Кеча ва кундуз ҳикмати

“У эслатма олмоқчи ёки шукр қилмоқчи бўлган кишилар учун кеча ва кундузни (ўзаро) ўринбосар қилиб қўйган зотдир” (Фурқон, 62).

1. Кеча ва кундузнинг (ўзаро) ўринбосар қилиниши. Ояти каримадаги “хилфатан” (ўринбосар қилиб) сўзи хусусида Абу Убайда (р.а.) бундай деган: “Бу лафз бир нарсадан кейин келган иккинчи нарса ҳақида қўлланади. Кеча билан кундуз бири бошқасининг ортидан келади”.

Ибн Аббос (р.а.) эса бундай тафсир қилган: “Аллоҳ таоло кеча ва кундузни бир-бирига ўринбосар қилди. Шунга кўра, кечаси бирор иш бошлаб тугатолмаган бўлса, уни кундузи охирига етказади ёки аксинча”.

Анас ибн Молик (р.а.) айтади: “Пайғамбаримиз (с.а.в.) бир куни кечалари Қуръон ўқий олмайдиган ҳазрат Умар (р.а.)га: “Эй Хаттобнинг ўғли, Аллоҳ сен ҳақингда оят туширди”, дедилар ва ушбу оятни ўқиб, “Кечалари қилолмаган ибодатингни кундузингда, кундузлари қилолмаган ибодатингини эса тунларингда адо эт”, деб буюрдилар” (Фахриддин Розий).

Мужоҳид иккинчи хил тафсирни айтади: “Хилфатан” сўзи хилоф (бир-бирига тескари) сўзидан олинган. Яъни кундуз ёруғ, кеча қоронғулиги учун шундай ифодаланган. Аммо биринчи тафсир кучлироқ ва тўғрироқдир.

“...эслатма олмоқчи ёки шукр қилмоқчи бўлган кишилар учун...” яъни, Аллоҳ таоло буни беҳуда яратмаганини билганлар учун. Зеро, бундай зотлар мазкур ҳақиқатни билганларидан кейин Аллоҳ таоло яратган борлиққа ибрат назари билан қарайдилар. Ақл, фикр, англаш ва фикрлаш қобилияти каби неъматлар учун шукр қиладилар.

Умар ибн Хаттоб, Ибн Аббос ва Ҳасан (р.а.) ояти каримани бундай шарҳлашган: “Кечқурун бирор хайрли ишни қилолмаганлар, кундузи амалга оширади. Кундузи уддалолмаганлар эса, кечаси бажаради”. Саҳиҳ ҳадисда бундай марҳамат қилинган: “Кимнинг кечаси ўқийдиган намози бўлса-ю, бостириб келган уйқуси ўқишига халал бериб, қуёшнинг чиқиши билан пешин намози орасида (ўша намозини) ўқиса, албатта, Аллоҳ таоло бу бандага ўша намознинг ажрини ёзади ва уйқуси ҳам садақа (каби) бўлади” (Насаий ривояти).

2. Камроқ ухлаш билан вақтдан ютиш. Ибн Арабий айтади: “Аллоҳ таоло бандани жонли ва илм соҳиби қилиб яратган. Унинг камоли ҳам шу билан. Бунинг зиддига эса унга уйқу офати ва дафъи ҳожат эҳтиёжини бериш билан хилқатини ноқис қилган. Зеро, комиллик Яратувчига хосдир. Шу маънода киши оз ейиш ва Аллоҳ таолонинг итоати йўлида бедор бўлиш билан уйқусини бартараф эта олса, шуни қилсин. Киши олтмиш йил йил яшаса, кечаларни ухлаб ўтказиш билан умрининг ярмини беҳудага совурса, кундузларининг олтидан бирини ҳам дам олиш мақсадида ухлаб ўтказса ва натижада, умрнинг учдан икки қисмини уйқуга “бағишлашса”, бу чиндан ҳам афсусланарли ҳолдир. Учдан икки қисм умрини фоний лаззатлар йўлида сарф қилиши ўрнига ҳеч нарсага муҳтожлиги йўқ, асло зулм қилмайдиган ва амаллар мукофотини тўлиқ берадиган Зотнинг розилиги ва абадий лаззат йўлида бедор бўлмаслик энг катта нодонлик ва ақлсизликдир”.

3. Кеча ва кундузнинг фазилати. Ибн Арабий айтади: “Нарсалар аслий жиҳатдан бир-бирига ўхшайди. Устунлик сифатда намоён бўлади. Кеча ва кундуздан қайси бирининг фазилатлироқ экани хусусида турли фикрлар бор. Аммо кундузнинг фазилати ортиқлигига далиллар рад этиб бўлмас даражада бисёр. Тўғрисини Аллоҳ билгувчироқдир”.

Имом Қуртубийга кўра эса, кечанинг қадри жуда улуғдир. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло пайғамбарига кечалари намоз ўқишни амр қилади: “Тунда (бедор бўлиб, намозга) туринг! Фақат озгина (ухлашга вақт қолсин)” (Муззаммил, 2).

Мўминлар ҳам кечалари намоз ўқишгани учун “Уларнинг ёнбошлари ўриндиқлардан ажраб турар (оз ухлайдилар)” деб мадҳ этади (Сажда, 16). Пайғамбаримиз (а.с.): “Сув оловни ўчирганидек, садақа гуноҳни ўчиради. Кишининг ярим кечаси ўқиган намози... ва кечаси Аллоҳ таоло дуоларни қабул қиладиган вақт бор...” деган сўзларидан ҳам кечанинг фазилати нақадар улуғлигини билиб олиш мумкин.

4. Шукр қилмоқчи бўлганлар. Бу ўринда зикр қилинган шукр Аллоҳ таолонинг кеча билан кундузни ҳаёт кечириш асоси қилгани сабаблидир. “Нима у Раҳмон?” (Фурқон, 60) дейдиган кимсалар кеча ва кундуз ҳақида ақл билан фикр юритсалар эди, иккиси тенгсиз неъматлигини тушунган бўлардилар. Натижада эса, Раҳмон бу неъматларни бандаларга тортиқ қилган Зот эканини англаб етардилар ва шукрини адо этардилар.

Имом Қуртубий ва Фахриддин Розий тафсирлари асосида Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ирфон” тақвимининг 2013 йил 1-сонидан олинди.

* * *

“U eslatma olmoqchi yoki shukr qilmoqchi bo‘lgan kishilar uchun kecha va kunduzni (o‘zaro) o‘rinbosar qilib qo‘ygan zotdir” (Furqon, 62).

1. Kecha va kunduzning (o‘zaro) o‘rinbosar qilinishi. Oyati karimadagi “xilfatan” (o‘rinbosar qilib) so‘zi xususida Abu Ubayda (r.a.) bunday degan: “Bu lafz bir narsadan keyin kelgan ikkinchi narsa haqida qo‘llanadi. Kecha bilan kunduz biri boshqasining ortidan keladi”.

Ibn Abbos (r.a.) esa bunday tafsir qilgan: “Alloh taolo kecha va kunduzni bir-biriga o‘rinbosar qildi. Shunga ko‘ra, kechasi biror ish boshlab tugatolmagan bo‘lsa, uni kunduzi oxiriga yetkazadi yoki aksincha”.

Anas ibn Molik (r.a.) aytadi: “Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir kuni kechalari Qur’on o‘qiy olmaydigan hazrat Umar (r.a.)ga: “Ey Xattobning o‘g‘li, Alloh sen haqingda oyat tushirdi”, dedilar va ushbu oyatni o‘qib, “Kechalari qilolmagan ibodatingni kunduzingda, kunduzlari qilolmagan ibodatingini esa tunlaringda ado et”, deb buyurdilar” (Faxriddin Roziy).

Mujohid ikkinchi xil tafsirni aytadi: “Xilfatan” so‘zi xilof (bir-biriga teskari) so‘zidan olingan. Ya’ni kunduz yorug‘, kecha qorong‘uligi uchun shunday ifodalangan. Ammo birinchi tafsir kuchliroq va to‘g‘riroqdir.

“...eslatma olmoqchi yoki shukr qilmoqchi bo‘lgan kishilar uchun...” ya’ni, Alloh taolo buni behuda yaratmaganini bilganlar uchun. Zero, bunday zotlar mazkur haqiqatni bilganlaridan keyin Alloh taolo yaratgan borliqqa ibrat nazari bilan qaraydilar. Aql, fikr, anglash va fikrlash qobiliyati kabi ne’matlar uchun shukr qiladilar.

Umar ibn Xattob, Ibn Abbos va Hasan (r.a.) oyati karimani bunday sharhlashgan: “Kechqurun biror xayrli ishni qilolmaganlar, kunduzi amalga oshiradi. Kunduzi uddalolmaganlar esa, kechasi bajaradi”. Sahih hadisda bunday marhamat qilingan: “Kimning kechasi o‘qiydigan namozi bo‘lsa-yu, bostirib kelgan uyqusi o‘qishiga xalal berib, quyoshning chiqishi bilan peshin namozi orasida (o‘sha namozini) o‘qisa, albatta, Alloh taolo bu bandaga o‘sha namozning ajrini yozadi va uyqusi ham sadaqa (kabi) bo‘ladi” (Nasaiy rivoyati).

2. Kamroq uxlash bilan vaqtdan yutish. Ibn Arabiy aytadi: “Alloh taolo bandani jonli va ilm sohibi qilib yaratgan. Uning kamoli ham shu bilan. Buning ziddiga esa unga uyqu ofati va daf’i hojat ehtiyojini berish bilan xilqatini noqis qilgan. Zero, komillik Yaratuvchiga xosdir. Shu ma’noda kishi oz yeyish va Alloh taoloning itoati yo‘lida bedor bo‘lish bilan uyqusini bartaraf eta olsa, shuni qilsin. Kishi oltmish yil yil yashasa, kechalarni uxlab o‘tkazish bilan umrining yarmini behudaga sovursa, kunduzlarining oltidan birini ham dam olish maqsadida uxlab o‘tkazsa va natijada, umrning uchdan ikki qismini uyquga “bag‘ishlashsa”, bu chindan ham afsuslanarli holdir. Uchdan ikki qism umrini foniy lazzatlar yo‘lida sarf qilishi o‘rniga hech narsaga muhtojligi yo‘q, aslo zulm qilmaydigan va amallar mukofotini to‘liq beradigan Zotning roziligi va abadiy lazzat yo‘lida bedor bo‘lmaslik eng katta nodonlik va aqlsizlikdir”.

3. Kecha va kunduzning fazilati. Ibn Arabiy aytadi: “Narsalar asliy jihatdan bir-biriga o‘xshaydi. Ustunlik sifatda namoyon bo‘ladi. Kecha va kunduzdan qaysi birining fazilatliroq ekani xususida turli fikrlar bor. Ammo kunduzning fazilati ortiqligiga dalillar rad etib bo‘lmas darajada bisyor. To‘g‘risini Alloh bilguvchiroqdir”.

Imom Qurtubiyga ko‘ra esa, kechaning qadri juda ulug‘dir. Shuning uchun ham Alloh taolo payg‘ambariga kechalari namoz o‘qishni amr qiladi: “Tunda (bedor bo‘lib, namozga) turing! Faqat ozgina (uxlashga vaqt qolsin)” (Muzzammil, 2).

Mo‘minlar ham kechalari namoz o‘qishgani uchun “Ularning yonboshlari o‘rindiqlardan ajrab turar (oz uxlaydilar)” deb madh etadi (Sajda, 16). Payg‘ambarimiz (a.s.): “Suv olovni o‘chirganidek, sadaqa gunohni o‘chiradi. Kishining yarim kechasi o‘qigan namozi... va kechasi Alloh taolo duolarni qabul qiladigan vaqt bor...” degan so‘zlaridan ham kechaning fazilati naqadar ulug‘ligini bilib olish mumkin.

4. Shukr qilmoqchi bo‘lganlar. Bu o‘rinda zikr qilingan shukr Alloh taoloning kecha bilan kunduzni hayot kechirish asosi qilgani sabablidir. “Nima u Rahmon?” (Furqon, 60) deydigan kimsalar kecha va kunduz haqida aql bilan fikr yuritsalar edi, ikkisi tengsiz ne’matligini tushungan bo‘lardilar. Natijada esa, Rahmon bu ne’matlarni bandalarga tortiq qilgan Zot ekanini anglab yetardilar va shukrini ado etardilar.

Imom Qurtubiy va Faxriddin Roziy tafsirlari asosida No‘mon Abdulmajid tayyorladi.

“Irfon” taqvimining 2013 yil 1-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги