Нега пичинг қиламиз?

Инсоннинг кўнгли нозик.
Оламни сув босса, тоғни ер ютса, эҳтимол баъзиларнинг кўнгли безовта бўлмас. Бироқ ноўрин айтилган бир оғиз сўз, айниқса, яқинлар сўйлаган пичинг ва киноя кўнглига оғир ботади. Юракка қадалади, асабни емиради. Алишер Навоий:

«Кимки бир кўнгли бузуқнинг хотирин шод айлагай,
Онча борким, Каъба вайрон бўлса обод айлагай...» дея бежиз шеър битмаган.

Мусулмон киши биродари учун покиза кўзгу экани маълум. Агар бировда камчилик, нуқсон кўрилса, уни оддий сўз билан самимий-дўстона англатиш яхши фазилат. Аммо қар хил илмоқли сўзлар билан, гапларга зар либослар кийдириб, бировнинг кўнглини оғритиш мусулмон одобига зиддир.

Суҳбат орасидаги енгил кулгу ва жиндай танқидга хос ҳолатлар, шунингдек, беозорлик ва самимият бўлса, бундан суҳбатдошнинг дилига озор етмаса, кўнгил яйраб кетади, албатта.

Аммо бировга ўринли-ўринсиз насиҳатлар қилиш, ёки кутилган-кутилмаган хавфдан огоҳлантиришни ўзи учун оқловчи сабаб қилиб олиб, такаббурона кинояга куч беришда холис ният бўлмайди.

Зотан, пичинг ва кесатиқ ортида қайсидир даражада манманлик ва мутакаббирлик, билағонлигини кўз-кўз қилиш, бировнинг камчилигини юзига солиш сингари ғаразлар яширинган бўлади. Буларни киноя қилувчи сезмаслиги ҳам мумкин. Демак, сезиб-англаб қолган фурсатда эса, Аллоҳга тавба қилиши, манманликка етаклаган шайтоний кибр-ҳавони синдириши, мендан бошқа барча нуқсонли деган қарашдан воз кечиши лозим. Ахлоқ шу йўсин ислоҳ бўлади.

Самимият, тўғрисўзлилик, айниқса, тилидан биров кўнглига озор етказмаслик комил мусулмон кишининг файзи, безагидир. Оилавий муҳитда қайнонанинг келинга, келиннинг қайинсингилга, аканинг укага айтган ва бошқа яқин кишиларнинг ўзаро муомала-муносабатида ўринсиз айтилган пичинг, киноя оқибати кўнгил қолиш, ҳурматсизлик ва уриш-жанжал билан якун топиш мумкин.

Воқеа:

Хотира хола келин танлади. Бироқ ўғли айтган қизни келин қилишга мажбур бўлди. Ташқи кўринишидан кўзига бир оз содда, озғин туюлган келин — Салимадан холанинг кўнгли тўлмади. Ахир тўй-томошада етаклаб юриб, элга “Мана келинимни бир кўриб қўйинглар”, деб кўз-кўз қилишни хаёл қилган эди-да. Аммо келиннинг маънавий дунёсига негадир қизиқмади.

Қайнонанинг: “Ҳой гўзал пари!” дея пичинг қилган илк пичингли мурожаати Салимани довдиратиб қўйди. Мийиғида кулиб қўяқолди. Аммо қайнонанинг шашти, чаёндай чақиши кундан-кун кучайди. Ўтирса ўпоқ, турса сўпоқ.
“Бай-бай-бай, бирам ширин таомки...”; ”Покизаликка қаранг, қўлларингга гул битсин...”

Бундай қочиримли, заҳар муомаланинг кети узилмади. Салима бир гал ноилож ўзининг онасига дардини ёрди. Онаси сабр-тоқатдан, яхшиликдан, ҳурмат-эҳтиромдан сўйлади. Сўнгра: “Хотира онанинг қайноналари ҳам шундай пичингчи хотин ўтган эмиш. Фақат бу касаллик сенга юқмасин, қизим”, деди.

Баҳарнав, қайноналар келинларга тўғри йўлни, насиҳату маслаҳатни оддий ва тўғри сўз билан англатгани маъқул. “Мушт кетди”дан бировга фойда йўқ. Пичингли мулоҳаза ҳар қандай қолатда қам эзгу-самимий сўзга нисбатан қадрсиз саналади.

Раҳбар ходимига пичинг қилса, ходим эҳтимол жим кетар. Бироқ унинг дили оғриши табиий. Мактаб ўқитувчиси ўқувчиларни пичинг ва киноя аралаш одоб-ахлоққа ундайди, аммо бундай тарбия олган болаларнинг фазлу камолига ҳеч ким кафолат бера олмайди.

Синфдошнинг синфдошга, бўйдошнинг бўйдошга, курсдошнинг курсдошга, қурдошнинг қурдошга айнан пичинг билан мурожаат этиши улар орасига совуқлик тушишига сабаб бўлади.

Эслатма: мусулмонларнинг афзалроғи хусусида сўралганида, Расулуллоҳ, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, тилга эътибор қаратганлар, яъни, бировларга қўлидану тилидан озор етказмайдиган кимсаларгагина ўша афзаллик сифатини берганлар. Қолаверса, тарихда, саҳоба ва тобеинлар муомала-муносабатида кам гапириб, кўп эшитиш, суяксиз тилдан келадиган турли лағв сўзлардан эҳтиёт бўлиш учун баъзан оғизларига тош солиб юриш ҳоллари борки, бу бизга гўзал ибратдир.

Айтмоқчимизки, пичинг ва киноя билан бировнинг дилини оғритиб, кўнглига озор етказишдан сақланмоқ лозим. Аллоҳнинг марҳаматига улуғ мақомларга фақатгина яхши ният, тўғри сўз ва эзгу амаллар туфайли эришилади.

Insonning ko‘ngli nozik.
Olamni suv bossa, tog‘ni yer yutsa, ehtimol ba’zilarning ko‘ngli bezovta bo‘lmas. Biroq noo‘rin aytilgan bir og‘iz so‘z, ayniqsa, yaqinlar so‘ylagan piching va kinoya ko‘ngliga og‘ir botadi. Yurakka qadaladi, asabni yemiradi. Alisher Navoiy:

«Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa obod aylagay...» deya bejiz she’r bitmagan.

Musulmon kishi birodari uchun pokiza ko‘zgu ekani ma’lum. Agar birovda kamchilik, nuqson ko‘rilsa, uni oddiy so‘z bilan samimiy-do‘stona anglatish yaxshi fazilat. Ammo qar xil ilmoqli so‘zlar bilan, gaplarga zar liboslar kiydirib, birovning ko‘nglini og‘ritish musulmon odobiga ziddir.

Suhbat orasidagi yengil kulgu va jinday tanqidga xos holatlar, shuningdek, beozorlik va samimiyat bo‘lsa, bundan suhbatdoshning diliga ozor yetmasa, ko‘ngil yayrab ketadi, albatta.

Ammo birovga o‘rinli-o‘rinsiz nasihatlar qilish, yoki kutilgan-kutilmagan xavfdan ogohlantirishni o‘zi uchun oqlovchi sabab qilib olib, takabburona kinoyaga kuch berishda xolis niyat bo‘lmaydi.

Zotan, piching va kesatiq ortida qaysidir darajada manmanlik va mutakabbirlik, bilag‘onligini ko‘z-ko‘z qilish, birovning kamchiligini yuziga solish singari g‘arazlar yashiringan bo‘ladi. Bularni kinoya qiluvchi sezmasligi ham mumkin. Demak, sezib-anglab qolgan fursatda esa, Allohga tavba qilishi, manmanlikka yetaklagan shaytoniy kibr-havoni sindirishi, mendan boshqa barcha nuqsonli degan qarashdan voz kechishi lozim. Axloq shu yo‘sin isloh bo‘ladi.

Samimiyat, to‘g‘riso‘zlilik, ayniqsa, tilidan birov ko‘ngliga ozor yetkazmaslik komil musulmon kishining fayzi, bezagidir. Oilaviy muhitda qaynonaning kelinga, kelinning qayinsingilga, akaning ukaga aytgan va boshqa yaqin kishilarning o‘zaro muomala-munosabatida o‘rinsiz aytilgan piching, kinoya oqibati ko‘ngil qolish, hurmatsizlik va urish-janjal bilan yakun topish mumkin.

Voqea:

Xotira xola kelin tanladi. Biroq o‘g‘li aytgan qizni kelin qilishga majbur bo‘ldi. Tashqi ko‘rinishidan ko‘ziga bir oz sodda, ozg‘in tuyulgan kelin — Salimadan xolaning ko‘ngli to‘lmadi. Axir to‘y-tomoshada yetaklab yurib, elga “Mana kelinimni bir ko‘rib qo‘yinglar”, deb ko‘z-ko‘z qilishni xayol qilgan edi-da. Ammo kelinning ma’naviy dunyosiga negadir qiziqmadi.

Qaynonaning: “Hoy go‘zal pari!” deya piching qilgan ilk pichingli murojaati Salimani dovdiratib qo‘ydi. Miyig‘ida kulib qo‘yaqoldi. Ammo qaynonaning shashti, chayonday chaqishi kundan-kun kuchaydi. O‘tirsa o‘poq, tursa so‘poq.
“Bay-bay-bay, biram shirin taomki...”; ”Pokizalikka qarang, qo‘llaringga gul bitsin...”

Bunday qochirimli, zahar muomalaning keti uzilmadi. Salima bir gal noiloj o‘zining onasiga dardini yordi. Onasi sabr-toqatdan, yaxshilikdan, hurmat-ehtiromdan so‘yladi. So‘ngra: “Xotira onaning qaynonalari ham shunday pichingchi xotin o‘tgan emish. Faqat bu kasallik senga yuqmasin, qizim”, dedi.

Baharnav, qaynonalar kelinlarga to‘g‘ri yo‘lni, nasihatu maslahatni oddiy va to‘g‘ri so‘z bilan anglatgani ma’qul. “Musht ketdi”dan birovga foyda yo‘q. Pichingli mulohaza har qanday qolatda qam ezgu-samimiy so‘zga nisbatan qadrsiz sanaladi.

Rahbar xodimiga piching qilsa, xodim ehtimol jim ketar. Biroq uning dili og‘rishi tabiiy. Maktab o‘qituvchisi o‘quvchilarni piching va kinoya aralash odob-axloqqa undaydi, ammo bunday tarbiya olgan bolalarning fazlu kamoliga hech kim kafolat bera olmaydi.

Sinfdoshning sinfdoshga, bo‘ydoshning bo‘ydoshga, kursdoshning kursdoshga, qurdoshning qurdoshga aynan piching bilan murojaat etishi ular orasiga sovuqlik tushishiga sabab bo‘ladi.

Eslatma: musulmonlarning afzalrog‘i xususida so‘ralganida, Rasululloh, sollallohu alayhi va sallam, tilga e’tibor qaratganlar, ya’ni, birovlarga qo‘lidanu tilidan ozor yetkazmaydigan kimsalargagina o‘sha afzallik sifatini berganlar. Qolaversa, tarixda, sahoba va tobeinlar muomala-munosabatida kam gapirib, ko‘p eshitish, suyaksiz tildan keladigan turli lag‘v so‘zlardan ehtiyot bo‘lish uchun ba’zan og‘izlariga tosh solib yurish hollari borki, bu bizga go‘zal ibratdir.

Aytmoqchimizki, piching va kinoya bilan birovning dilini og‘ritib, ko‘ngliga ozor yetkazishdan saqlanmoq lozim. Allohning marhamatiga ulug‘ maqomlarga faqatgina yaxshi niyat, to‘g‘ri so‘z va ezgu amallar tufayli erishiladi.

Bahodir Nurmuhammad
«Hidoyat» jurnalining 2003 yil 4-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги