Хавотирга асос борми?

Ер юзи аҳолиси кўпайиб бораётгани айрим олимларни бир неча асрдан бери хавотирга солиб келади. Ишлаб чиқариш манбалари озлиги, лекин аҳолининг ортиб бориши мутахассисларни ташвишлантирарди. Улар: “Агар нуфуснинг давомли кўпайиб боришига бир чегара қўйилмаса, ер юзи башариятга тор бўлиб қолади, кундалик эҳтиёжлар нима билан қопланади?” дейишарди.
Ҳозирги мутахассислар нуфус ортиши уй-жой, озиқ-овқат муаммосини туғдириш билан бир қаторда энергия танқислиги ва атроф-муҳитнинг ифлосланишига сабаб бўлишидан ҳадиксирашяпти. Шу боис тез-тез туғилишни чеклаш керакми-йўқми, деган масалани кўтаришмокда.
Туғилишни назорат қилиш илк бор ўн саккизинчи аср охирларида Оврупада бошланган. Инглиз иқтисодчиси Малтус (Malthus) шунга чақирган. Малтусдан кейин Францияда Франc Плейс (France Place) туғилишга чегара қўйиш таклифи билан чиққан. 1833 йили америкалик табиб Чарлз Нортон ҳам бу таклифни қувватлаган.
Бу олимлар аҳоли кўпайишини геометриявий тартибда (2,4,8,16,32,...) ризқ воситалари ортишини арифметикавий тартибда (1,2,3,4,5,...) ҳисоблашган. Улар нуфус тўсиқларга учрамай ортиб борса, йигирма беш йилдан кейин икки марта, бир асрдан кейин икки юз эллик олти марта кўпаяди, нуфус билан озиқ-овқат манбалари орасидаги нисбат кескин бузилади, деб ўйлашган.
Тарихий ҳақиқат шуки, инсон насли ҳеч қачон Малтус ва Франс Плейс айтганидек геометриявий тартибда кўпаймаган. Милодий тақвим бошида 200 миллионли дунё аҳолиси 1300 йиллари 500 миллионга, 1800 йилларда бир миллиардга, 1950 йили тўрт ярим миллардга етди. 2005 йилга келиб, олти миллиарддан ошди. Нуфуснинг бундай ортишини кўп деб бўлмайди. Чунки инсоният туғилишга эътибор қаратгани билан ўлимни камайтиришнинг уддасидан чиқолмаяпти. Озиқ-овқат воситалари ҳам арифметикавий тартибда ошмайди.
Олдин кишиларнинг озиқ-овқати асосан сув, ўсимликлар ва ҳайвонлардан иборат эди. Ҳозир жуда кўп манбалар бор. Инсон насли кўпайгани сайин ҳаётини муҳофаза қилиш учун янги ризқ манбаларини ахтаряпти, эҳтиёжларини қондириш учун турли усуллардан фойдаланяпти. Шунингдек, нуфус ортиши билан бирга меҳнат қўллари кўпайишини ҳам назардан қочирмаслик керак.
Иқтисод илмига кўра, ишлаб чиқаришнинг уч асосий унсури бор: табиат, сармоя ва инсон. Инсон бу унсурларнинг энг улуғи ва аҳамиятга молигидир. Нуфус ортишидан хавотир қилаётганлар инсоннинг ишлаб чиқаришдаги ўрнини эътиборга олмай, унга фақат истеъмолчи сифатида қарашади. Ҳолбуки, инсоннинг ер юзидаги тараққиёт ва яшаш шароитини яхшилашга қўшган ҳиссасини ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайди. Нуфус ортиши аслида инсонларни яхшироқ ишлашга ташвиқ этадиган омиллардан биридир. Эҳтиёжлар инсонни тараққиёт учун янги-янги ихтиролар қилишга ундайди. Бугун инсон денгиз тублари ва фазолардан ризқ ахтармоқда.
Умуман, дунё аҳолиси кўпайишига мувофиқ ҳолда ер юзида ризқ воситалари ҳам ортаётир.
Ер юзи ва коинотдаги мавжуд мувозанатни ҳеч ким инкор этолмайди. Курамизда яшайдиган барча махлуқот сонида чегара ва мувозанат мавжуд. Масалан, “Sismibrium Sophia” номли дарахт йилига етти юз эллик минг уруғ сочишига қарамай, бутун ер юзини босиб кетмайди. “Денгиз юлдузи” деган балиқ бир мартада икки юз миллионгача уруғ ташлайди. Лекин денгизларни шу балиқлар батамом эгаллаб олмаган, мувозанат бузилмаган. Башарият ҳам ушбу илоҳий низомдан четда эмас.

Yer yuzi aholisi ko‘payib borayotgani ayrim olimlarni bir necha asrdan beri xavotirga solib keladi. Ishlab chiqarish manbalari ozligi, lekin aholining ortib borishi mutaxassislarni tashvishlantirardi. Ular: “Agar nufusning davomli ko‘payib borishiga bir chegara qo‘yilmasa, yer yuzi bashariyatga tor bo‘lib qoladi, kundalik ehtiyojlar nima bilan qoplanadi?” deyishardi.
Hozirgi mutaxassislar nufus ortishi uy-joy, oziq-ovqat muammosini tug‘dirish bilan bir qatorda energiya tanqisligi va atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo‘lishidan hadiksirashyapti. Shu bois tez-tez tug‘ilishni cheklash kerakmi-yo‘qmi, degan masalani ko‘tarishmokda.
Tug‘ilishni nazorat qilish ilk bor o‘n sakkizinchi asr oxirlarida Ovrupada boshlangan. Ingliz iqtisodchisi Maltus (Malthus) shunga chaqirgan. Maltusdan keyin Frantsiyada Franc Pleys (France Place) tug‘ilishga chegara qo‘yish taklifi bilan chiqqan. 1833 yili amerikalik tabib Charlz Norton ham bu taklifni quvvatlagan.
Bu olimlar aholi ko‘payishini geometriyaviy tartibda (2,4,8,16,32,...) rizq vositalari ortishini arifmetikaviy tartibda (1,2,3,4,5,...) hisoblashgan. Ular nufus to‘siqlarga uchramay ortib borsa, yigirma besh yildan keyin ikki marta, bir asrdan keyin ikki yuz ellik olti marta ko‘payadi, nufus bilan oziq-ovqat manbalari orasidagi nisbat keskin buziladi, deb o‘ylashgan.
Tarixiy haqiqat shuki, inson nasli hech qachon Maltus va Frans Pleys aytganidek geometriyaviy tartibda ko‘paymagan. Milodiy taqvim boshida 200 millionli dunyo aholisi 1300 yillari 500 millionga, 1800 yillarda bir milliardga, 1950 yili to‘rt yarim millardga yetdi. 2005 yilga kelib, olti milliarddan oshdi. Nufusning bunday ortishini ko‘p deb bo‘lmaydi. Chunki insoniyat tug‘ilishga e’tibor qaratgani bilan o‘limni kamaytirishning uddasidan chiqolmayapti. Oziq-ovqat vositalari ham arifmetikaviy tartibda oshmaydi.
Oldin kishilarning oziq-ovqati asosan suv, o‘simliklar va hayvonlardan iborat edi. Hozir juda ko‘p manbalar bor. Inson nasli ko‘paygani sayin hayotini muhofaza qilish uchun yangi rizq manbalarini axtaryapti, ehtiyojlarini qondirish uchun turli usullardan foydalanyapti. Shuningdek, nufus ortishi bilan birga mehnat qo‘llari ko‘payishini ham nazardan qochirmaslik kerak.
Iqtisod ilmiga ko‘ra, ishlab chiqarishning uch asosiy unsuri bor: tabiat, sarmoya va inson. Inson bu unsurlarning eng ulug‘i va ahamiyatga moligidir. Nufus ortishidan xavotir qilayotganlar insonning ishlab chiqarishdagi o‘rnini e’tiborga olmay, unga faqat iste’molchi sifatida qarashadi. Holbuki, insonning yer yuzidagi taraqqiyot va yashash sharoitini yaxshilashga qo‘shgan hissasini hech narsa bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Nufus ortishi aslida insonlarni yaxshiroq ishlashga tashviq etadigan omillardan biridir. Ehtiyojlar insonni taraqqiyot uchun yangi-yangi ixtirolar qilishga undaydi. Bugun inson dengiz tublari va fazolardan rizq axtarmoqda.
Umuman, dunyo aholisi ko‘payishiga muvofiq holda yer yuzida rizq vositalari ham ortayotir.
Yer yuzi va koinotdagi mavjud muvozanatni hech kim inkor etolmaydi. Kuramizda yashaydigan barcha maxluqot sonida chegara va muvozanat mavjud. Masalan, “Sismibrium Sophia” nomli daraxt yiliga yetti yuz ellik ming urug‘ sochishiga qaramay, butun yer yuzini bosib ketmaydi. “Dengiz yulduzi” degan baliq bir martada ikki yuz milliongacha urug‘ tashlaydi. Lekin dengizlarni shu baliqlar batamom egallab olmagan, muvozanat buzilmagan. Bashariyat ham ushbu ilohiy nizomdan chetda emas.

Tolibjon Nizom.
“Hidoyat” jurnalining 2009-yil 1-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги