Ҳадисларнинг жамланиши

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадисларининг бизгача етиб келишида саҳобаларнинг хизматлари беқиёс. Улар Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) зарур масалаларни сўраб ўрганишар ва ўргснганларига амал қилишар эди.
Қуръони карим оятлари ҳадис билан аралашиб кетмасин деб Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мендан ҳеч нарсани ёзманглар. Ким мендан Қуръондан бошқа нарсани ёзган бўлса, ўчириб ташласин...”, деб буюрганлар (Муслим, “Саҳиҳ”, 7702-ҳадис).  Лекин баъзи саҳобаларга рухсат берилгани ривоят қилинган. Абу Ҳурайра (разийаллоҳу анҳу) айтади:
“Саҳобалар ичида Абдуллоҳ ибн Амрдан бошқа мендан кўра кўп ҳадис биладигани йўқ эди. Чунки у ёзиб борарди, мен эса ёзмасдим” (Имом Бухорий, “Китабул илм”, 113-ҳадис). 
Шунингдек, Абу Бакр Сиддиқ, Али ибн Абу Толиб, Абдуллоҳ ибн Амр ибн Осс, Жобир ибн Абдуллоҳ Ансорий, Абдуллоҳ ибн Абу Авф, Абу Мусо Ашъарий (разийаллоҳу анҳум) Расуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадисларини ёзиб борганлари ривоят қилинади (Бухорий, “Саҳиҳ”, Закот китоби; Насаий; Ибн Ҳожар Асқалоний). 
Ҳадис ёдлаган саҳобалар вафот этиб, ҳадислар унут бўлиб кетишининг олдини олиш учун ҳадисларни жамлаш ва ёзиб китоб ҳолига келтириш лозим бўлди.
Ҳадисларни китобат қилиш Умар ибн Абдулазиз (раҳимаҳуллоҳ) ташаббуси билан бошланади. У қўл остидаги волийларга ҳадисларни ёзиш ва тўплаш ҳақида фармон юборди.
Умар ибн Абдулазиз юборган фармонлардан бирининг матни Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ”ида мавжуд. У Мадина волийи Абу Бакр ибн Ҳазмга юборилган:
“Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадислари қандай ҳолга келиб қолганини кўринг. Уни (жамлаб) ёзинг. Мен илм (ҳадислар)нинг йўқолиб кетишидан ва олимларнинг дунёдан ўтиб кетишларидан хавотирдаман. Бу иш (ҳадисларни ёзиш)ни адо этишда фақат Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларини қабул қилинг. Олимлар... илмни ёйсинлар, билмаганларга ўргатсинлар. Чунки илм яширилмаса, йўқ бўлмайди”.
Абу Нуаймнинг “Тарихи Исфаҳон” асарида келтирилишича, Умар ибн Абдулазиз барча Ислом ўлкаларига шундай фармонлар юборган.
Ҳадисларнинг ёзилишида катта хизмат қилган Муҳаммад ибн Шиҳоб Зуҳрий Умар ибн Абдулазизнинг ташаббусини тақдирлаб бундай ёзган: “Бизни умаро мажбур қилгунларига қадар илмнинг ёзилишини маъқул деб билмас эдик. Умаронинг бу ишга бош қўшишлари ва мажбурлашлари билан бу ишга киришгач, ҳеч қайси мусулмонни ёзишдан ман этмаслик кераклигига ишонч ҳосил қилдик”.
Тобеинлар даврида ҳадисларни ёзиш саҳобалар давридаги каби кучли рағбат ва ўта диққат билан олиб борилди. Улар бу ишга атрофларидаги кишиларни ҳам ташвиқ қилишди. Имом Омир Шаъбий бундай дейди: “Агар бирор нарса эшитсангиз, деворга бўлса ҳам дарҳол ёзиб қўйинг, бу сиз учун яхши бўлади. Бир куни фойдаси тегади”.
Солиҳ ибн Кайсон дейди: “Зуҳрий билан бирга илм талабида ўтирдик ва суннатларни ёзамиз деб келишдик. Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) нақл қилинган нарсаларни ёздик. Сўнгра у: “Саҳобалардан нақл қилинган нарсаларни ҳам ёзамиз, чунки бу ҳам суннат”, деди. Мен: “Йўқ”, дедим. Зуҳрий ёзди, мен ёзмадим. У кўп нарсага эришди, мен эса йўқотдим” (“Тақйидул илм”, 102 — 103, 107-бетлар; “Жомиъу байан ал-илм ва фазлуҳу”, 1-жилд, 76-бет). 
Тобеинлардан Саид ибн Жубайр, Башир ибн Наҳийк, Мужоҳид ибн Жабр, Абу Зубайр Муҳаммад ибн Муслим Маккий, Зайд ибн Абу Унайса Раҳовий, Абу Килоба, Айюб ибн Абу Тамима Сижистоний ва Ҳишом ибн Урва ибн Зубайр (раҳимаҳумуллоҳ) ҳадисларни ёзиб “саҳифа” қилишган.

Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) hadislarining bizgacha yetib kelishida sahobalarning xizmatlari beqiyos. Ular Rasulullohdan (sollallohu alayhi va sallam) zarur masalalarni so‘rab o‘rganishar va o‘rgsnganlariga amal qilishar edi.
Qur’oni karim oyatlari hadis bilan aralashib ketmasin deb Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Mendan hech narsani yozmanglar. Kim mendan Qur’ondan boshqa narsani yozgan bo‘lsa, o‘chirib tashlasin...”, deb buyurganlar (Muslim, “Sahih”, 7702-hadis).  Lekin ba’zi sahobalarga ruxsat berilgani rivoyat qilingan. Abu Hurayra (raziyallohu anhu) aytadi:
“Sahobalar ichida Abdulloh ibn Amrdan boshqa mendan ko‘ra ko‘p hadis biladigani yo‘q edi. Chunki u yozib borardi, men esa yozmasdim” (Imom Buxoriy, “Kitabul ilm”, 113-hadis). 
Shuningdek, Abu Bakr Siddiq, Ali ibn Abu Tolib, Abdulloh ibn Amr ibn Oss, Jobir ibn Abdulloh Ansoriy, Abdulloh ibn Abu Avf, Abu Muso Ash’ariy (raziyallohu anhum) Rasullohning (sollallohu alayhi va sallam) hadislarini yozib borganlari rivoyat qilinadi (Buxoriy, “Sahih”, Zakot kitobi; Nasaiy; Ibn Hojar Asqaloniy). 
Hadis yodlagan sahobalar vafot etib, hadislar unut bo‘lib ketishining oldini olish uchun hadislarni jamlash va yozib kitob holiga keltirish lozim bo‘ldi.
Hadislarni kitobat qilish Umar ibn Abdulaziz (rahimahulloh) tashabbusi bilan boshlanadi. U qo‘l ostidagi voliylarga hadislarni yozish va to‘plash haqida farmon yubordi.
Umar ibn Abdulaziz yuborgan farmonlardan birining matni Imom Buxoriyning “Sahih”ida mavjud. U Madina voliyi Abu Bakr ibn Hazmga yuborilgan:
“Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) hadislari qanday holga kelib qolganini ko‘ring. Uni (jamlab) yozing. Men ilm (hadislar)ning yo‘qolib ketishidan va olimlarning dunyodan o‘tib ketishlaridan xavotirdaman. Bu ish (hadislarni yozish)ni ado etishda faqat Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlarini qabul qiling. Olimlar... ilmni yoysinlar, bilmaganlarga o‘rgatsinlar. Chunki ilm yashirilmasa, yo‘q bo‘lmaydi”.
Abu Nuaymning “Tarixi Isfahon” asarida keltirilishicha, Umar ibn Abdulaziz barcha Islom o‘lkalariga shunday farmonlar yuborgan.
Hadislarning yozilishida katta xizmat qilgan Muhammad ibn Shihob Zuhriy Umar ibn Abdulazizning tashabbusini taqdirlab bunday yozgan: “Bizni umaro majbur qilgunlariga qadar ilmning yozilishini ma’qul deb bilmas edik. Umaroning bu ishga bosh qo‘shishlari va majburlashlari bilan bu ishga kirishgach, hech qaysi musulmonni yozishdan man etmaslik kerakligiga ishonch hosil qildik”.
Tobeinlar davrida hadislarni yozish sahobalar davridagi kabi kuchli rag‘bat va o‘ta diqqat bilan olib borildi. Ular bu ishga atroflaridagi kishilarni ham tashviq qilishdi. Imom Omir Sha’biy bunday deydi: “Agar biror narsa eshitsangiz, devorga bo‘lsa ham darhol yozib qo‘ying, bu siz uchun yaxshi bo‘ladi. Bir kuni foydasi tegadi”.
Solih ibn Kayson deydi: “Zuhriy bilan birga ilm talabida o‘tirdik va sunnatlarni yozamiz deb kelishdik. Rasulullohdan (sollallohu alayhi va sallam) naql qilingan narsalarni yozdik. So‘ngra u: “Sahobalardan naql qilingan narsalarni ham yozamiz, chunki bu ham sunnat”, dedi. Men: “Yo‘q”, dedim. Zuhriy yozdi, men yozmadim. U ko‘p narsaga erishdi, men esa yo‘qotdim” (“Taqyidul ilm”, 102 — 103, 107-betlar; “Jomi’u bayan al-ilm va fazluhu”, 1-jild, 76-bet). 
Tobeinlardan Said ibn Jubayr, Bashir ibn Nahiyk, Mujohid ibn Jabr, Abu Zubayr Muhammad ibn Muslim Makkiy, Zayd ibn Abu Unaysa Rahoviy, Abu Kiloba, Ayyub ibn Abu Tamima Sijistoniy va Hishom ibn Urva ibn Zubayr (rahimahumulloh) hadislarni yozib “sahifa” qilishgan.

• Олдинги
• Кейинги