Закот ва садақаларни кимларга бериш керак?

Савол: Закот, фидя ва фитр садақаларини қаерга ёки қандай ҳолатдаги одамларга берилиши тўғрисида кенгроқ маълумот берсангизлар (Маъруф).

Жавоб: Закот, албатта, камбағалларга берилади. Камбағал деб бойлик чегарасига етмаганларга айтилади. Лекин айни закот — садақотларни кимга бериш керак эканлигини Оллоҳнинг Ўзи кўрсатиб берган. Қуръони Каримда саккиз синфдаги ёки саккиз қатлам — тоифадаги кишиларнинг закот олиши айтилган. Садақалар, закотлар:

1. Фақирларга;

2. Мискинларга;

3. Закот йиғувчи кишиларга;

4. Дини Исломга ошно қилиниши керак бўлган кишиларга;

5. Қулларни озод қилиш йўлига;

6. Қарзини тўлай олмай қолган кишиларнинг қарзини тўлашга;

7. Оллоҳ йўлида;

8. Мусофирларга берилиши керак, деб саккиз синфни бизга Оллоҳнинг ўзи баён қилиб берган:

Энди ўша саккиз синфга кирувчиларни батафсил кўриб чиқайлик.

Биринчиси — фақирлар синфидир. Тасарруфларидаги мол-давлатлари бойлик чегарасига етмаганлар фақирлардир. Яъни, уларнинг ейиш-кийишига етадиган озгина маблағи бор-у, лекин жамғармасини олтин ҳисобига оладиган бўлсак, у 20 мисқол олтин ёки 200 танга (600 гр.) кумуш қийматига етмаган. Демак, бундай киши бой ҳисобланмайди. Ва у закот олса бўлаверади.

Иккинчиси — мискинлар синфи. Бу — ўзбекча "бечора" деганидир. Яъни, чораси йўқ, ҳеч нарсаси йўқ кишидир. Албатта, бундайларга закот берилади.

Учинчи синф — закот йиғувчилар. Ислом мамлакатларида давлат томонидан солиқ йиғувчилар каби алоҳида закот йиғувчилар тайинланади. Улар бойларнинг закотини йиғиб, камбағалларга бўлиб берар эканлар, шу иш учун кетган вақтларига маош оладилар. Гарчи улар ўзлари закот бера оладиган даражада бой кишилар бўлсаларда, қилган меҳнатлари эвазига уларга тўпланган закотдан бир қисмини маош сифатида бериш мумкин.

Тўртинчи синф — дини Исломга қалблари ошно қилиниши керак кишилар, дедик. Ислом дини дунёга тарқалаётган даврларда, яъни, Расулуллоҳ тарафларидан динга даъват қилинаётган пайтда, бошқа қабилалардагиларни динимизга даъват қилиш учун пайғамбаримиз уларга ҳам бойларнинг закотларидан беришни буюрганлар. Шу нарса орқали ҳам уларнинг қалбларида динимизга нисбатан муҳаббат пайдо бўлган. Бу ҳукмни Расулуллоҳнинг вафотларидан сўнг халифа бўлиб турган ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу динимиз етарли даражада ривожланди, энди бошқа диндаги кишиларни динимизга даъват қилиш мақсадида уларга закот улашиш ортиқча, деб тўхтатиб қўйганлар.

Бешинчиси — қулларни озод қилиш учун закот бериш. Тарихдан биламизки, Қуръон нозил бўлган даврда дунёда қулдорлик тузуми ҳукм сурган эди. Ана ўша пайтда қулларни озод қилишни дини Ислом энг улуғ ибодат деб ҳисоблаган. Бойларга "Пулларингизга қул сотиб олиб озод қилиб юборинг", — деб буюрилган эди. Ҳозир қулдорлик замони бўлмагани учун бу ҳукмга, табиийки, эҳтиёж қолмаган.

Олтинчи синф — қарздорлар. Бой одам берадиган закотини қарзини тўлай олмаётган кишига берсаю, у қарзини узиб олса — Оллоҳ буюрган иш бўлади.

Еттинчи синф — фийсабилиллоҳ — яъни, Оллоҳ йўлида закот бермоқлик. Айрим уламолар Оллоҳнинг динига даъват қилаётган толиби илмларга закот берилса Оллоҳ йўлида берилган бўлади, деб ҳам тафсир қилдилар.

Закот берилиши мумкин бўлган саккизинчи синф мусофирлардир. Мусофир ўз ватанида бой бўлса-да, сафардагилик чоғида, айтайлик, ватанига қайтиб кетиши учун маблағи етарли бўлмай қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам закот бериш буюрилди.

Демак, шариатимиз назарида, фақирлар, мискинлар, қарздорлар ҳамда мусофирлар камбағалдирлар ва бойларимиз закотларини ўшаларга беришлари лозим (Шайх Алоуддин Мансур).

Закотни кимларга бериб бўлмайди: Закотни нисоб миқдоридаги моли бўлган бой кишига бериш мумкин эмас. Шунингдек закот берувчи ўзининг ота-онаси, бобо-момоси ва улардан юқоридагиларга, ўзининг ўғил-қизларига ва улардан пастдагиларга, эр-хотин бир-бирига закот бериши мумкин эмас.

Кимларга берган афзал: Ушбу саволга “Фатавои ҳиндия” китобида шундай жавоб берилган: “Закот, фитр ва назр садақаларини беришда энг афзали аввало ака-ука, опа-сингилларга берилади. Сўнг уларнинг фарзандлари. Улардан кейин амаки-аммалар сўнг уларнинг фарзандлари. Тоға-холалар ва уларнинг фарзандлари сўнг юқоридагилардан ташқари қариндошлар. Улардан кейин қўшнилар. Касбдошлар кейин ҳамшаҳарлар ёки қишлоқдошлар ҳақлидирлар.

Яна “Баҳрур роиқ”да: “Қарзи бор кишига закот бериш фақирга закот беришдан кўра афзалдир”, дейилган (ЎМИ тақдим этган жумъа мавъизасидан).

* * *

Savol: Zakot, fidya va fitr sadaqalarini qaerga yoki qanday holatdagi odamlarga berilishi to‘g‘risida kengroq ma’lumot bersangizlar (Ma’ruf).

Javob: Zakot, albatta, kambag‘allarga beriladi. Kambag‘al deb boylik chegarasiga yetmaganlarga aytiladi. Lekin ayni zakot — sadaqotlarni kimga berish kerak ekanligini Ollohning O‘zi ko‘rsatib bergan. Qur’oni Karimda sakkiz sinfdagi yoki sakkiz qatlam — toifadagi kishilarning zakot olishi aytilgan. Sadaqalar, zakotlar:

1. Faqirlarga;

2. Miskinlarga;

3. Zakot yig‘uvchi kishilarga;

4. Dini Islomga oshno qilinishi kerak bo‘lgan kishilarga;

5. Qullarni ozod qilish yo‘liga;

6. Qarzini to‘lay olmay qolgan kishilarning qarzini to‘lashga;

7. Olloh yo‘lida;

8. Musofirlarga berilishi kerak, deb sakkiz sinfni bizga Ollohning o‘zi bayon qilib bergan:

Endi o‘sha sakkiz sinfga kiruvchilarni batafsil ko‘rib chiqaylik.

Birinchisi — faqirlar sinfidir. Tasarruflaridagi mol-davlatlari boylik chegarasiga yetmaganlar faqirlardir. Ya’ni, ularning yeyish-kiyishiga yetadigan ozgina mablag‘i bor-u, lekin jamg‘armasini oltin hisobiga oladigan bo‘lsak, u 20 misqol oltin yoki 200 tanga (600 gr.) kumush qiymatiga yetmagan. Demak, bunday kishi boy hisoblanmaydi. Va u zakot olsa bo‘laveradi.

Ikkinchisi — miskinlar sinfi. Bu — o‘zbekcha "bechora" deganidir. Ya’ni, chorasi yo‘q, hech narsasi yo‘q kishidir. Albatta, bundaylarga zakot beriladi.

Uchinchi sinf — zakot yig‘uvchilar. Islom mamlakatlarida davlat tomonidan soliq yig‘uvchilar kabi alohida zakot yig‘uvchilar tayinlanadi. Ular boylarning zakotini yig‘ib, kambag‘allarga bo‘lib berar ekanlar, shu ish uchun ketgan vaqtlariga maosh oladilar. Garchi ular o‘zlari zakot bera oladigan darajada boy kishilar bo‘lsalarda, qilgan mehnatlari evaziga ularga to‘plangan zakotdan bir qismini maosh sifatida berish mumkin.

To‘rtinchi sinf — dini Islomga qalblari oshno qilinishi kerak kishilar, dedik. Islom dini dunyoga tarqalayotgan davrlarda, ya’ni, Rasululloh taraflaridan dinga da’vat qilinayotgan paytda, boshqa qabilalardagilarni dinimizga da’vat qilish uchun payg‘ambarimiz ularga ham boylarning zakotlaridan berishni buyurganlar. Shu narsa orqali ham ularning qalblarida dinimizga nisbatan muhabbat paydo bo‘lgan. Bu hukmni Rasulullohning vafotlaridan so‘ng xalifa bo‘lib turgan hazrati Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu dinimiz yetarli darajada rivojlandi, endi boshqa dindagi kishilarni dinimizga da’vat qilish maqsadida ularga zakot ulashish ortiqcha, deb to‘xtatib qo‘yganlar.

Beshinchisi — qullarni ozod qilish uchun zakot berish. Tarixdan bilamizki, Qur’on nozil bo‘lgan davrda dunyoda quldorlik tuzumi hukm surgan edi. Ana o‘sha paytda qullarni ozod qilishni dini Islom eng ulug‘ ibodat deb hisoblagan. Boylarga "Pullaringizga qul sotib olib ozod qilib yuboring", — deb buyurilgan edi. Hozir quldorlik zamoni bo‘lmagani uchun bu hukmga, tabiiyki, ehtiyoj qolmagan.

Oltinchi sinf — qarzdorlar. Boy odam beradigan zakotini qarzini to‘lay olmayotgan kishiga bersayu, u qarzini uzib olsa — Olloh buyurgan ish bo‘ladi.

Yettinchi sinf — fiysabililloh — ya’ni, Olloh yo‘lida zakot bermoqlik. Ayrim ulamolar Ollohning diniga da’vat qilayotgan tolibi ilmlarga zakot berilsa Olloh yo‘lida berilgan bo‘ladi, deb ham tafsir qildilar.

Zakot berilishi mumkin bo‘lgan sakkizinchi sinf musofirlardir. Musofir o‘z vatanida boy bo‘lsa-da, safardagilik chog‘ida, aytaylik, vataniga qaytib ketishi uchun mablag‘i yetarli bo‘lmay qolishi mumkin. Shuning uchun ham zakot berish buyurildi.

Demak, shariatimiz nazarida, faqirlar, miskinlar, qarzdorlar hamda musofirlar kambag‘aldirlar va boylarimiz zakotlarini o‘shalarga berishlari lozim (Shayx Alouddin Mansur).

Zakotni kimlarga berib bo‘lmaydi: Zakotni nisob miqdoridagi moli bo‘lgan boy kishiga berish mumkin emas. Shuningdek zakot beruvchi o‘zining ota-onasi, bobo-momosi va ulardan yuqoridagilarga, o‘zining o‘g‘il-qizlariga va ulardan pastdagilarga, er-xotin bir-biriga zakot berishi mumkin emas.

Kimlarga bergan afzal: Ushbu savolga “Fatavoi hindiya” kitobida shunday javob berilgan: “Zakot, fitr va nazr sadaqalarini berishda eng afzali avvalo aka-uka, opa-singillarga beriladi. So‘ng ularning farzandlari. Ulardan keyin amaki-ammalar so‘ng ularning farzandlari. Tog‘a-xolalar va ularning farzandlari so‘ng yuqoridagilardan tashqari qarindoshlar. Ulardan keyin qo‘shnilar. Kasbdoshlar keyin hamshaharlar yoki qishloqdoshlar haqlidirlar.

Yana “Bahrur roiq”da: “Qarzi bor kishiga zakot berish faqirga zakot berishdan ko‘ra afzaldir”, deyilgan (O‘MI taqdim etgan jum’a mav’izasidan).

• Олдинги
• Кейинги