Устоз рози бўлса...

Рукн: Жамият Чоп этилган: 10.12.2014

Агар шогирд шайхулислом, агар қозидур, агар устоз рози – Танг­ри розидур”, дейди Алишер Навоий ҳазратлари.

Устоз-шогирдлик тушунчаси юксак миллий қадрият­ларимиздан ҳисобланиб, бунда асрлар давомида шаклланган тартиб-қоидаларга амал қилиб келинади.

Ота ўз ўғлини устозга шогирдликка бераркан, “эти сизники, суяги бизники”, дея лутф қилган. Бу билан устозга ўғлининг келажак тақдирини бус-бутун ишониб топшираётганини билдирган. Устоз ҳам шогирди тақдирига ўзини масъул билиб, бор иқтидору ҳунарини унга юқтиришга интилган. Оилавий муҳитда етарли талабчанлик кўрмаган болани қатъий тартиб-қоидага кўниктирган.

Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Футувватномаи султоний” китобида устоз қандай бўлиши, шогирдлик шартлари нималардан иборат экани ҳақида батафсил маълумот берилади:

“Агар комил устоз ким деб сўрасалар, у пок мазҳабли, ўз айбини кўрадиган, доно ва тамизли кишидир, деб айтгил. Унда ҳасад, гина ва бахилликдан асар ҳам бўлмаслиги керак.

Агар шогирдлик биноси ниманинг устига қурилади, деб сўрасалар, иродат устига, деб айтгин. Иродат нима деб сўрасалар, устоз нимаики айтса, уни жон қулоғи билан эшитиш, чин кўнгил билан қабул қилиш ва вужуд аъзолари орқали амалда адо этишдир. Агар шогирд учун нима яхши деб айтсалар, пок эътиқод, деб айт, чунки фақат эътиқод кишини муродга етказади...”

Кейин шогирдлик одоби ҳақида гап кетади. Улар саккизта, дейди муаллиф. Устозга биринчи бўлиб салом бериш, устоз олдида оз гапириш, бошни эгиб туриш, кўзни ҳар томонга югуртирмаслик, масала сўрамоқчи бўлса, олдин ижозат олиш, устоз жавобига эътироз билдирмаслик, устоз олдида бошқаларни ғийбат қилмаслик, ўтириш-туришда ҳурматни тўла сақлаш.

Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий ҳазратлари ўртасидаги устоз-шогирдлик муносабатларини эсланг: Алишер Навоий ҳаётда ҳам, ижодда ҳам Абдураҳмон Жомийга ихлосманд шогирд эканини намоён этиб туради. “Хамса”чиликда унинг анъанасини давом эттиради. Устозининг “Нафаҳотул унс” асарини янада бойитиб, “Насойимул муҳаббат” номли янги асар яратади. Достонларида ҳам, кўплаб бошқа асарларида ҳам устози номини  тилга олиб, унга бўлган иззат-ҳурматини камоли эҳтиром билан изҳор этади. Айни чоғда, бу икки алломанинг Самарқандда истиқомат қилган Хожа Аҳрор Валийга бўлган ихлоси ғоятда ибратлидир. Бу зоти шарифларнинг ўзаро пир-муридлик, устоз-шогирдлик муносабатлари ўша давр сиёсат майдонида ҳам, маданий-маънавий соҳаларда ҳам катта ижобий муҳит яратилишига, тинчлик-барқарорлик, фуқаро ҳуқуқлари дахлсизлигига хизмат қилгани тарихдан маълум. Устозига бўлган садоқатини ижодда ҳам, ҳаётда ҳам олий мақомда адо эта олган Алишер Навоийнинг устозлик фаолияти ҳам асрлар давомида ибрат намунаси бўлиб келмоқда.

Тарих саҳифаларидан бу каби мисолларни кўплаб топиш мумкин. Қозизода Румий ва Мирзо Улуғбек ўртасидаги устоз-шогирдлик муносабатлари сўзимизнинг яққол мисоли. Илм истаб Туркиянинг Бурса вилоятидан Самарқандга келган Қозизода Румий шаҳзода Улуғбекка устозлик қилди. Фалакиёт ва математика фанларидан чуқур билим берди. Мирзо Улуғбек тахтга ўтиргач, устози кўрсатмалари билан иш тутиб, илм-фан ривожига катта эътибор қаратди. 1420 йили бунёд этилган мадрасага Қозизода Румийни бош мударрис қилиб тайинлади. Кейинчалик устоз-шогирд ҳамкорлигида расадхона қурилди, Самарқанд фалакиёт ва математика академияси ташкил бўлди. Ўз навбатида, Мирзо Улуғбек ҳам Али Қушчи каби забардаст шогирдларни тарбиялади. Али Қушчи Қозизода Румий вафотидан кейин расадхонадаги илмий кузатиш ишларига раҳбарлик қилди. Шу тарзда, Мирзо Улуғбек вафотидан кейин устози ишларини Али Қушчи, ундан кейин набира-шогирди Мирам Чалабий давом эттирди. Улуғ устозларнинг оламшумул янгиликларини янги шароитда такомилга етказди. Унинг хизматлари туфайли Самарқанд олимлари эришган ютуқлар Оврўпага, сўнг бутун дунёга ёйилди.

Яқин ўтмишда яшаб ўтган аждодларимиз ҳаётида ҳам биз учун устозлик борасида етарлича ибрат бор. Дин аҳли ўртасида Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон, Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон шахсиятлари ғоятда иззат-ҳурмат қилинади. Даҳрий советлар тузуми неча миллионлаб гуноҳсиз зиёлиларнинг ёстиғини қуритиб турган бир маҳалда Зиёвуддинхон Эшон Бобохон юзлаб шогирдларга илм берди. 1945 йили Бухородаги Мир Араб мадрасаси фаолиятини қайта тиклашга муваффақ бўлди. Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом институтининг ташкил этилиши ҳам (1969 йили) осон бўлмаган ўз-ўзидан тушунарли. Ва бу икки диний таълим муассасасида Зиёвуддинхон Эшон Бобохон шогирдлари бўлмиш Шокирхон Юсупов, Абдуғани Абдуллаев, Мухторжон Абдуллаев, Салоҳиддин Муҳиддинов, Абдуқаҳҳор Ғаффоров, Исмоил Махсум, Садриддин қори каби устоз уламолар ёшларга астойдил сабоқ бериб, ўз бурчларини шараф билан адо этишди. Биз бу муҳтарам устозларимиз олдида ҳамиша ўзимизни бурчли деб биламиз.

Мустақиллик даврида кўплаб миллий қадрият­ларимиз халқимизга, ҳаётимизга қайтди. Шулар қаторида бугун биз сўз юритган бобомерос қадрият – устоз-шогирдлик анъаналарини янги шароитда, янги мазмунда ҳаётга татбиқ этиш имкониятлари юзага келди. Бугун мактаб, коллеж ва олий ўқув юртларида ўқиётган фарзанду набираларимиз ўз муаллимларига “устоз” деб мурожаат қилиши урфга кирибди. Бу – яхшилик аломати. Зеро, тилда қайта-қайта такрорланган калом вақти келиб, қалбга муҳрланади. Қалбдан жой олган сўз инсоннинг эътиқодига айланади.

Қурбонали Турсунов,

 Ўзбекистон мусулмонлари идораси Тошкент вилояти вакили

 “Ҳидоят” журналининг 2011 йил, 12-сонидан олинди.

* * *

Agar shogird shayxulislom, agar qozidur, agar ustoz rozi – Tang­ri rozidur”, deydi Alisher Navoiy hazratlari.

Ustoz-shogirdlik tushunchasi yuksak milliy qadriyat­larimizdan hisoblanib, bunda asrlar davomida shakllangan tartib-qoidalarga amal qilib kelinadi.

Ota o‘z o‘g‘lini ustozga shogirdlikka berarkan, “eti sizniki, suyagi bizniki”, deya lutf qilgan. Bu bilan ustozga o‘g‘lining kelajak taqdirini bus-butun ishonib topshirayotganini bildirgan. Ustoz ham shogirdi taqdiriga o‘zini mas’ul bilib, bor iqtidoru hunarini unga yuqtirishga intilgan. Oilaviy muhitda yetarli talabchanlik ko‘rmagan bolani qat’iy tartib-qoidaga ko‘niktirgan.

Husayn Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomai sultoniy” kitobida ustoz qanday bo‘lishi, shogirdlik shartlari nimalardan iborat ekani haqida batafsil ma’lumot beriladi:

“Agar komil ustoz kim deb so‘rasalar, u pok mazhabli, o‘z aybini ko‘radigan, dono va tamizli kishidir, deb aytgil. Unda hasad, gina va baxillikdan asar ham bo‘lmasligi kerak.

Agar shogirdlik binosi nimaning ustiga quriladi, deb so‘rasalar, irodat ustiga, deb aytgin. Irodat nima deb so‘rasalar, ustoz nimaiki aytsa, uni jon qulog‘i bilan eshitish, chin ko‘ngil bilan qabul qilish va vujud a’zolari orqali amalda ado etishdir. Agar shogird uchun nima yaxshi deb aytsalar, pok e’tiqod, deb ayt, chunki faqat e’tiqod kishini murodga yetkazadi...”

Keyin shogirdlik odobi haqida gap ketadi. Ular sakkizta, deydi muallif. Ustozga birinchi bo‘lib salom berish, ustoz oldida oz gapirish, boshni egib turish, ko‘zni har tomonga yugurtirmaslik, masala so‘ramoqchi bo‘lsa, oldin ijozat olish, ustoz javobiga e’tiroz bildirmaslik, ustoz oldida boshqalarni g‘iybat qilmaslik, o‘tirish-turishda hurmatni to‘la saqlash.

Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy hazratlari o‘rtasidagi ustoz-shogirdlik munosabatlarini eslang: Alisher Navoiy hayotda ham, ijodda ham Abdurahmon Jomiyga ixlosmand shogird ekanini namoyon etib turadi. “Xamsa”chilikda uning an’anasini davom ettiradi. Ustozining “Nafahotul uns” asarini yanada boyitib, “Nasoyimul muhabbat” nomli yangi asar yaratadi. Dostonlarida ham, ko‘plab boshqa asarlarida ham ustozi nomini  tilga olib, unga bo‘lgan izzat-hurmatini kamoli ehtirom bilan izhor etadi. Ayni chog‘da, bu ikki allomaning Samarqandda istiqomat qilgan Xoja Ahror Valiyga bo‘lgan ixlosi g‘oyatda ibratlidir. Bu zoti shariflarning o‘zaro pir-muridlik, ustoz-shogirdlik munosabatlari o‘sha davr siyosat maydonida ham, madaniy-ma’naviy sohalarda ham katta ijobiy muhit yaratilishiga, tinchlik-barqarorlik, fuqaro huquqlari daxlsizligiga xizmat qilgani tarixdan ma’lum. Ustoziga bo‘lgan sadoqatini ijodda ham, hayotda ham oliy maqomda ado eta olgan Alisher Navoiyning ustozlik faoliyati ham asrlar davomida ibrat namunasi bo‘lib kelmoqda.

Tarix sahifalaridan bu kabi misollarni ko‘plab topish mumkin. Qozizoda Rumiy va Mirzo Ulug‘bek o‘rtasidagi ustoz-shogirdlik munosabatlari so‘zimizning yaqqol misoli. Ilm istab Turkiyaning Bursa viloyatidan Samarqandga kelgan Qozizoda Rumiy shahzoda Ulug‘bekka ustozlik qildi. Falakiyot va matematika fanlaridan chuqur bilim berdi. Mirzo Ulug‘bek taxtga o‘tirgach, ustozi ko‘rsatmalari bilan ish tutib, ilm-fan rivojiga katta e’tibor qaratdi. 1420 yili bunyod etilgan madrasaga Qozizoda Rumiyni bosh mudarris qilib tayinladi. Keyinchalik ustoz-shogird hamkorligida rasadxona qurildi, Samarqand falakiyot va matematika akademiyasi tashkil bo‘ldi. O‘z navbatida, Mirzo Ulug‘bek ham Ali Qushchi kabi zabardast shogirdlarni tarbiyaladi. Ali Qushchi Qozizoda Rumiy vafotidan keyin rasadxonadagi ilmiy kuzatish ishlariga rahbarlik qildi. Shu tarzda, Mirzo Ulug‘bek vafotidan keyin ustozi ishlarini Ali Qushchi, undan keyin nabira-shogirdi Miram Chalabiy davom ettirdi. Ulug‘ ustozlarning olamshumul yangiliklarini yangi sharoitda takomilga yetkazdi. Uning xizmatlari tufayli Samarqand olimlari erishgan yutuqlar Ovro‘paga, so‘ng butun dunyoga yoyildi.

Yaqin o‘tmishda yashab o‘tgan ajdodlarimiz hayotida ham biz uchun ustozlik borasida yetarlicha ibrat bor. Din ahli o‘rtasida Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon, Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon shaxsiyatlari g‘oyatda izzat-hurmat qilinadi. Dahriy sovetlar tuzumi necha millionlab gunohsiz ziyolilarning yostig‘ini quritib turgan bir mahalda Ziyovuddinxon Eshon Boboxon yuzlab shogirdlarga ilm berdi. 1945 yili Buxorodagi Mir Arab madrasasi faoliyatini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ldi. Imom Buxoriy nomidagi Toshkent Islom institutining tashkil etilishi ham (1969 yili) oson bo‘lmagan o‘z-o‘zidan tushunarli. Va bu ikki diniy ta’lim muassasasida Ziyovuddinxon Eshon Boboxon shogirdlari bo‘lmish Shokirxon Yusupov, Abdug‘ani Abdullaev, Muxtorjon Abdullaev, Salohiddin Muhiddinov, Abduqahhor G‘afforov, Ismoil Maxsum, Sadriddin qori kabi ustoz ulamolar yoshlarga astoydil saboq berib, o‘z burchlarini sharaf bilan ado etishdi. Biz bu muhtaram ustozlarimiz oldida hamisha o‘zimizni burchli deb bilamiz.

Mustaqillik davrida ko‘plab milliy qadriyat­larimiz xalqimizga, hayotimizga qaytdi. Shular qatorida bugun biz so‘z yuritgan bobomeros qadriyat – ustoz-shogirdlik an’analarini yangi sharoitda, yangi mazmunda hayotga tatbiq etish imkoniyatlari yuzaga keldi. Bugun maktab, kollej va oliy o‘quv yurtlarida o‘qiyotgan farzandu nabiralarimiz o‘z muallimlariga “ustoz” deb murojaat qilishi urfga kiribdi. Bu – yaxshilik alomati. Zero, tilda qayta-qayta takrorlangan kalom vaqti kelib, qalbga muhrlanadi. Qalbdan joy olgan so‘z insonning e’tiqodiga aylanadi.

Qurbonali Tursunov,

 O‘zbekiston musulmonlari idorasi Toshkent viloyati vakili

“Hidoyat” jurnalining 2011 yil, 12-sonidan olindi.