётгандек бўлади. Чунки шариатда қурбонлик ва садақаи фитр вожиб бўлмаган тоифаларга нисбатан камбағал ва мухтож дейилади. Аслида эса, халқимизнинг аксарияти шаръан бой-бадавлат бўлиб, уларга қурбонлик ва садақаи фитр вожиб. Мазкур ибодатдан маҳрум бўлаётган жабрдийдаларнинг асосини аёллар ташкил этади, десак муболаға бўлмайди. Чунки одатда қурбонлик қилиш борасида аёлларга мутлақо эътибор берилмайди. Гўё бир хонадонда унинг раҳбари бўлмиш эр ўзини номидан қурбонлик қилиши билан бутун оиладан соқит бўлади, деган тушунча бор. Аслида эса, шаръан ҳур ва мусулмон бўлган киши юқорида айтилган нисобга эга бўлса, унинг эркак ва аёллиги, катта ёки кичик бола эканлиги, оқил ёки мажнун эканлиги эътиборга олинмайди. Балки мазкур кишиларнинг ҳар бири ўзининг шахсий мулкига эга бўлиш ҳуқуқига эгадирлар.

Шариатимизда эса, қурбонлик қилиш анна шундай мулкка эга бўлиш ҳуқуқига эга кишиларга буюрилади. Ҳозирги кунимизда эса аёлларнинг ичларида бой–бадавлат бўлганлари кўпчиликни ташкил этади. Бу эса ҳалқимизнинг ҳаётини фаровонлигининг аломатларидандир.

Бу масалани яна ҳам тўлиқроқ тушунишлигимиз учун шариатдаги нисобларниг турларини ўрганиб чиқишлигимиз керак.

НИСОБНИНГ ТУРЛАРИ

Нисоб уч хил бўлади.

1. Ўсиш шарт қилинган нисоб ва у закотга тегишли бўлади;

2. Ўсиш шарт қилинмаган нисоб. Бу нисоб эгалари закот ололмайди. Шу билан бир қаторда закот бериш вожиб эмас (яъни у ўсишлик йил айланишлиги туфайли ёки тижорат сабабли бўлишлиги ҳам эътиборга олинмайди). Бунга тўртта ҳукм тааллуқли бўлади:

Биринчиси, қурбонликни вожиб бўлиши;

Иккинчиси, садақотларни ҳаром бўлиши (берилиши фарз ва вожиб бўлган, яъни закот ва садақаи фитрлар каби нафл ва ихтиёрий садақотлар бўлса олиш мумкин);

Учинчиси, садақаи фитрни вожиб бўлиши;

Тўртинчиси, яқин қариндошларининг нафақасини вожиб бўлиши (бунда қариндошларнинг камбағал, мухтож бўлиб, касб қилишдан ожизликлари ёки аёл эканликлари эътиборга олинади. Ота-оналар ҳакида эса, юқоридаги шартлар эътиборга олинмайди, яъни улар касб қилишга қодир бўлсалар ҳам уларнинг нафақалари фарзанднинг зиммасига вожиб бўлади).

3. Бу нисобга тиланчилик қилиш ҳаромлиги тегишли бўлади. Бунинг миқдори эса, бир кунлик озиқ овқат билан белгиланади. Баъзи уламолар эллик дирҳам билан белгиланади деганлар.

НИСОБДАГИ ЎСИШ ВА ЎСМАСЛИКНИНГ ФАРҚИ

Биринчи, ўсувчи нисоб бунда нақд пул бирликлари, тилло ва кумушлар (тақинчоқлар бўлса ҳам), тижорат моллари, хаттоки қарзга берилган моллар (кайтарилиши умид қилинса), бир йилни айланиши (агар йил асносида нисобдан камайиб кетган бўлса ҳам). Бунда йилнинг боши ва охири эътиборга олинади.

Ўсмайдиган нисоб – ҳожати аслийдан ташқари, ортиқча маблағ ва ашёлардир. Бунда ўсувчи нисобда келтирилган шартларниг бирортаси бўлиши шарт эмас. Буни билиш учун ҳожати аслияни нималардан иборат эканини аниқлаштириб олайлик. «Жомиъур румуз» китобида ҳожати аслия: «Кишининг устидаги бир сидра либоси, уйдаги доимий истеъмолдаги жиҳозлари ва яшаб турган маскани, миниб турган маркаби ва қарзлари ва унинг қарамоғида бўлганларниг эҳтиёжи эътиборга олинади», дейилади. «Ҳидоя», «Раддул Мухтор аъла Дуррил Мухтор» ва бошқа китобларда ҳам ҳудди шундай келтирилган.

Янада тушунарли бўлиши учун қуйидагича изоҳлайдилар. Масалан, кишининг бир сидра либосидан ташқари ортиқча кийимлари, доимий истеъмолдагидан ташқари баъзи бир муносабатлар билан ишлатиладиган уй жиҳозлари ва ўзи, бола-чақаси ва меҳмонлар учун мўлжалланган хоналардан ташқари бошқа хоналарнинг кийматлари чиқарилади. Агар ушбу қиймат нисоб миқдорига етса, юқоридаги тўрт аҳком шунга тааллуқли бўлади.

Исҳоқ Муҳаммад,
«Тўхтабой» жомеъ масжиди имом хатиби

Ummat.uz сайтидан олинди.

 * * *

Savol: Qurbonlik qiladigan mavsum ham yaqinlashmoqda. ushbu ibodatni qilish kimlarga vojibligi haqida ma’lumot bersangiz. Bu qanday ibodat? Farzmi, vojibmi yoki sunnat? Uni bajarish kimlarga shart? (Fayzulloh)

Javob: Alloh ta’ologa beadad hamdu sanolarimiz va Payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallamga esa, behisob salovotu durudlarimiz bo‘lsin.

«Albatta, Biz senga Kavsarni berdik. Bas, Robbingga namoz o‘qi va jonliq so‘y», degan Alloh taologa hamdu sanolar bo‘lsin!

«Qurbonlik qilinglar! Chunki, u otangiz Ibrohimning sunnatidir», degan Nabiyimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga salavotu salomlar bo‘lsin!

Qurbon hayiti yaqinlashib kelayotgani tufayli unga tegishli masalalar kun tartibining eng muhim mavzusiga aylanadi. Ahli ilmlardan so‘raladigan savollarning asosini ham o‘z-o‘zidan ushbu masalalar tashkil etadi. Chunki bu ibodatlar mavsumiy bo‘lib, bir yilda bir marotaba ado etiladi. Shuning uchun ham bu to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘z-o‘zidan yil davomida unitiladi va barcha ma’lumotlarni yana yangidan o‘rganishga to‘g‘ri keladi.

Savol beruvchilar har xil tushunchalarga ega bo‘lganlar kabi javob beruvchilar ham bir xil javob bera olmaydilar. Buning natijasida ba’zi bir tushunmovchiliklar, chalkashliklar va xattoki fitnalar ham paydo bo‘ladi. Ana shunday fitnalarning oxirgilaridan biri «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatlarining nomlaridan qurbonlik qilganlar, shuning uchun bizlarga qurbonlik qilish shart emas», degan xabarning tarqalishidir. Ko‘pincha qurbonlikni aynan kimlarga vojib ekani to‘g‘risidagi javobga ba’zi ahli ilmlar tomonidan osongina qilib «Zakot nisobiga yetadigan molu mulkka ega bo‘lganlarga» yoki undan ham qisqaroq va to‘ntoqroq qilib «Zakot berganlarga vojib», deb qo‘yishadi. Bu javobni aytilishiga sabab «Muxtasar»i sharifdagi «Sadaqai fitr agar o‘smasa ham zakot nisobiga ega bo‘lgan hur musulmonga vojibdir», degan matnni to‘liqligicha tushunmaslik natijasida kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Quyida mazkur javobni xato ekani va «Muxtasar»i sharifdagi matnni noto‘g‘ri talqin qilinganini tahlil qilib chiqamiz.

Birinchidan, zakot nisobini hisob-kitob qilish bilan sadaqai fitr, qurbonlik, yaqin qondoshlar nafaqasini vojib bo‘lishi, zakot va sadaqai fitrni olishni harom qiladigan nisoblarni xisob-kitob qilish o‘rtasida farq bor. Sadaqai fitr va qurbonlik imkoni borga vojib bo‘ladi, zakot esa, imkoni borga emas, balki imkonida bemalolchilik, yengillik va boylik sifatlari ham bo‘lishligi kerak. Qolaversa, sadaqai fitr va qurbonlik molni aslidan ado etiladi. Zakot esa, aslidan emas, balki uning o‘sadigan joyidan beriladi.

Ikkinchidan, zakot berganlarga qurbonlik qilish vojib deyilsa, jabr bo‘lishi mumkin. Chunki zakot bergan kishilarning ba’zilari iqtisodiy inqirozga uchraganliklari tufayli qurbonlik paytida unga qodir ham bo‘lmay qolishlari mumkin.

Uchinchidan, zakot berishga qodir bo‘lmagan, lekin qurbonlik paytida birdaniga nisobga molik bo‘lib qolganlar nima qiladilar?

To‘rtinchidan, demak zakot berganlargagina qurbonlik vojib bo‘lsa, boshqalarga qurbonlik vojib emas, degani ularni zakot va sadaqai fitrlarni olsa ham bo‘laveradi degani emasmi?

Shu birgina noto‘g‘ri javob bilan yurtimizdagi minglab musulmonlarni qurbonlik qilish kabi buyuk ibodatdan mahrum qilib qo‘ymayaptilarmi? Qolaversa, masalaning ikkinchi tomoni ham bor, «go‘yoki halqimizni asosini kambag‘allar va muhtojlar tashkil etadi», deyishayotgandek bo‘ladi. Chunki shariatda qurbonlik va sadaqai fitr vojib bo‘lmagan toifalarga nisbatan kambag‘al va muxtoj deyiladi. Aslida esa, xalqimizning aksariyati shar’an boy-badavlat bo‘lib, ularga qurbonlik va sadaqai fitr vojib. Mazkur ibodatdan mahrum bo‘layotgan jabrdiydalarning asosini ayollar tashkil etadi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki odatda qurbonlik qilish borasida ayollarga mutlaqo e’tibor berilmaydi. Go‘yo bir xonadonda uning rahbari bo‘lmish er o‘zini nomidan qurbonlik qilishi bilan butun oiladan soqit bo‘ladi, degan tushuncha bor. Aslida esa, shar’an hur va musulmon bo‘lgan kishi yuqorida aytilgan nisobga ega bo‘lsa, uning erkak va ayolligi, katta yoki kichik bola ekanligi, oqil yoki majnun ekanligi e’tiborga olinmaydi. Balki mazkur kishilarning har biri o‘zining shaxsiy mulkiga ega bo‘lish huquqiga egadirlar.

Shariatimizda esa, qurbonlik qilish anna shunday mulkka ega bo‘lish huquqiga ega kishilarga buyuriladi. Hozirgi kunimizda esa ayollarning ichlarida boy–badavlat bo‘lganlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu esa halqimizning hayotini farovonligining alomatlaridandir.

Bu masalani yana ham to‘liqroq tushunishligimiz uchun shariatdagi nisoblarnig turlarini o‘rganib chiqishligimiz kerak.

NISOBNING TURLARI

Nisob uch xil bo‘ladi.

1. O‘sish shart qilingan nisob va u zakotga tegishli bo‘ladi;

2. O‘sish shart qilinmagan nisob. Bu nisob egalari zakot ololmaydi. Shu bilan bir qatorda zakot berish vojib emas (ya’ni u o‘sishlik yil aylanishligi tufayli yoki tijorat sababli bo‘lishligi ham e’tiborga olinmaydi). Bunga to‘rtta hukm taalluqli bo‘ladi:

Birinchisi, qurbonlikni vojib bo‘lishi;

Ikkinchisi, sadaqotlarni harom bo‘lishi (berilishi farz va vojib bo‘lgan, ya’ni zakot va sadaqai fitrlar kabi nafl va ixtiyoriy sadaqotlar bo‘lsa olish mumkin);

Uchinchisi, sadaqai fitrni vojib bo‘lishi;

To‘rtinchisi, yaqin qarindoshlarining nafaqasini vojib bo‘lishi (bunda qarindoshlarning kambag‘al, muxtoj bo‘lib, kasb qilishdan ojizliklari yoki ayol ekanliklari e’tiborga olinadi. Ota-onalar hakida esa, yuqoridagi shartlar e’tiborga olinmaydi, ya’ni ular kasb qilishga qodir bo‘lsalar ham ularning nafaqalari farzandning zimmasiga vojib bo‘ladi).

3. Bu nisobga tilanchilik qilish haromligi tegishli bo‘ladi. Buning miqdori esa, bir kunlik oziq ovqat bilan belgilanadi. Ba’zi ulamolar ellik dirham bilan belgilanadi deganlar.

NISOBDAGI O‘SISH VA O‘SMASLIKNING FARQI

Birinchi, o‘suvchi nisob bunda naqd pul birliklari, tillo va kumushlar (taqinchoqlar bo‘lsa ham), tijorat mollari, xattoki qarzga berilgan mollar (kaytarilishi umid qilinsa), bir yilni aylanishi (agar yil asnosida nisobdan kamayib ketgan bo‘lsa ham). Bunda yilning boshi va oxiri e’tiborga olinadi.

O‘smaydigan nisob – hojati asliydan tashqari, ortiqcha mablag‘ va ashyolardir. Bunda o‘suvchi nisobda keltirilgan shartlarnig birortasi bo‘lishi shart emas. Buni bilish uchun hojati asliyani nimalardan iborat ekanini aniqlashtirib olaylik. «Jomi’ur rumuz» kitobida hojati asliya: «Kishining ustidagi bir sidra libosi, uydagi doimiy iste’moldagi jihozlari va yashab turgan maskani, minib turgan markabi va qarzlari va uning qaramog‘ida bo‘lganlarnig ehtiyoji e’tiborga olinadi», deyiladi. «Hidoya», «Raddul Muxtor a’la Durril Muxtor» va boshqa kitoblarda ham huddi shunday keltirilgan.

Yanada tushunarli bo‘lishi uchun quyidagicha izohlaydilar. Masalan, kishining bir sidra libosidan tashqari ortiqcha kiyimlari, doimiy iste’moldagidan tashqari ba’zi bir munosabatlar bilan ishlatiladigan uy jihozlari va o‘zi, bola-chaqasi va mehmonlar uchun mo‘ljallangan xonalardan tashqari boshqa xonalarning kiymatlari chiqariladi. Agar ushbu qiymat nisob miqdoriga yetsa, yuqoridagi to‘rt ahkom shunga taalluqli bo‘ladi.

Ishoq Muhammad,
«To‘xtaboy» jome’ masjidi imom xatibi

Ummat.uz saytidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги