Алоуддин Косоний. Дин ҳукмларини тартиблашда гўзал санъатлар

Юзни ювиш

Таҳоратнинг фарзлари тўртта. Уларнинг бири юзни бир марта ювишдир. Аллоҳ таоло:“Юзларингизни ювинглар” деб буюрди. Бу буйруқ такрорни тақозо қилмайди. “Ювинглар” амридан бир марта ювиш тушунилади ва бу фарздир. Агар уч марта ювсак, суннатини ҳам адо қилган бўламиз. Шу ҳукмни бажариш учун, аввало, юзнинг чегарасини билиб олишимиз лозим. Абу Ҳанифа ва шогирдларидан бу хусусда бевосита зоҳир ривоятлар йўқ. Аммо улардан кейингилар юзнинг чегарасини бундай таърифлашган: “Пешонанинг соч чиқадиган жойидан ияк остигача ва икки қулоқ юмшоғигача бўлган оралиқ юздир”. Бу жуда тўғри таърифдир, чунки “юз” сўзининг ўзидан бевосита шу маъно англашилиб турибди. Яъни, юз “юзланиш” дегани.

Мазҳабимиз уламолари: “Таҳоратда соқолни ювиш билан юзни ювиш фарзи адо бўлади” десалар, баъзилари: “Йўқ, соқолнинг тагини - жағни ҳам ювиш керак”, дейишади. Имом Шофиъий эса: “Агар соқол сийрак бўлса, остидаги жағни ювиш керак, агар қалин бўлса, соқолни ювиш кифоя”, дедилар.

Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммад наздида, узор билан қулоқнинг ўртасидаги оқликни ювиш фарздир. “Узор” деб қулоқ билан ёноқ ўртасидаги сочга айтилади. Имом Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммад, ўша терини ҳам ювиш фарз, дейдилар. Гарчи у тери ўсиб кетган соч ёки соқол остида баъзан кўринмай қолса-да, барибир юз ҳисобида бўлади ва уни албатта ювиш фарзлигича қолади.

Имом Абу Ҳанифа билан Имом Муҳаммаднинг ювиш керак, деган гапларига далиллари шуки, узор билан қулоқ ўртасидаги оқлик юз ҳудудида, демак, у ҳам юздир. Юз қулоққа уланиб кетган экан, қулоққа бориб етган жойдаги тери юз ҳисобланади. Ўша ерга тук чиқмаган, худди юз каби кўриниб турган экан, демак, бу жойни ювиш фарз.

Кўзларнинг ичига сув етказиш фарз эмас, чунки кўзнинг ичи юз ҳисобланмайди. Кўз юзнинг ичига жойлашган алоҳида бир аъзодир.

Қўлларни ювиш

Таҳоратдаги иккинчи фарз иккала қўлни бир мартадан ювишдир. Аллоҳ таолонинг “Эй мўминлар, қачон намозга турганингизда юзларингизни ҳамда қўлларингизни тирсакларгача ювингиз...” (Моида, 6) оятидаги мутлақ буйруқ такрорни тақозо қилмайди. Яъни, “ювингиз” деган сўздан “бир неча марта ювинглар” деган маъно келиб чиқмайди.

Учала имомимиз Абу Ҳанифа, Абу Юсуф ва Муҳаммад наздида, қўл тирсак билан қўшиб ювилади. Учала имомимиз наздида ҳам, қўли тирсагидан кесилган киши кесилган жойини ювиб қўйиши фарз.

Учала имом ҳам қўлларни ювиш ҳақидаги оятни бундай тафсир қилишади: “Буйруқ қўлни ювишга бўляпти. Панжанинг учидан қўлтиққача ҳаммаси қўл ҳисобланади. Энди агар “тирсаккача” деб, тирсак зикр қилинмаганида, қўлтиққача ювиш фарз бўлар эди. Демак, тирсакни зикр қилиш тирсаккача етказиб қўйинглар, дейиш учун эмас, балки тирсакдан юқорини соқит қилиш учундир. Тирсакдан юқорини ювмаса ҳам бўлаверади, қўлтиққача ювиш шарт эмас, дейиш учун тирсак айтилди. Яъни, мақсад ювишни ўша ергача чўзиш эмас, аксинча, қисқартиришдир. Бас, Аллоҳ таоло енгиллик қилиб, тирсаккача ювсангиз бўлди, ундан тепасини ювиш шарт эмаслигини билдирди”.

Демак, юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда, чегара тушунчаси икки қисмга бўлинади: ўзи чегаралаган ҳудудга кирадиган чегара; ўзи чегаралаган ҳудудга кирмайдиган чегара. Тирсак “чегара” маъносидаги лафзда келган бўлса ҳам, ўзи чегаралаган жой ичига киради, чунки аслида у чегара эмас, балки қўлнинг ўртасидир.

Арабча “мужмал” сўзи ўзбек тилида бошқача маънода ишлатилади. Ноаниқ, тушунарсиз айтилган сўзни “мужмал гап” деймиз. Лекин истилоҳда бир нарсани жуда қисқа қилиб айтиб қўйиш “мужмал” дейилади.

Бу ҳолда айтилган гапни тафсилотсиз тушуниб бўлмайди. Шунга кўра, “Тирсакларкача ювингиз” деган буйруқни тафсилотсиз тушуниш қийин — мужмал. Демак, шу ўринда тафсилотга эҳтиёж туғилди. Бунинг баёни эса ҳадиси шарифда келади, яъни Пайғамбар (с.а.в.) ўзларининг бир феъллари билан Аллоҳ таолонинг оятидаги биз учун мужмал, ноаниқ қолган жиҳатни муфассал аниқ қилиб тушунтириб бердилар.

Улуғ саҳобалардан Жобир ибн Абдуллоҳ ривоят қилади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таҳорат қилаётиб, тирсакка етган пайтларида сувни тирсакнинг устида бир айлантириб қўяр эдилар”. Яъни, кўзадаги сувни тирсакларидан қуйиб, тирсакнинг айланаси ювилиши кераклигини амалда кўрсатиб қўярдилар. Демак, Пайғамбаримизнинг бу феъллари Қуръондаги мужмал қисқа амрнинг баёни бўлди ва шу туфайли тирсакнинг айланаси ювилиши фарз эканини билиб олдик.

Оятнинг ўзида мавжуд бўлган “тирсакларингизни ҳам қўшиб ювинглар” деган маънони ҳадис изоҳлаб тафсир қилиб келяпти. Бундан таҳоратдаги иккинчи фарз қўлни тирсак билан қўшиб ювиш экани маълум бўлди.

Биз, мусулмон фарзандлари, таҳорат қилишни оталаримиздан кўриб ўрганганмиз. Улар тирсакнинг айланасидан икки энлик юқорисини қўшиб ювиб қўяр эдилар. Тирсакни ювинглар, дейилар экан, тирсакдаги бурчак бўлиб турган жойни ювиш фарз эди, лекин амалнинг мукаммал бажарилганига аниқ ишонч бўлиши учун ундан икки энлик ўтказиб ювилади. Фарз амал бўлгани боис бунга жиддий аҳамият беришимиз керак. Енгимизни ҳам тирсаккача эмас, сал юқорироққача шимаришимиз керак, шунда икки энлик тепадан ювишга имкон бўлади.

Таҳоратдаги учинчи фарз бошга бир марта масҳ тортишдир.

Аллоҳ таоло: “...бошларингизга масҳ тортингиз…”(Моида, 6) деб буюради. Бу буйруқ такрорни тақозо қилмайди, шунинг учун бир марта масҳ тортиш фарздир.

Масҳнинг фарз бўлган миқдори хусусида уламоларимиз ўртасида турли фикрлар бор. Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг ҳанафий уламолар истилоҳида “Асл” деб номланган “Мабсут” китобида, масҳ қилинадиган жой учта бармоқ миқдоридир, дейилган. Яъни, бошга масҳ қўл бармоқларининг учтаси билан тортилса, масҳнинг фарзи бажарилган бўлади.

Ҳасан ибн Зиёд ривоят қилишича, Абу Ҳанифа бошнинг тўртдан бирига масҳ тортиш керак, деб белгилаган. Имом Зуфар ҳам Абу Ҳанифанинг шу гапига қўшилади. Мазҳабимиз уламоларидан Кархий ва Тоҳовий эса, пешона миқдорида масҳ қилиш керак, дейдилар. Яъни, уларнинг айтишига кўра, ҳар бир инсоннинг пешонаси қанча кенгликда бўлса, бошининг ўшанча жойига масҳ тортиши керак, шунда масҳнинг фарзини адо қилган бўлади.

Имом Абу Ҳанифанинг масала бобида нақадар моҳирлиги, оят, ҳадиснинг ич-ичига кириб тушуниши қуйидаги мисолда яққол кўринади. “Бошларингизни силанглар” деган сўзлар “Нима билан силаймиз?” деган саволни тақозо қилади. Ўз-ўзидан маълум, қўл билан силаймиз. Унда ҳам бутун қўл билан эмас, балки унинг бармоқлари билан силаймиз. Қўл панжаси беш бармоқдан иборат. Бешнинг ярмидан кўпи учдир. Юқорида айтилган: уч бармоқ миқдорида силаш билан масҳнинг фарзи адо бўлади, деган гапнинг асоси шудир.

Диққат қилинса, бу ерда Имоми Аъзам ҳеч ким эътиборини қаратмаган томонга – масҳ тортиладиган миқдорнинг бармоқларга боғлиқлигини зийраклик билан топиб эслатяптилар.

Бошига бармоқларидан учтасини қўйди-ю, тортмади. Учта нам бармоқ бор бўйи билан бошга тегди. Бу ҳолатда бош учта бармоқ билан силанса, масҳнинг фарзи бажарилган бўлади, деган “Мабсут”дан келтирилган ривоятга кўра, масҳ жоиз бўлади. Аммо “пешона миқдорида масҳ тортиш” ёки “бошнинг тўртдан бирига масҳ тортиш” деган ривоятларга кўра, уч бармоқни бошга қўйиб олса, бу масҳга ўтмайди. Чунки уч бармоқ ўрни бошнинг тўртдан бир миқдорига етмайди. Аммо бу ерда билиб қўйиш муҳим бўлган бир нуқта бор. Одатда, икки қўлимиз билан масҳ тортамиз. Ҳар қўлимизнинг учтадан бармоғини бошга қўйсак, олтита бармоқни қўйган бўламиз. Бу ҳолда масҳ адо этилган бўлади. Чунки олтита бармоқ бошнинг тўртдан бир қисмини аниқ эгаллайди.

Масҳ тортишда сочнинг тагига сув етказиш фарз эмас. Чунки бунда қийинчилик бор. Шариатимиз ҳеч бир ҳукмда бандаларни қийнамайди. Қолаверса, Қуръони каримда сочларингизга масҳ тортинглар, дейилмади, балки бошларингизга масҳ тортинглар, дейилди.

Сочга масҳ тортиш бошга масҳ тортишнинг ўрнига ўтаверади. Энди бир кишининг сочи узун бўлиб, елкасидан ҳам пастга тушиб турса, шу одам сочига масҳ тортса, нима бўлади? Бу одам қулоғидан тепа қисмдаги сочига масҳ тортса, жоиз, чунки қулоқдан юқоридаги сочга бошнинг ҳукми берилади. Агар сочининг қулоқдан пастга осилиб турган қисмига масҳ тортса, жоиз эмас, чунки бу қисм бўйин ҳисобланганидан бўйинга масҳ тортган бўлиб қолади. Бу ҳукм аёлларга ҳам тегишлидир.

Саллага, қалпоққа, дўппига масҳ тортиб бўлмайди. Чунки булар сочга сув етишидан тўсади. Шунинг учун дуруст эмас. Аёл киши таҳорат олаётиб, рўмолига масҳ тортиши ҳам жоиз эмас. Ойша таҳорат қилаётиб, қўлларини рўмолларининг остига киритиб бошларига масҳ тортдилар ва: “Расулуллоҳ менга шуни буюрганлар”, дедилар. Яъни, Расули акрам рўмолнинг устидан масҳ тортмасликка буюрганлар. Лекин агар ўша рўмол жуда юпқа бўлиб, ҳўллаб, устига қўйилган қўл нами сочга бемалол ўтса, бу ҳолда жоиз. Чунки унда сочга нам ўтиб, масҳ собит бўлади, худди бошнинг масҳ фарз бўлган миқдордаги қисмига ёмғир тушса бош масҳ қилинган бўлгани каби. Бу ҳолатда бошни силаш ё силамаслик эътиборга олинмайди, сув тегдими, масҳ амалга ошган бўлади. Чунки бу вазиятда феъл эмас, балки сочга сув етиши мақсад қилинган.

Оёқларни ювиш

Таҳоратдаги тўртинчи фарз оёқларни бир марта ювишдир. Аллоҳ таоло: “...оёқларингизни ошиқларигача(ювингиз!)” (Моида, 6) деб буюрган. Оёқларни тўпиғигача, тўпиқларини ҳам қўшиб ювиш буюрилган. Оятдаги “” лафзи икки хил ўқилади. Жумҳур (аксар) қорилар уни: “оёқларингизни ҳам ювинглар” деган маънода “” (аржулакум) деб ўқийди. Айрим қорилар “ва аржуликум” деб ўқийди. Унда “оёқларингизга масҳ тортинглар” деган мазмун чиқади. Китоб мусаннифи ушбу иккала ҳолатни батафсил ва холис тушунтириб берган.

Демак, “аржулакум”даги биринчи “лом” (“л” ҳарфи) фатҳа билан ҳаракатланиб, тушум келишигида бўлади. Шунда бу сўз оят бошида келган “” (“юзларингизни ва қўлларингизни...”) деган калималарга атф (“ва” боғловчиси орқали уюшиб келган) ҳисобланади ва оят маъноси бундай тушунилади: “...юзларингизни ювинглар, қўлларингизни тирсакларингизгача ва оёқларингизни тўпиқларингизгача ювинглар ва бошларингизга масҳ тортинглар”.

“Оёқларингизни ювинглар” деган буйруқ мутлақ бўлгани учун такрорни тақозо қилмайди ва бундан “оёқларни бир марта ювинглар” деган маъно чиқади, шуни бажариш билан фарз адо бўлади. Демак, оёқни бир марта ювиш фарз экан. Уч марта ювиш эса Пайғамбаримизнинг суннатлари бўлиб, унга риоя қилсак, бу амалнинг фарзини ҳам, суннатини ҳам бажарган бўламиз.

“Рофиза”лар, “оёққа масҳ тортиш фарздир”, дейишади. “Рофиза” – тарк қилиб чиқувчи деганидир. Маҳсига, этикка масҳ тортувчи аҳли сунна вал жамоа вакилларидан фарқли равишда, у тоифага мансуб кишилар таҳорат қилаётганида пойабзалини, пайпоғини ечганлари ҳолда, оёқларини ювмасдан, уларга масҳ тортишади. Чунки, оятдаги ўша сўзни улар “ва аржуликум” деб ўқишлари боис: “бошларингизга ва оёқларингизга масҳ тортинглар” деган мазмун чиқаришади.

Ғусл

Ғусл сўзи фуқаҳолар тилида баданни ювиш маъносидадир. Агар бутун баданга сув оқизилмаса, бадан ювилган ҳисобланмайди. Намлаш ёки ҳўллаш ювиш дегани эмас, ювишда сув бутун бадан бўйлаб оқиши керак. Ғуслнинг рукни сувни баданнинг ҳамма тарафига оқизиб етказишдир. Сувнинг бир марта етиши фарздир. Агар баданнинг озгина жойига, масалан, бирор тук тагига сув етмай қолса ҳам, ғусл қилинмаган бўлади. Демак, бутун баданга сув етказиб ювиш ғуслдир. Аллоҳ таоло: “Агар жунуб бўлсаларингиз, покланингиз – чўмилингиз!” яъни, баданларингизни поклангиз, деган (Моида сураси, 6). “Баданларингизни поклангиз” буйруғи зоҳиру ботинни қамраб олади. Яъни, “бадан”нинг устини ҳам, ичини ҳам, хуллас, “қийналмай тозалаш мумкин бўлган ҳамма жойини тозалаш керак”, деганидир.

Ғусл ҳукмлари ҳақида

Ғуслда баданнинг ичкарисидан ҳисобланган оғиз‑бурунни чайқаш фарз. Демак, бутун баданга сув етказиш ва оғизни чайиш, бурунни ачиштириб чайқаш фарз бўлди. Агар оғиз ва бурун чайқалмаса, бутун бадан неча марта ювилса ҳам, ғусл адо бўлмайди. Оғиз ва бурунни чайқаш таҳоратда фарз эмас, суннат эди. Бунинг сабаби, оғиз ва бурунга сув етказиш қийинлигидан эмас, балки таҳоратда юзни ювиш фарз бўлгани учундир. Оғиз ва буруннинг кўз тушадиган ташқи томони юз ҳисобланса ҳам, ичи юз ҳисобланмайди. Аллоҳ таоло “ғусл қилишда бутун баданларингизни тозаланглар” деб буюрган, баданнинг ичию ташқарисини – қийналмай ювиш мумкин бўлган ҳамма жойини ювиш ғусл ҳисобланади.

Ғуслда соқолнинг тагига сув етказиш шарт бўлгани каби унинг ораларига ҳам сув етказиш шарт. Демак, соқолни ҳам тўлиқ ювиш керак. Шунингдек, сочи ўрилмаган, балки ёйилган аёл ҳам ғуслда сочини тўлиқ ювиши ва ораларига тўлиқ сув етказиши шарт. Фақиҳ Абу Жоҳир Бандовий ҳам шундай деганлар. Чунки соч-соқолга шу ҳолатда қийналмасдан сув етказиш мумкин. Аммо аёл кишининг сочи ўрилган бўлса, уни ёйиб ювиш керакми? Бу тўғрида уламоларда икки хил ҳукм бўлди. Баъзилари агар сочи ўрилган бўлса ҳам, сочини ёйиб унинг ораларига сув етказиш керак, дедилар. Пайғамбаримиздан : “Ҳар бир тук остида жунублик бордир. Огоҳ бўлинглар, сочнинг ҳар бир тукини ҳўлланглар ва туксиз баданни покланглар” мазмунли ҳадис ҳам ривоят қилинган. Яъни, тук бўлмаган жойларини тўлиқ ювганингиз каби бадандаги тукларни ҳам ювинглар, соч-соқол каби тукларга ҳам сув етсин, деб буюрдилар. Демак, агар аёл кишининг сочи ўрилган бўлса, уни ёзиб, ораларига сув етказиб ювиши шарт, дейдилар айрим уламолар. Баъзи уламолар, соч ўрилган бўлса, уни ёйиб, ҳар бир соч орасига сув етказиш вожиб эмас, дейишади. Мазҳабимизнинг улуғларидан шайх имом Абу Бакр Муҳаммад ибн Фазл Бухорий ҳам шу ҳукмни ихтиёр қилганлар. Шу ҳукм тўғридир. Бунга далил шуки, Умму Салама онамиз: “Мен бошимдаги кокилимни қаттиқ боғлаб ўраман, ғусл қилганимда шуни ечиб ғусл қилишим керакми?” деб сўраганларида Расулуллоҳ : “Бошингдан ва бутун баданингдан сув қуйгин ва ўша қуйган сувинг сочинг тагига етиб борса, кифоя қилади”, дейиш билан мана шу енгилликни берганлар. Чунки шариат аёл кишига ўриб боғланган сочини ечишга буюрса, унга танглик-қийинчилик бўларди. Аммо ўрилмаган сочга нисбатан айтиладиган “ҳар бир соч орасига сув етсин” деган гапда ҳеч қандай қийинчилик йўқ. Ҳадисдан шу маъно чиқади.

Юқорида келтирилган “ҳар бир тук тагида жунублик бор, ҳар бир тукни ювинглар, ҳар бир тукка сув етсин” ҳадисидан: агар соч ёйилган бўлса, шундай қилинглар, деган маъно келиб чиқади. Умму Салама онамиздан ривоят қилинган кейинги ҳадис эса ўрилган сочни ғуслда ёйиш шарт эмаслигига далил бўляпти. Демак, ғусл вақтида сочни ёйиш шарт эмас, лекин ҳар бир тола соч тагига сув етмаса, ғусл бўлмайди.

Киндикнинг ичига ҳам сув етказиш вожибдир. Киндикнинг ичи ҳам баданнинг ташқариси ҳисобланади ва ғусл вақтида у ҳам ювилган бўлиши керак. Чунки киндикка қийналмай сув етказиш имкони бор. Демак, киндик ичига намланган ҳўл бармоқ киритилса, тоза бўлади ва ундаги бир дона тук тагига ҳам сув етмай қолмайди. Аёл киши ғусл қилганда ташқи жинсий аъзосини ювиши лозим. Чунки уни ҳам қийналмай ювиш мумкин.

Динимиз ғусл вожиб бўлмаган баъзи ҳолларда ҳам ювинишга буюради. Масалан, жума намозига чиқишдан олдин ғусл қилинади. Зеро, жамоат жойида, хусусан, руҳий поклик маскани – масжидда кишидан бадбўй ҳид келиб туриши суннатга хилофдир. Айниқса, бу ҳолат ёз ойларида жуда сезилади. Динимиз барча соҳада покликка буюриб турсаю, мусулмон одам қандай унга зид иш қилиши мумкин? Ислом уммати ўзининг сўзи билан ҳам, амали билан ҳам, ҳатто баданидан чиқадиган ҳид билан ҳам бировга озор етказмаслиги керак. Бировга озор тегишини истамаган киши ўзига қараши, сўнгра буни бошқаларга ҳам насиҳат қилиб, тушунтириши лозим. Чунки поклик дини бўлган бизнинг динимизда бутун вужуд ва қалб поклиги ҳар бир киши учун катта аҳамият касб этади.

Ювиниб олиш жуда осон бўлиб қолган ҳозирги замонда пок ва тоза юриш ҳамма учун, айниқса, мусулмон учун оддий ҳол бўлиши керак. Ҳолбуки, бизга покликни ўргатаётган бу дин бир минг тўрт юз йил аввал жазирама араб саҳросида ҳар томчи сув олтиндан юксак қадрланадиган, ҳеч қандай қулайликлар бўлмаган шароитда ҳам бутун баданни уч мартадан ювишга буюрган. Пайғамбаримизнинг таҳорат ва ғусл бобида ўзлари бажариб кўрсатган амалларини покликнинг умматга ибрат бўлиб қолган андозаси деса бўлади. Шунингдек, Расулуллоҳ (саллоллоҳу алайҳи васаллам) масжидга кириш одоблари бобида кўплаб ўгитлар берарканлар, айниқса, хом саримсоқ ё пиёз еган одамларнинг у ерга йўламаслигини буюрганлар. Бунга сабаб шуки, ўша ҳид билан ёнидагига озор беради. Терлаб ювинмаган одамнинг ҳиди эса саримсоқ еган одам ҳидидан ёмонроқ бўлади. Динимиз мана шунга ҳам қарши бўлиб, тоза бўлиш кераклигини уқтиради.

Ислом поклик дини экан, энг кичик нарсада ҳам поклик бўлиши керак. Масалан, ўнг қўлда овқат ейиш суннат. Таом учун қўл ювилдими, энди уни фақат таомни ушлашга ишлатиш керак. Бирор нарсага ҳожат бўлса, иккинчи – чап қўлни ишлатса бўлади. Тозалик талабларига чинакам риоя қилиб яшайдиган мусулмон кишининг бутун вужудидан эса поклик балқиб туради. Шунинг учун мусулмон одам тозаликнинг энг юқори мақомида бўлиши керак. Кўзимизга жуда арзимас бўлиб кўринган ишда ҳам пок бўлиш лозим.

Бу ҳолатларда ғусл қилиш фарздир: жунуб^[1], ҳайз ва нифосдан сўнг. Аллоҳ таоло жунуб ҳолатда ғусл қилиш фарзлигини ояти каримада билдирган: ,,Агар жунуб бўлсаларингиз, покланингиз, чўмилингиз” Моида сураси, 6). Яна бир ояти каримада: “Эй мўминлар то гапираётган гапингизни билмагунингизча маст ҳолингизда намозга яқин келманглар ва яна сафарда бўлмасангиз то чўмилмагунингизча жунуб ҳолингизда(намозга яқин келманглар)” (Нисо сураси, 43) дейилган. Демак, жунуб киши ғусл қилмасдан пок ҳисобланмайди ва масжидга кирмайди, қилган ибодати ҳам мақбул бўлмайди.

Шайх Алоуддин Мансур таржимаси

Таржимон изоҳи:

Ҳанафий мазҳаби бўйича кўп китоблар таълиф этилган. Шундай асарлардан бири “Мухтасарул виқоя” китобидир. Ўз номи билан мухтасар, ихчам, ёдлаш учун қулай услубда ёзилган бу китоб муаллифи “Тожуш шариъа” деб улуғланган олим Убайдуллоҳ ибн Масъуддир. Халқ орасида “Мухтасар” номи билан машҳур бу китобда ҳанафий фиқҳи бўйича зарур масалаларнинг барчасига жавоб берилган. Аммо унда ҳукмларнинг далиллари келтирилмаган, ихтилофлар айтилмаган. У зот билишимиз, қилишимиз зарур бўлган ишларнигина айтганлар. Баъзилар “далиллари собит эмас” деган иддао билан бу китобни тан олишмайди. Аслида, “Мухтасарул виқоя”даги ҳар бир фиқҳий масала замирида Қуръони карим ва ҳадиси шарифдан далил-ҳужжатлар бор. Лекин мусулмонлар оммасига эсда тутиш ва амал қилиш осон бўлсин учун масаланинг мағзи, хулосаси айтиб қўйилган. Балки шу мақсадда унга бошқа мазҳаб масалалари киритилмагандир.

Ўрганаётганимиз “Бадоеус саноеъ...” эса бошқа фиқҳий китоблардан фарқли равишда, мукаммал ва жуда муфассал асардир. Унда ҳар бир масаланинг далили изчил текширилади, ихтилофли масалаларнинг сабаблари изланиб, улар тўла ва атрофлича ўрганилади. Албатта, ҳанафий мазҳабимиз далиллари баробарида суннийлик ичидаги бошқа мазҳаб далиллари ҳам келтирилади. Бу ниҳоятда инсофли ва ўзига ишонган одамгина қиладиган ишдир. Биз ушбу китоб мутолааси орқали масалаларни тушунишда сунний мазҳаблар ўртасида фарқлар бўлишини, ҳар бир мазҳабнинг муайян бир масалада ўз далили борлигини, ҳар қайси мазҳаб вакили ўз уламоларига, мазҳаб раҳбарларига эргашиб, ўша далилни қабул қилганини, демак, уларнинг ҳам аҳли сунна ва жамоадан эканини билиб оламиз. Чунки бу мазҳаблар бир-бирини қўллаб-қувватлаган, бир-бири билан иттифоқ бўлган, бир-бирига устоз-шогирдлик қилиб келган уламоларнинг йўлларидир.

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 2-3-4-сонларидан олинди.

* * *

Alouddin Kosoniy. Din hukmlarini tartiblashda go‘zal san’atlar

Yuzni yuvish

Tahoratning farzlari to‘rtta. Ularning biri yuzni bir marta yuvishdir. Alloh taolo: “Yuzlaringizni yuvinglar” deb buyurdi. Bu buyruq takrorni taqozo qilmaydi. “Yuvinglar” amridan bir marta yuvish tushuniladi va bu farzdir. Agar uch marta yuvsak, sunnatini ham ado qilgan bo‘lamiz. Shu hukmni bajarish uchun, avvalo, yuzning chegarasini bilib olishimiz lozim. Abu Hanifa va shogirdlaridan bu xususda bevosita zohir rivoyatlar yo‘q. Ammo ulardan keyingilar yuzning chegarasini bunday ta’riflashgan: “Peshonaning soch chiqadigan joyidan iyak ostigacha va ikki quloq yumshog‘igacha bo‘lgan oraliq yuzdir”. Bu juda to‘g‘ri ta’rifdir, chunki “yuz” so‘zining o‘zidan bevosita shu ma’no anglashilib turibdi. Ya’ni, yuz “yuzlanish” degani.

Mazhabimiz ulamolari: “Tahoratda soqolni yuvish bilan yuzni yuvish farzi ado bo‘ladi” desalar, ba’zilari: “Yo‘q, soqolning tagini - jag‘ni ham yuvish kerak”, deyishadi. Imom Shofi’iy esa: “Agar soqol siyrak bo‘lsa, ostidagi jag‘ni yuvish kerak, agar qalin bo‘lsa, soqolni yuvish kifoya”, dedilar.

Abu Hanifa va Imom Muhammad nazdida, uzor bilan quloqning o‘rtasidagi oqlikni yuvish farzdir. “Uzor” deb quloq bilan yonoq o‘rtasidagi sochga aytiladi. Imom Abu Hanifa va Imom Muhammad, o‘sha terini ham yuvish farz, deydilar. Garchi u teri o‘sib ketgan soch yoki soqol ostida ba’zan ko‘rinmay qolsa-da, baribir yuz hisobida bo‘ladi va uni albatta yuvish farzligicha qoladi.

Imom Abu Hanifa bilan Imom Muhammadning yuvish kerak, degan gaplariga dalillari shuki, uzor bilan quloq o‘rtasidagi oqlik yuz hududida, demak, u ham yuzdir. Yuz quloqqa ulanib ketgan ekan, quloqqa borib yetgan joydagi teri yuz hisoblanadi. O‘sha yerga tuk chiqmagan, xuddi yuz kabi ko‘rinib turgan ekan, demak, bu joyni yuvish farz.

Ko‘zlarning ichiga suv yetkazish farz emas, chunki ko‘zning ichi yuz hisoblanmaydi. Ko‘z yuzning ichiga joylashgan alohida bir a’zodir.

Qo‘llarni yuvish

Tahoratdagi ikkinchi farz ikkala qo‘lni bir martadan yuvishdir. Alloh taoloning “Ey mo‘minlar, qachon namozga turganingizda yuzlaringizni hamda qo‘llaringizni tirsaklargacha yuvingiz...” (Moida, 6) oyatidagi mutlaq buyruq takrorni taqozo qilmaydi. Ya’ni, “yuvingiz” degan so‘zdan “bir necha marta yuvinglar” degan ma’no kelib chiqmaydi.

Uchala imomimiz Abu Hanifa, Abu Yusuf va Muhammad nazdida, qo‘l tirsak bilan qo‘shib yuviladi. Uchala imomimiz nazdida ham, qo‘li tirsagidan kesilgan kishi kesilgan joyini yuvib qo‘yishi farz.

Uchala imom ham qo‘llarni yuvish haqidagi oyatni bunday tafsir qilishadi: “Buyruq qo‘lni yuvishga bo‘lyapti. Panjaning uchidan qo‘ltiqqacha hammasi qo‘l hisoblanadi. Endi agar “tirsakkacha” deb, tirsak zikr qilinmaganida, qo‘ltiqqacha yuvish farz bo‘lar edi. Demak, tirsakni zikr qilish tirsakkacha yetkazib qo‘yinglar, deyish uchun emas, balki tirsakdan yuqorini soqit qilish uchundir. Tirsakdan yuqorini yuvmasa ham bo‘laveradi, qo‘ltiqqacha yuvish shart emas, deyish uchun tirsak aytildi. Ya’ni, maqsad yuvishni o‘sha yergacha cho‘zish emas, aksincha, qisqartirishdir. Bas, Alloh taolo yengillik qilib, tirsakkacha yuvsangiz bo‘ldi, undan tepasini yuvish shart emasligini bildirdi”.

Demak, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, chegara tushunchasi ikki qismga bo‘linadi: o‘zi chegaralagan hududga kiradigan chegara; o‘zi chegaralagan hududga kirmaydigan chegara. Tirsak “chegara” ma’nosidagi lafzda kelgan bo‘lsa ham, o‘zi chegaralagan joy ichiga kiradi, chunki aslida u chegara emas, balki qo‘lning o‘rtasidir.

Arabcha “mujmal” so‘zi o‘zbek tilida boshqacha ma’noda ishlatiladi. Noaniq, tushunarsiz aytilgan so‘zni “mujmal gap” deymiz. Lekin istilohda bir narsani juda qisqa qilib aytib qo‘yish “mujmal” deyiladi.

Bu holda aytilgan gapni tafsilotsiz tushunib bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, “Tirsaklarkacha yuvingiz” degan buyruqni tafsilotsiz tushunish qiyin — mujmal. Demak, shu o‘rinda tafsilotga ehtiyoj tug‘ildi. Buning bayoni esa hadisi sharifda keladi, ya’ni Payg‘ambar (s.a.v.) o‘zlarining bir fe’llari bilan Alloh taoloning oyatidagi biz uchun mujmal, noaniq qolgan jihatni mufassal aniq qilib tushuntirib berdilar.

Ulug‘ sahobalardan Jobir ibn Abdulloh rivoyat qiladi: “Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) tahorat qilayotib, tirsakka yetgan paytlarida suvni tirsakning ustida bir aylantirib qo‘yar edilar”. Ya’ni, ko‘zadagi suvni tirsaklaridan quyib, tirsakning aylanasi yuvilishi kerakligini amalda ko‘rsatib qo‘yardilar. Demak, Payg‘ambarimizning bu fe’llari Qur’ondagi mujmal qisqa amrning bayoni bo‘ldi va shu tufayli tirsakning aylanasi yuvilishi farz ekanini bilib oldik.

Oyatning o‘zida mavjud bo‘lgan “tirsaklaringizni ham qo‘shib yuvinglar” degan ma’noni hadis izohlab tafsir qilib kelyapti. Bundan tahoratdagi ikkinchi farz qo‘lni tirsak bilan qo‘shib yuvish ekani ma’lum bo‘ldi.

Biz, musulmon farzandlari, tahorat qilishni otalarimizdan ko‘rib o‘rganganmiz. Ular tirsakning aylanasidan ikki enlik yuqorisini qo‘shib yuvib qo‘yar edilar. Tirsakni yuvinglar, deyilar ekan, tirsakdagi burchak bo‘lib turgan joyni yuvish farz edi, lekin amalning mukammal bajarilganiga aniq ishonch bo‘lishi uchun undan ikki enlik o‘tkazib yuviladi. Farz amal bo‘lgani bois bunga jiddiy ahamiyat berishimiz kerak. Yengimizni ham tirsakkacha emas, sal yuqoriroqqacha shimarishimiz kerak, shunda ikki enlik tepadan yuvishga imkon bo‘ladi.

Tahoratdagi uchinchi farz boshga bir marta mash tortishdir.

Alloh taolo: “...boshlaringizga mash tortingiz…”(Moida, 6) deb buyuradi. Bu buyruq takrorni taqozo qilmaydi, shuning uchun bir marta mash tortish farzdir.

Mashning farz bo‘lgan miqdori xususida ulamolarimiz o‘rtasida turli fikrlar bor. Muhammad ibn Hasan Shayboniyning hanafiy ulamolar istilohida “Asl” deb nomlangan “Mabsut” kitobida, mash qilinadigan joy uchta barmoq miqdoridir, deyilgan. Ya’ni, boshga mash qo‘l barmoqlarining uchtasi bilan tortilsa, mashning farzi bajarilgan bo‘ladi.

Hasan ibn Ziyod rivoyat qilishicha, Abu Hanifa boshning to‘rtdan biriga mash tortish kerak, deb belgilagan. Imom Zufar ham Abu Hanifaning shu gapiga qo‘shiladi. Mazhabimiz ulamolaridan Karxiy va Tohoviy esa, peshona miqdorida mash qilish kerak, deydilar. Ya’ni, ularning aytishiga ko‘ra, har bir insonning peshonasi qancha kenglikda bo‘lsa, boshining o‘shancha joyiga mash tortishi kerak, shunda mashning farzini ado qilgan bo‘ladi.

Imom Abu Hanifaning masala bobida naqadar mohirligi, oyat, hadisning ich-ichiga kirib tushunishi quyidagi misolda yaqqol ko‘rinadi. “Boshlaringizni silanglar” degan so‘zlar “Nima bilan silaymiz?” degan savolni taqozo qiladi. O‘z-o‘zidan ma’lum, qo‘l bilan silaymiz. Unda ham butun qo‘l bilan emas, balki uning barmoqlari bilan silaymiz. Qo‘l panjasi besh barmoqdan iborat. Beshning yarmidan ko‘pi uchdir. Yuqorida aytilgan: uch barmoq miqdorida silash bilan mashning farzi ado bo‘ladi, degan gapning asosi shudir.

Diqqat qilinsa, bu yerda Imomi A’zam hech kim e’tiborini qaratmagan tomonga – mash tortiladigan miqdorning barmoqlarga bog‘liqligini ziyraklik bilan topib eslatyaptilar.

Boshiga barmoqlaridan uchtasini qo‘ydi-yu, tortmadi. Uchta nam barmoq bor bo‘yi bilan boshga tegdi. Bu holatda bosh uchta barmoq bilan silansa, mashning farzi bajarilgan bo‘ladi, degan “Mabsut”dan keltirilgan rivoyatga ko‘ra, mash joiz bo‘ladi. Ammo “peshona miqdorida mash tortish” yoki “boshning to‘rtdan biriga mash tortish” degan rivoyatlarga ko‘ra, uch barmoqni boshga qo‘yib olsa, bu mashga o‘tmaydi. Chunki uch barmoq o‘rni boshning to‘rtdan bir miqdoriga yetmaydi. Ammo bu yerda bilib qo‘yish muhim bo‘lgan bir nuqta bor. Odatda, ikki qo‘limiz bilan mash tortamiz. Har qo‘limizning uchtadan barmog‘ini boshga qo‘ysak, oltita barmoqni qo‘ygan bo‘lamiz. Bu holda mash ado etilgan bo‘ladi. Chunki oltita barmoq boshning to‘rtdan bir qismini aniq egallaydi.

Mash tortishda sochning tagiga suv yetkazish farz emas. Chunki bunda qiyinchilik bor. Shariatimiz hech bir hukmda bandalarni qiynamaydi. Qolaversa, Qur’oni karimda sochlaringizga mash tortinglar, deyilmadi, balki boshlaringizga mash tortinglar, deyildi.

Sochga mash tortish boshga mash tortishning o‘rniga o‘taveradi. Endi bir kishining sochi uzun bo‘lib, yelkasidan ham pastga tushib tursa, shu odam sochiga mash tortsa, nima bo‘ladi? Bu odam qulog‘idan tepa qismdagi sochiga mash tortsa, joiz, chunki quloqdan yuqoridagi sochga boshning hukmi beriladi. Agar sochining quloqdan pastga osilib turgan qismiga mash tortsa, joiz emas, chunki bu qism bo‘yin hisoblanganidan bo‘yinga mash tortgan bo‘lib qoladi. Bu hukm ayollarga ham tegishlidir.

Sallaga, qalpoqqa, do‘ppiga mash tortib bo‘lmaydi. Chunki bular sochga suv yetishidan to‘sadi. Shuning uchun durust emas. Ayol kishi tahorat olayotib, ro‘moliga mash tortishi ham joiz emas. Oysha tahorat qilayotib, qo‘llarini ro‘mollarining ostiga kiritib boshlariga mash tortdilar va: “Rasululloh menga shuni buyurganlar”, dedilar. Ya’ni, Rasuli akram ro‘molning ustidan mash tortmaslikka buyurganlar. Lekin agar o‘sha ro‘mol juda yupqa bo‘lib, ho‘llab, ustiga qo‘yilgan qo‘l nami sochga bemalol o‘tsa, bu holda joiz. Chunki unda sochga nam o‘tib, mash sobit bo‘ladi, xuddi boshning mash farz bo‘lgan miqdordagi qismiga yomg‘ir tushsa bosh mash qilingan bo‘lgani kabi. Bu holatda boshni silash yo silamaslik e’tiborga olinmaydi, suv tegdimi, mash amalga oshgan bo‘ladi. Chunki bu vaziyatda fe’l emas, balki sochga suv yetishi maqsad qilingan.

Oyoqlarni yuvish

Tahoratdagi to‘rtinchi farz oyoqlarni bir marta yuvishdir. Alloh taolo: “...oyoqlaringizni oshiqlarigacha (yuvingiz!)”(Moida, 6) deb buyurgan. Oyoqlarni to‘pig‘igacha, to‘piqlarini ham qo‘shib yuvish buyurilgan. Oyatdagi “” lafzi ikki xil o‘qiladi. Jumhur (aksar) qorilar uni: “oyoqlaringizni ham yuvinglar” degan ma’noda “” (arjulakum) deb o‘qiydi. Ayrim qorilar “va arjulikum” deb o‘qiydi. Unda “oyoqlaringizga mash tortinglar” degan mazmun chiqadi. Kitob musannifi ushbu ikkala holatni batafsil va xolis tushuntirib bergan.

Demak, “arjulakum”dagi birinchi “lom” (“l” harfi) fatha bilan harakatlanib, tushum kelishigida bo‘ladi. Shunda bu so‘z oyat boshida kelgan “” (“yuzlaringizni va qo‘llaringizni...”) degan kalimalarga atf (“va” bog‘lovchisi orqali uyushib kelgan) hisoblanadi va oyat ma’nosi bunday tushuniladi: “...yuzlaringizni yuvinglar, qo‘llaringizni tirsaklaringizgacha va oyoqlaringizni to‘piqlaringizgacha yuvinglar va boshlaringizga mash tortinglar”.

“Oyoqlaringizni yuvinglar” degan buyruq mutlaq bo‘lgani uchun takrorni taqozo qilmaydi va bundan “oyoqlarni bir marta yuvinglar” degan ma’no chiqadi, shuni bajarish bilan farz ado bo‘ladi. Demak, oyoqni bir marta yuvish farz ekan. Uch marta yuvish esa Payg‘ambarimizning sunnatlari bo‘lib, unga rioya qilsak, bu amalning farzini ham, sunnatini ham bajargan bo‘lamiz.

“Rofiza”lar, “oyoqqa mash tortish farzdir”, deyishadi. “Rofiza” – tark qilib chiquvchi deganidir. Mahsiga, etikka mash tortuvchi ahli sunna val jamoa vakillaridan farqli ravishda, u toifaga mansub kishilar tahorat qilayotganida poyabzalini, paypog‘ini yechganlari holda, oyoqlarini yuvmasdan, ularga mash tortishadi. Chunki, oyatdagi o‘sha so‘zni ular “va arjulikum” deb o‘qishlari bois: “boshlaringizga va oyoqlaringizga mash tortinglar” degan mazmun chiqarishadi.

G‘usl

G‘usl so‘zi fuqaholar tilida badanni yuvish ma’nosidadir. Agar butun badanga suv oqizilmasa, badan yuvilgan hisoblanmaydi. Namlash yoki ho‘llash yuvish degani emas, yuvishda suv butun badan bo‘ylab oqishi kerak. G‘uslning rukni suvni badanning hamma tarafiga oqizib yetkazishdir. Suvning bir marta yetishi farzdir. Agar badanning ozgina joyiga, masalan, biror tuk tagiga suv yetmay qolsa ham, g‘usl qilinmagan bo‘ladi. Demak, butun badanga suv yetkazib yuvish g‘usldir. Alloh taolo: “Agar junub bo‘lsalaringiz, poklaningiz – cho‘milingiz!” ya’ni, badanlaringizni poklangiz, degan (Moida surasi, 6). “Badanlaringizni poklangiz” buyrug‘i zohiru botinni qamrab oladi. Ya’ni, “badan”ning ustini ham, ichini ham, xullas, “qiynalmay tozalash mumkin bo‘lgan hamma joyini tozalash kerak”, deganidir.

G‘usl hukmlari haqida

G‘uslda badanning ichkarisidan hisoblangan og‘iz‑burunni chayqash farz. Demak, butun badanga suv yetkazish va og‘izni chayish, burunni achishtirib chayqash farz bo‘ldi. Agar og‘iz va burun chayqalmasa, butun badan necha marta yuvilsa ham, g‘usl ado bo‘lmaydi. Og‘iz va burunni chayqash tahoratda farz emas, sunnat edi. Buning sababi, og‘iz va burunga suv yetkazish qiyinligidan emas, balki tahoratda yuzni yuvish farz bo‘lgani uchundir. Og‘iz va burunning ko‘z tushadigan tashqi tomoni yuz hisoblansa ham, ichi yuz hisoblanmaydi. Alloh taolo “g‘usl qilishda butun badanlaringizni tozalanglar” deb buyurgan, badanning ichiyu tashqarisini – qiynalmay yuvish mumkin bo‘lgan hamma joyini yuvish g‘usl hisoblanadi.

G‘uslda soqolning tagiga suv yetkazish shart bo‘lgani kabi uning oralariga ham suv yetkazish shart. Demak, soqolni ham to‘liq yuvish kerak. Shuningdek, sochi o‘rilmagan, balki yoyilgan ayol ham g‘uslda sochini to‘liq yuvishi va oralariga to‘liq suv yetkazishi shart. Faqih Abu Johir Bandoviy ham shunday deganlar. Chunki soch-soqolga shu holatda qiynalmasdan suv yetkazish mumkin. Ammo ayol kishining sochi o‘rilgan bo‘lsa, uni yoyib yuvish kerakmi? Bu to‘g‘rida ulamolarda ikki xil hukm bo‘ldi. Ba’zilari agar sochi o‘rilgan bo‘lsa ham, sochini yoyib uning oralariga suv yetkazish kerak, dedilar. Payg‘ambarimizdan : “Har bir tuk ostida junublik bordir. Ogoh bo‘linglar, sochning har bir tukini ho‘llanglar va tuksiz badanni poklanglar” mazmunli hadis ham rivoyat qilingan. Ya’ni, tuk bo‘lmagan joylarini to‘liq yuvganingiz kabi badandagi tuklarni ham yuvinglar, soch-soqol kabi tuklarga ham suv yetsin, deb buyurdilar. Demak, agar ayol kishining sochi o‘rilgan bo‘lsa, uni yozib, oralariga suv yetkazib yuvishi shart, deydilar ayrim ulamolar. Ba’zi ulamolar, soch o‘rilgan bo‘lsa, uni yoyib, har bir soch orasiga suv yetkazish vojib emas, deyishadi. Mazhabimizning ulug‘laridan shayx imom Abu Bakr Muhammad ibn Fazl Buxoriy ham shu hukmni ixtiyor qilganlar. Shu hukm to‘g‘ridir. Bunga dalil shuki, Ummu Salama onamiz: “Men boshimdagi kokilimni qattiq bog‘lab o‘raman, g‘usl qilganimda shuni yechib g‘usl qilishim kerakmi?” deb so‘raganlarida Rasululloh : “Boshingdan va butun badaningdan suv quygin va o‘sha quygan suving soching tagiga yetib borsa, kifoya qiladi”, deyish bilan mana shu yengillikni berganlar. Chunki shariat ayol kishiga o‘rib bog‘langan sochini yechishga buyursa, unga tanglik-qiyinchilik bo‘lardi. Ammo o‘rilmagan sochga nisbatan aytiladigan “har bir soch orasiga suv yetsin” degan gapda hech qanday qiyinchilik yo‘q. Hadisdan shu ma’no chiqadi.

Yuqorida keltirilgan “har bir tuk tagida junublik bor, har bir tukni yuvinglar, har bir tukka suv yetsin” hadisidan: agar soch yoyilgan bo‘lsa, shunday qilinglar, degan ma’no kelib chiqadi. Ummu Salama onamizdan rivoyat qilingan keyingi hadis esa o‘rilgan sochni g‘uslda yoyish shart emasligiga dalil bo‘lyapti. Demak, g‘usl vaqtida sochni yoyish shart emas, lekin har bir tola soch tagiga suv yetmasa, g‘usl bo‘lmaydi.

Kindikning ichiga ham suv yetkazish vojibdir. Kindikning ichi ham badanning tashqarisi hisoblanadi va g‘usl vaqtida u ham yuvilgan bo‘lishi kerak. Chunki kindikka qiynalmay suv yetkazish imkoni bor. Demak, kindik ichiga namlangan ho‘l barmoq kiritilsa, toza bo‘ladi va undagi bir dona tuk tagiga ham suv yetmay qolmaydi. Ayol kishi g‘usl qilganda tashqi jinsiy a’zosini yuvishi lozim. Chunki uni ham qiynalmay yuvish mumkin.

Dinimiz g‘usl vojib bo‘lmagan ba’zi hollarda ham yuvinishga buyuradi. Masalan, juma namoziga chiqishdan oldin g‘usl qilinadi. Zero, jamoat joyida, xususan, ruhiy poklik maskani – masjidda kishidan badbo‘y hid kelib turishi sunnatga xilofdir. Ayniqsa, bu holat yoz oylarida juda seziladi. Dinimiz barcha sohada poklikka buyurib tursayu, musulmon odam qanday unga zid ish qilishi mumkin? Islom ummati o‘zining so‘zi bilan ham, amali bilan ham, hatto badanidan chiqadigan hid bilan ham birovga ozor yetkazmasligi kerak. Birovga ozor tegishini istamagan kishi o‘ziga qarashi, so‘ngra buni boshqalarga ham nasihat qilib, tushuntirishi lozim. Chunki poklik dini bo‘lgan bizning dinimizda butun vujud va qalb pokligi har bir kishi uchun katta ahamiyat kasb etadi.

Yuvinib olish juda oson bo‘lib qolgan hozirgi zamonda pok va toza yurish hamma uchun, ayniqsa, musulmon uchun oddiy hol bo‘lishi kerak. Holbuki, bizga poklikni o‘rgatayotgan bu din bir ming to‘rt yuz yil avval jazirama arab sahrosida har tomchi suv oltindan yuksak qadrlanadigan, hech qanday qulayliklar bo‘lmagan sharoitda ham butun badanni uch martadan yuvishga buyurgan. Payg‘ambarimizning tahorat va g‘usl bobida o‘zlari bajarib ko‘rsatgan amallarini poklikning ummatga ibrat bo‘lib qolgan andozasi desa bo‘ladi. Shuningdek, Rasululloh (sallollohu alayhi vasallam) masjidga kirish odoblari bobida ko‘plab o‘gitlar berarkanlar, ayniqsa, xom sarimsoq yo piyoz yegan odamlarning u yerga yo‘lamasligini buyurganlar. Bunga sabab shuki, o‘sha hid bilan yonidagiga ozor beradi. Terlab yuvinmagan odamning hidi esa sarimsoq yegan odam hididan yomonroq bo‘ladi. Dinimiz mana shunga ham qarshi bo‘lib, toza bo‘lish kerakligini uqtiradi.

Islom poklik dini ekan, eng kichik narsada ham poklik bo‘lishi kerak. Masalan, o‘ng qo‘lda ovqat yeyish sunnat. Taom uchun qo‘l yuvildimi, endi uni faqat taomni ushlashga ishlatish kerak. Biror narsaga hojat bo‘lsa, ikkinchi – chap qo‘lni ishlatsa bo‘ladi. Tozalik talablariga chinakam rioya qilib yashaydigan musulmon kishining butun vujudidan esa poklik balqib turadi. Shuning uchun musulmon odam tozalikning eng yuqori maqomida bo‘lishi kerak. Ko‘zimizga juda arzimas bo‘lib ko‘ringan ishda ham pok bo‘lish lozim.

Bu holatlarda g‘usl qilish farzdir: junub^[2], hayz va nifosdan so‘ng. Alloh taolo junub holatda g‘usl qilish farzligini oyati karimada bildirgan: ,,Agar junub bo‘lsalaringiz, poklaningiz, cho‘milingiz” Moida surasi, 6). Yana bir oyati karimada: “Ey mo‘minlar to gapirayotgan gapingizni bilmaguningizcha mast holingizda namozga yaqin kelmanglar va yana safarda bo‘lmasangiz to cho‘milmaguningizcha junub holingizda (namozga yaqin kelmanglar)” (Niso surasi, 43) deyilgan. Demak, junub kishi g‘usl qilmasdan pok hisoblanmaydi va masjidga kirmaydi, qilgan ibodati ham maqbul bo‘lmaydi.

Shayx Alouddin Mansur tarjimasi

Tarjimon izohi:

Hanafiy mazhabi bo‘yicha ko‘p kitoblar ta’lif etilgan. Shunday asarlardan biri “Muxtasarul viqoya” kitobidir. O‘z nomi bilan muxtasar, ixcham, yodlash uchun qulay uslubda yozilgan bu kitob muallifi “Tojush shari’a” deb ulug‘langan olim Ubaydulloh ibn Mas’uddir. Xalq orasida “Muxtasar” nomi bilan mashhur bu kitobda hanafiy fiqhi bo‘yicha zarur masalalarning barchasiga javob berilgan. Ammo unda hukmlarning dalillari keltirilmagan, ixtiloflar aytilmagan. U zot bilishimiz, qilishimiz zarur bo‘lgan ishlarnigina aytganlar. Ba’zilar “dalillari sobit emas” degan iddao bilan bu kitobni tan olishmaydi. Aslida, “Muxtasarul viqoya”dagi har bir fiqhiy masala zamirida Qur’oni karim va hadisi sharifdan dalil-hujjatlar bor. Lekin musulmonlar ommasiga esda tutish va amal qilish oson bo‘lsin uchun masalaning mag‘zi, xulosasi aytib qo‘yilgan. Balki shu maqsadda unga boshqa mazhab masalalari kiritilmagandir.

O‘rganayotganimiz “Badoeus sanoe’...” esa boshqa fiqhiy kitoblardan farqli ravishda, mukammal va juda mufassal asardir. Unda har bir masalaning dalili izchil tekshiriladi, ixtilofli masalalarning sabablari izlanib, ular to‘la va atroflicha o‘rganiladi. Albatta, hanafiy mazhabimiz dalillari barobarida sunniylik ichidagi boshqa mazhab dalillari ham keltiriladi. Bu nihoyatda insofli va o‘ziga ishongan odamgina qiladigan ishdir. Biz ushbu kitob mutolaasi orqali masalalarni tushunishda sunniy mazhablar o‘rtasida farqlar bo‘lishini, har bir mazhabning muayyan bir masalada o‘z dalili borligini, har qaysi mazhab vakili o‘z ulamolariga, mazhab rahbarlariga ergashib, o‘sha dalilni qabul qilganini, demak, ularning ham ahli sunna va jamoadan ekanini bilib olamiz. Chunki bu mazhablar bir-birini qo‘llab-quvvatlagan, bir-biri bilan ittifoq bo‘lgan, bir-biriga ustoz-shogirdlik qilib kelgan ulamolarning yo‘llaridir.

• Олдинги
• Кейинги