Фатво бериш масъулияти

Рукн: Ислом ва иймон Чоп этилган: 10.12.2014


Фатво саволга жавоб бериш маъносини англатади. Истилоҳда эса, киши саволига шаръий далил асосида жавоб бериш маъносида ишлатилади.

Шариатда мусулмонлар ҳаётида пайдо бўладиган саволларга фатво бериш фарзи кифоя ҳисобланади.

Ҳозирда кўпгина мусулмон мамлакатларда расмий фатво берувчи муфтий ёки халқаро марказлар бор.

Фатво беришнинг ўзига хос шартлари мавжуд. Мўъ­табар манбаларда ­қайд эти­ли­шича, араб тили, Қуръон ва ҳадис илмлари, фиқҳ ва Ислом тарихини чуқур ва мукаммал биладиган ва яна бошқа зарур сифатларга эга бўлган шахсларгина фатво бериш ҳуқуқига эга.

Шубҳасиз, Исломда фатвонинг ўрни ва таъсири муҳим бўлиши билан бирга ўта масъулиятли вазифа ҳам ҳисобланади.

Имом Шотибий (раҳ­матул­­лоҳи алайҳ) фатво бериш масъулияти ҳақида тўхталиб, қуйидагиларни таъкидлайди:“Муфтий – ҳукмларни етказишда Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўринбосар ва У зотнинг меросхўри ҳисобланади. Шу боис у – Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) номларидан гапиради”.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бу борада огоҳ ва эътиборли бўлишга чақириб: “Фатвога журъатли бўлганларингиз дўзахга журъатли бўлганингиздир”, деганлар. Яъни, воқеъликни тўлиқ ўрганмай, етарли билим ва тажриба орттирмай туриб, қўрқмасдан, журъат билан фатво беришдан қайтарганлар. Буни чуқур англаб етган мусулмонларнинг дастлабки авлодлари ўзларидан илмли шахс бўлган жойда сукут сақлашган. Имом Нававий (раҳматуллоҳи алайҳ) ўзларининг “ал-Мажмуъ” номли китобида Абдураҳмон ибн Аби Лайлодан қуйидагиларни ривоят қилади: “Расулуллоҳ нинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) 120 саҳобаларидан савол сўралганда, “анавидан сўранг”, деб бошқаларига ишора қилишар ва охири айланиб биринчи кишига савол қайта берилганини кўрдим”.

Имом Моликдан (раҳ­матуллоҳи алайҳ) элликта масала сўраганида, биттасига ҳам жавоб бермаган эканлар. Бунинг сабаби сўралганида: “Жавоб берувчи ўзини аввал дўзахга солиб кўрсин, халос бўлишига кўзи етса, жавоб берсин”, деган эканлар.

Шайх Рамазон Бутий айтади: “Ҳукм чиқариш илми тиббиёт илми кабидир. Мабодо бировнинг фарзанди оғир касалга чалиниб қолса, у тегишли ташхис қўйиш ва фарзандини даволаш учун тиббиётга оид китобларни титадими ёки малакали шифокорнинг олдига борадими? Тўғрисини айтганда, унинг эси жойи­да бўлса, кейинги йўлни тутади. Динда ҳам худди шундай. Аслида у тиббиётдан ҳам муҳимроқ, шунингдек, қамрови жиҳатидан хавфлироқдир”.

Бугунги кунда баъзи бир эътироф этилмаган шахслар ёки маълум мақсадларга йўналтирилган тузилмалар томонидан қўштирноқ ичидаги фатволар инсонларни Ислом маърифатидан узоқлаштиришга сабаб бўлмоқда. Айниқса, уларнинг “жиҳод”, “байъат”, “такфир”, “бемазҳаблик”, “ҳижрат” каби масалалардаги асоссиз “фатволари” ноҳақ қон тўкилишига олиб бормоқда ва инсонларнинг кафолатланган ҳуқуқларига раҳна солишига сабаб бўлмоқда. Имом Моликнинг (раҳматуллоҳи алайҳ) устозлари бўлган Робиа ибн Абдураҳмонни йиғлаган ҳолда кўриб, ундан бунинг сабабини сўрашганида, у кишилар диний-ҳуқуқий саволларни билими бўлмаган шахс­лардан сўрашаётганини кўрганлиги, бу ҳолат Исломда катта хатар пайдо бўлганлигидан дарак беришини таъкидлаган экан.

Демак, чуқур илм, тажриба ва холислик каби фазилат бўлмай туриб, фатво беришнинг оқибати хайрли эмас. Шундай экан, баъзи доира ёки гуруҳларнинг Исломда улкан масала сифатида қаралган ҳукмларга эътиборсиз ва масъулиятсизлик билан фатво беришлари ўзлари ва ўзгаларни ҳам адаштиришдир.

Хулоса қилиб айтганда, илм ва салоҳиятсиз фатво бериш ёки учраган кишидан фатво сўраш ва унга эргашиб кетавериш адашувга олиб боради. Бу каби салбий оқибатларни келтириб чиқарувчи ихтилофларнинг олдини олиш биринчи навбатда уламоларнинг, қолаверса, барчамизнинг муҳим вазифаларимиздан ҳисобланади.

Нозим ИМИНЖОНОВ, 

Тошкент Ислом институти талабаси

“Ҳидоят” журналининг 2011 йил, 6-сонидан олинди.

* * *

Fatvo savolga javob berish ma’nosini anglatadi. Istilohda esa, kishi savoliga shar’iy dalil asosida javob berish ma’nosida ishlatiladi.

Shariatda musulmonlar hayotida paydo bo‘ladigan savollarga fatvo berish farzi kifoya hisoblanadi.

Hozirda ko‘pgina musulmon mamlakatlarda rasmiy fatvo beruvchi muftiy yoki xalqaro markazlar bor.

Fatvo berishning o‘ziga xos shartlari mavjud. Mo‘‘­tabar manbalarda ­qayd eti­li­shicha, arab tili, Qur’on va hadis ilmlari, fiqh va Islom tarixini chuqur va mukammal biladigan va yana boshqa zarur sifatlarga ega bo‘lgan shaxslargina fatvo berish huquqiga ega.

Shubhasiz, Islomda fatvoning o‘rni va ta’siri muhim bo‘lishi bilan birga o‘ta mas’uliyatli vazifa ham hisoblanadi.

Imom Shotibiy (rah­matul­­lohi alayh) fatvo berish mas’uliyati haqida to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidlaydi: “Muftiy – hukmlarni yetkazishda Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) o‘rinbosar va U zotning merosxo‘ri hisoblanadi. Shu bois u – Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) nomlaridan gapiradi”.

Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bu borada ogoh va e’tiborli bo‘lishga chaqirib: “Fatvoga jur’atli bo‘lganlaringiz do‘zaxga jur’atli bo‘lganingizdir”, deganlar. Ya’ni, voqe’likni to‘liq o‘rganmay, yetarli bilim va tajriba orttirmay turib, qo‘rqmasdan, jur’at bilan fatvo berishdan qaytarganlar. Buni chuqur anglab yetgan musulmonlarning dastlabki avlodlari o‘zlaridan ilmli shaxs bo‘lgan joyda sukut saqlashgan. Imom Navaviy (rahmatullohi alayh) o‘zlarining “al-Majmu’” nomli kitobida Abdurahmon ibn Abi Laylodan quyidagilarni rivoyat qiladi: “Rasululloh ning (sollallohu alayhi va sallam) 120 sahobalaridan savol so‘ralganda, “anavidan so‘rang”, deb boshqalariga ishora qilishar va oxiri aylanib birinchi kishiga savol qayta berilganini ko‘rdim”.

Imom Molikdan (rah­matullohi alayh) ellikta masala so‘raganida, bittasiga ham javob bermagan ekanlar. Buning sababi so‘ralganida: “Javob beruvchi o‘zini avval do‘zaxga solib ko‘rsin, xalos bo‘lishiga ko‘zi yetsa, javob bersin”, degan ekanlar.

Shayx Ramazon Butiy aytadi: “Hukm chiqarish ilmi tibbiyot ilmi kabidir. Mabodo birovning farzandi og‘ir kasalga chalinib qolsa, u tegishli tashxis qo‘yish va farzandini davolash uchun tibbiyotga oid kitoblarni titadimi yoki malakali shifokorning oldiga boradimi? To‘g‘risini aytganda, uning esi joyi­da bo‘lsa, keyingi yo‘lni tutadi. Dinda ham xuddi shunday. Aslida u tibbiyotdan ham muhimroq, shuningdek, qamrovi jihatidan xavfliroqdir”.

Bugungi kunda ba’zi bir e’tirof etilmagan shaxslar yoki ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan tuzilmalar tomonidan qo‘shtirnoq ichidagi fatvolar insonlarni Islom ma’rifatidan uzoqlashtirishga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, ularning “jihod”, “bay’at”, “takfir”, “bemazhablik”, “hijrat” kabi masalalardagi asossiz “fatvolari” nohaq qon to‘kilishiga olib bormoqda va insonlarning kafolatlangan huquqlariga rahna solishiga sabab bo‘lmoqda. Imom Molikning (rahmatullohi alayh) ustozlari bo‘lgan Robia ibn Abdurahmonni yig‘lagan holda ko‘rib, undan buning sababini so‘rashganida, u kishilar diniy-huquqiy savollarni bilimi bo‘lmagan shaxs­lardan so‘rashayotganini ko‘rganligi, bu holat Islomda katta xatar paydo bo‘lganligidan darak berishini ta’kidlagan ekan.

Demak, chuqur ilm, tajriba va xolislik kabi fazilat bo‘lmay turib, fatvo berishning oqibati xayrli emas. Shunday ekan, ba’zi doira yoki guruhlarning Islomda ulkan masala sifatida qaralgan hukmlarga e’tiborsiz va mas’uliyatsizlik bilan fatvo berishlari o‘zlari va o‘zgalarni ham adashtirishdir.

Xulosa qilib aytganda, ilm va salohiyatsiz fatvo berish yoki uchragan kishidan fatvo so‘rash va unga ergashib ketaverish adashuvga olib boradi. Bu kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi ixtiloflarning oldini olish birinchi navbatda ulamolarning, qolaversa, barchamizning muhim vazifalarimizdan hisoblanadi.

Nozim IMINJONOV,

Toshkent Islom instituti talabasi 

“Hidoyat” jurnalining 2011 yil, 6-sonidan olindi.