Илм олаётган одам

Илм олаётган одамнинг ҳолини машаққатли сабоқлар йўлини босиб ўтган киши яхши тушунади. Илмда фазилат кўп. Билганлар билмаганлар билан ҳеч қачон тенг бўлмайди. Уларнинг гап-сўзида, фикр-мулоҳазасида фарқ яққол сезилади. Одамлар оми кишидан эмас, олимдан савол сўрашади. Олим билган нарсасини билмадим деса, ёлғон гапи учун гуноҳга ботади. Билмаган нарсасини “билмайман” деб тан олиши эса комиллик аломати. Чираниш, маҳмаданалик қилиш олимнинг мартабасига путур етказади. Чинакам олимнинг мақом-мартабаси юксак. Илм кичик ёшли инсонга ҳам виқор бағишлайди.
Илм олиш ниятга боғлиқ. Илм инсонга шуҳрат, обрў келтиради, бироқ илм обрў, шон-шуҳрат учун ўрганилмайди.
Олимнинг ўрни пойгакда эмас, лекин давралар тўрида ўтириш нияти билан илм ўрганилмайди. Илмдан мақсад ҳақиқатни англаш ва англанган ҳақиқат йўлида хизматга бел боғлашдир.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар: “Ким илмни тўрт нарса — илми билан олимлар орасида фахрланиш учун, аҳмоқлар билан тортишиш учун, одамларнинг эътиборини қозониш учун ва амирлардан мол, обрў, ҳурмат олиш учун ўрганса, дўзахга киради”.
Олим баҳсли масалаларни ойдинлаштиради, аммо нияти кераксиз баҳсни авж олдириш, илмини кўз-кўз қилиш бўлса, бунда савоб йўқ, аксинча, гуноҳ бор.
Буюк олимлар ҳар доим такаббурликдан узоқ бўлишган, камтарликка интилишган. Бирор масала сўраб келганларга билса, жавоб берган, билмаса, узрини айтган. Донишмандлардан бири илмларни ўргангани сари ўзининг ҳеч нарса билмаслигини англаб бораётганини эътироф этгани айтилади.
Илм берувчи устоз кимга илм бераётганини, шогирдининг қобилиятини, имкониятини англагани маъқул. Бўлмаса, шўр тўпроққа уруғ сочгандек, меҳнатлари натижасиз қолиши мумкин. “Палағда тухум жўжа очмайди”, деган ҳаётий бир ҳикмат ҳам бор.
Талабанинг қобилияти, ихлос-интилиши қайсидир илм соҳасига мойил, кўнглида шу илмга муҳаббати бор. Бу қобилиятни устоз англаши ва уни кўнгли тортмайдиган бошқа тарафга йўналтириб, сарсон қилмаслиги керак. Эҳтимол, шогирдда илмга умуман истеъдод йўқдир. Ҳаётини илмга бахш этиш ниятини қилмагандир. У истеъдодли ҳунарманд ёки чавандоз бўлар ва ҳоказо. Бу тоифа кимсалардан олим ясашга уринишда асло хосият йўқ. Чунки олим учун тафаккур, тадаббур, сабр-қаноат, фаҳм-фаросат ва бошқа бир дунё фазилатлар муҳим саналади. Бир жойда узоқ муддат муқим ўтириш, тошга нақш ўйиш, игна билан қудуқ қазиш учун, албатта, истеъдод, қобилият, меҳр-муҳаббат, сабр-тоқат керак. Маълум бир мавзу устида бош қотириш, уни англаш ва муҳокама қилиш учун Худо берган тафаккур кенглиги, сабот лозим.
Талабаликнинг шартлари ҳам кўп. Ҳазрат Алишер Навоийнинг устозга ҳурмат, эҳтиром бобида:
“Ҳақ йўлида ким санга бир ҳарф ўқутмиш ранж ила,
Айламак ҳаққин адо бўлмас онинг юз ганж ила”, деган ҳикматини яхши биласиз.
Илм аҳли учун фаросат муҳим. Фаросатсиз одам ҳар доим, ҳар жойда уятга қолади. Айниқса, мураббий фаросатдек гўзал фазилатдан бебаҳра бўлмаслиги керак. Бир тасаввур қилинг, муаллим талабаларга покликдан маъруза ўқиса-ю, ўзи нолойиқ ишлар билан шуғулланса... Олим хайр-саховатдан ўгит берса-ю, ўзи оч-наҳор ўтирган қўшнисига қиё боқмаса, хасислик қилса... Бу тоифа муаллим талабалар қалбига илм уруғини сочолмайди, сочса ҳам, ҳеч нарса униб чиқмайди.
Фаросатли шогирдлар туфайли устозига, ота-онасига раҳмат ёғилади, фаросатдан баҳрасиз қолганлар эса... Келинг, шу ўринда бир латифани эсга олайлик.
Афанди ўғлини таълим олиши учун устозга берибди. Ўғил машаққат чекиб йиллар давомида ўқибди. Саводи чиқибди. Афанди тасаввурида оқни қорадан ажратадиган олим бўлибди. Бир куни етилиб қолган ўғлини Афанди имтиҳон қилиб кўрмоқчи бўлибди. Бармоғидаги узугини кафтига олиб, икки қўлини ортига яшириб, ўғлидан:
— Ўғлим, қўлимда нима бор? — дея сўрабди.
Олим ўғил бир оз тафаккурга берилибди, чуқур ўйга толибди. “Нима бўлиши мумкин?”
Яширилган нарсанинг нима эканини бир йўла айтмасдан, аввал бир-икки белги-сифатини айтишни маъқул топибди.
—     Яширилган нарсанинг ўзи юмалоқ, — дебди.
—     Э, баракалла! — Афанди ўғлининг билимидан хурсанд бўлиб тасанно айтибди. — Хўш?
—     Ўша нарсанинг ичи тешик, — дея кейинги белгисини сўзлабди ўғил.
Афандининг чиройи очилиб, кўзлари яшнабди.
—     Баракалла, ота ўғил! — Яна миннатдор бўлиб, ўғлининг оғзини пойлабди отаси. Энди ўша нарса, “Тегирмон тоши”, деган жавобни эшитган Афандининг ҳолини бир тасаввур қилинг.
Олим илми ортидан нон топади, мол-мулк дунё зийнати эканини яхши билади. Шу жиҳатдан жоҳилдан фарқ қилади. Жоҳил шубҳали нарсанинг ҳам, ҳаромнинг ҳам фарқига бормайди.
Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Одамларнинг қайсиси ёмон?” деб сўрашди. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтдилар: “Бузилган олим”. Бу ҳолатда офат бор. Чунки олим бузилса, бунинг оқибатида олам бузилади.
Дарҳақиқат, олим ўз илмига амал қилиши, гўзал инсоний фазилатлари, юксак маънавий дунёси билан барчага ўрнак бўлиши керак. Шунда жамият фаровон бўлади, инсонлар икки дунё саодатига эришадилар.

Ilm olayotgan odamning holini mashaqqatli saboqlar yo‘lini bosib o‘tgan kishi yaxshi tushunadi. Ilmda fazilat ko‘p. Bilganlar bilmaganlar bilan hech qachon teng bo‘lmaydi. Ularning gap-so‘zida, fikr-mulohazasida farq yaqqol seziladi. Odamlar omi kishidan emas, olimdan savol so‘rashadi. Olim bilgan narsasini bilmadim desa, yolg‘on gapi uchun gunohga botadi. Bilmagan narsasini “bilmayman” deb tan olishi esa komillik alomati. Chiranish, mahmadanalik qilish olimning martabasiga putur yetkazadi. Chinakam olimning maqom-martabasi yuksak. Ilm kichik yoshli insonga ham viqor bag‘ishlaydi.
Ilm olish niyatga bog‘liq. Ilm insonga shuhrat, obro‘ keltiradi, biroq ilm obro‘, shon-shuhrat uchun o‘rganilmaydi.
Olimning o‘rni poygakda emas, lekin davralar to‘rida o‘tirish niyati bilan ilm o‘rganilmaydi. Ilmdan maqsad haqiqatni anglash va anglangan haqiqat yo‘lida xizmatga bel bog‘lashdir.
Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) bunday deganlar: “Kim ilmni to‘rt narsa — ilmi bilan olimlar orasida faxrlanish uchun, ahmoqlar bilan tortishish uchun, odamlarning e’tiborini qozonish uchun va amirlardan mol, obro‘, hurmat olish uchun o‘rgansa, do‘zaxga kiradi”.
Olim bahsli masalalarni oydinlashtiradi, ammo niyati keraksiz bahsni avj oldirish, ilmini ko‘z-ko‘z qilish bo‘lsa, bunda savob yo‘q, aksincha, gunoh bor.
Buyuk olimlar har doim takabburlikdan uzoq bo‘lishgan, kamtarlikka intilishgan. Biror masala so‘rab kelganlarga bilsa, javob bergan, bilmasa, uzrini aytgan. Donishmandlardan biri ilmlarni o‘rgangani sari o‘zining hech narsa bilmasligini anglab borayotganini e’tirof etgani aytiladi.
Ilm beruvchi ustoz kimga ilm berayotganini, shogirdining qobiliyatini, imkoniyatini anglagani ma’qul. Bo‘lmasa, sho‘r to‘proqqa urug‘ sochgandek, mehnatlari natijasiz qolishi mumkin. “Palag‘da tuxum jo‘ja ochmaydi”, degan hayotiy bir hikmat ham bor.
Talabaning qobiliyati, ixlos-intilishi qaysidir ilm sohasiga moyil, ko‘nglida shu ilmga muhabbati bor. Bu qobiliyatni ustoz anglashi va uni ko‘ngli tortmaydigan boshqa tarafga yo‘naltirib, sarson qilmasligi kerak. Ehtimol, shogirdda ilmga umuman iste’dod yo‘qdir. Hayotini ilmga baxsh etish niyatini qilmagandir. U iste’dodli hunarmand yoki chavandoz bo‘lar va hokazo. Bu toifa kimsalardan olim yasashga urinishda aslo xosiyat yo‘q. Chunki olim uchun tafakkur, tadabbur, sabr-qanoat, fahm-farosat va boshqa bir dunyo fazilatlar muhim sanaladi. Bir joyda uzoq muddat muqim o‘tirish, toshga naqsh o‘yish, igna bilan quduq qazish uchun, albatta, iste’dod, qobiliyat, mehr-muhabbat, sabr-toqat kerak. Ma’lum bir mavzu ustida bosh qotirish, uni anglash va muhokama qilish uchun Xudo bergan tafakkur kengligi, sabot lozim.
Talabalikning shartlari ham ko‘p. Hazrat Alisher Navoiyning ustozga hurmat, ehtirom bobida:
“Haq yo‘lida kim sanga bir harf o‘qutmish ranj ila,
Aylamak haqqin ado bo‘lmas oning yuz ganj ila”, degan hikmatini yaxshi bilasiz.
Ilm ahli uchun farosat muhim. Farosatsiz odam har doim, har joyda uyatga qoladi. Ayniqsa, murabbiy farosatdek go‘zal fazilatdan bebahra bo‘lmasligi kerak. Bir tasavvur qiling, muallim talabalarga poklikdan ma’ruza o‘qisa-yu, o‘zi noloyiq ishlar bilan shug‘ullansa... Olim xayr-saxovatdan o‘git bersa-yu, o‘zi och-nahor o‘tirgan qo‘shnisiga qiyo boqmasa, xasislik qilsa... Bu toifa muallim talabalar qalbiga ilm urug‘ini socholmaydi, sochsa ham, hech narsa unib chiqmaydi.
Farosatli shogirdlar tufayli ustoziga, ota-onasiga rahmat yog‘iladi, farosatdan bahrasiz qolganlar esa... Keling, shu o‘rinda bir latifani esga olaylik.
Afandi o‘g‘lini ta’lim olishi uchun ustozga beribdi. O‘g‘il mashaqqat chekib yillar davomida o‘qibdi. Savodi chiqibdi. Afandi tasavvurida oqni qoradan ajratadigan olim bo‘libdi. Bir kuni yetilib qolgan o‘g‘lini Afandi imtihon qilib ko‘rmoqchi bo‘libdi. Barmog‘idagi uzugini kaftiga olib, ikki qo‘lini ortiga yashirib, o‘g‘lidan:
— O‘g‘lim, qo‘limda nima bor? — deya so‘rabdi.
Olim o‘g‘il bir oz tafakkurga berilibdi, chuqur o‘yga tolibdi. “Nima bo‘lishi mumkin?”
Yashirilgan narsaning nima ekanini bir yo‘la aytmasdan, avval bir-ikki belgi-sifatini aytishni ma’qul topibdi.
—     Yashirilgan narsaning o‘zi yumaloq, — debdi.
—     E, barakalla! — Afandi o‘g‘lining bilimidan xursand bo‘lib tasanno aytibdi. — Xo‘sh?
—     O‘sha narsaning ichi teshik, — deya keyingi belgisini so‘zlabdi o‘g‘il.
Afandining chiroyi ochilib, ko‘zlari yashnabdi.
—     Barakalla, ota o‘g‘il! — Yana minnatdor bo‘lib, o‘g‘lining og‘zini poylabdi otasi. Endi o‘sha narsa, “Tegirmon toshi”, degan javobni eshitgan Afandining holini bir tasavvur qiling.
Olim ilmi ortidan non topadi, mol-mulk dunyo ziynati ekanini yaxshi biladi. Shu jihatdan johildan farq qiladi. Johil shubhali narsaning ham, haromning ham farqiga bormaydi.
Rasulullohdan (sollallohu alayhi va sallam): “Odamlarning qaysisi yomon?” deb so‘rashdi. U zot (sollallohu alayhi va sallam) aytdilar: “Buzilgan olim”. Bu holatda ofat bor. Chunki olim buzilsa, buning oqibatida olam buziladi.
Darhaqiqat, olim o‘z ilmiga amal qilishi, go‘zal insoniy fazilatlari, yuksak ma’naviy dunyosi bilan barchaga o‘rnak bo‘lishi kerak. Shunda jamiyat farovon bo‘ladi, insonlar ikki dunyo saodatiga erishadilar.

Bahodir Nurmuhammad
“Hidoyat” jurnalidan 2009 yil 11-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги