Ижтиҳод нима?

Ижтиҳод масаласи бугун долзарб мавзуга айланди. Ижтиҳод ва унинг шарт-шароитларини билмаслик ёки менсимаслик ҳолатлари кўзга ташланмоқда. Афсус, таржима қилинган баьзи диний китобларни ўзларича ўқиб олишиб, «Мана энди биз ҳам мужтаҳид бўлдик», дея турли масалалар хусусида фатво бериш ҳоллари учрамоқда.
«Ижтиҳод» сўзи нима дегани? «Ижтиҳод» «жаҳд» ёки «жуҳд» сўзларидан олинган бўлиб, қайси ишда бўлмасин, бор куч-қувватни сарфлаш маъносини билдиради. Истилоҳда эса, динимиз ҳукмларини билишга бор илмий куч ва салоҳиятни сарфлаш ижтиҳоддир. Аммо бу таърифдан истаган киши ўзидаги бор илмий куч-қувватни сарфлаб, мужтаҳид (ижтиҳод қилувчи) бўлиши мумкин, деган хулоса чиқиб келмаслиги учун айрим уламолар «шаръий ҳукмларни билишга фақиҳнинг бор кучини сарфлаши», деб таърифга «фақиҳ» сўзини қўшимча қилишган.
“Фақиҳ”дан мурод мужтаҳиддир.
Фосиқ киши мужтаҳид бўла олмайди. Агар фосиқ кимса аҳкомларни ва ҳукм йўлларини билса ҳам, фосиқлиги туфайли унинг сўзи эътиборга олинмайди.
Мужтаҳиддан қуйидагиларни мукаммал билиш талаб этилади:
1. Қуръони каримни билиш.
Мужтаҳид Аллоҳ таолонинг Китобини яхши билиши шарт. Зеро, Қуръони карим биринчи шаръий манба бўлиб, мужтаҳиднинг унга суяниши вожибдир. Қуръони каримни билиш унинг маъноларини қисқача тушуниш эмас. Мужтаҳид Қуръони каримга доир барча илмларни чуқур билиши ва бу соҳада моҳир бўлиши керак. Аммо Қуръони каримни тўла ёд билиши шарт бўлмайди. Мужтаҳид Қуръони карим оятларидан ҳукм чиқаришда зарур оятларни топиш ва уларга мурожаат қилиш йўлларини яхши билиши керак.
Қуръони каримни билишда вожиб бўлган илмлар қуйидагилардир:
— носих ва мансух ҳақидаги илм, мужтаҳид мансух оятлардан ҳукм чиқармаслиги, балки носих оятлардан ҳукм чиқариши керак;
— мутлоқ ва муқайяд оятлар ҳақидаги илм;
— оятларнинг тушиш сабабларига доир илм.
2. Суннат илмини билиши.
Мужтаҳид пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларини яхши билиши вожиб. Зеро, суннат Қуръони каримдан кейинги иккинчи манбадир. Суннат илми Қуръони каримда келган ҳукмларни ойдинлаштиради ва батафсил баён қилиб беради. Суннат илмидан хабарсиз киши ҳеч қачон мужтаҳид бўла олмайди.
«Ижтиҳод қиламан деган кишига Абу Довуднинг «Сунан»и ёки Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг «Саҳиҳ»лари ёхуд олти саҳиҳ китобнинг ўзи кифоя қилмайди, — дейди доктор Муҳаммад Ҳасан Ҳиту. — Тўғри, бу китобларда кўплаб ҳукм ҳадислари жамланган бўлса-да, улар барча аҳком ҳадисларни қамраб олмаган. Баъзи ҳукмларга доир ҳадислар мазкур китобларга кирмай қолган».
Мужтаҳид Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) суннатларини ўрганиб, қуйидагиларни билиши лозим:
— «саҳиҳ», «ҳасан» ва «заиф» ҳадисларни билиши;
— ҳадис ровийларининг тарихини билиши. Бу нарса «саҳиҳ» ҳадисларни «заиф» ҳадислардан ажратиш, мақбул ҳадисларни рад этилганларидан фарқлашда зарур бўлади; 
- носих ва мансух ҳадисларни билиши. Агар буларни билмаса, нотўғри ҳукм чиқариши мумкин.
3. Мужтаҳид ижмоъ ўринларини билишда мутахассис бўлиши керак.
- Мужтаҳид бўлишга интилган шахс уламолар ижмоъи, яъни якдиллиги ўринларини билиши, уларга хилоф иш тутмаслиги зарур.
Мужтаҳид араб тили қоидаларини, маъоний ва баён илмларини билиши керак. Чунки Қуръони карим ва ҳадислар араб тилидадир. Мазкурлар араб тили қоидалари, яъни, сарф ва наҳв, балоғат йўллари билан фаҳмланади ва билинади. Усулул фиқҳ олими, доктор Муҳаммад Ҳасан Ҳиту бундай дейди: «Ким араб тилини билмаса, у туя игнанинг тешигидан ўтганида ҳам, яъни, ҳеч қачон) мужтаҳид бўла олмайди».
Айрим олимлар мужтаҳид шариат мақсадларини мукаммал билишини ҳам ижтиҳод шартлари сирасига киритишган. Чунки Қуръони карим ва суннатни яхши тушуниш ва уларни воқеликка татбиқ этиш шариат мақсадларини билишга боғлиқдир. Шундай экан, ким бир ҳукмдан шаръий далил чиқармоқчи бўлса, шариат сирлари ва унинг умумий мақсадларини билиши вожибдир.
Аллоҳ таоло кимга мужтаҳид сифатларини ато этган бўлса, унга эҳтиром ва ишонч билан қараймиз. Аммо кимнинг илми-заковати мужтаҳидлик даражасига етмаса, у ижтиҳодни ўз эгаларига топшириб, ихтилофдан ўзини сақласин. Ўтмиш уламоларидан Калсум ибн Амр Итобий бундай деган экан: «Агар жоҳил одам ўзи билмаган нарсани сўзлашдан тийилса, ихтилофлар кўпаймаган бўлур эди».

Манбалар:
1. Имом Хаскафий. «Ифозатул анвор ала усулул манор».
2. Ибн Субкий. «Жамъул жавом».
3. Имом Розий. «Ал-Маҳсул».
4. Доктор Аҳмад Райсуний. «Назариятул Мақосид».
5. Шайх Муҳаммад Ҳасан Ҳиту. «Ал-Важил фи усул ит-ташреъул исломий».

Ijtihod masalasi bugun dolzarb mavzuga aylandi. Ijtihod va uning shart-sharoitlarini bilmaslik yoki mensimaslik holatlari ko‘zga tashlanmoqda. Afsus, tarjima qilingan bazi diniy kitoblarni o‘zlaricha o‘qib olishib, «Mana endi biz ham mujtahid bo‘ldik», deya turli masalalar xususida fatvo berish hollari uchramoqda.
«Ijtihod» so‘zi nima degani? «Ijtihod» «jahd» yoki «juhd» so‘zlaridan olingan bo‘lib, qaysi ishda bo‘lmasin, bor kuch-quvvatni sarflash ma’nosini bildiradi. Istilohda esa, dinimiz hukmlarini bilishga bor ilmiy kuch va salohiyatni sarflash ijtihoddir. Ammo bu ta’rifdan istagan kishi o‘zidagi bor ilmiy kuch-quvvatni sarflab, mujtahid (ijtihod qiluvchi) bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqib kelmasligi uchun ayrim ulamolar «shar’iy hukmlarni bilishga faqihning bor kuchini sarflashi», deb ta’rifga «faqih» so‘zini qo‘shimcha qilishgan.
“Faqih”dan murod mujtahiddir.
Fosiq kishi mujtahid bo‘la olmaydi. Agar fosiq kimsa ahkomlarni va hukm yo‘llarini bilsa ham, fosiqligi tufayli uning so‘zi e’tiborga olinmaydi.
Mujtahiddan quyidagilarni mukammal bilish talab etiladi:
1. Qur’oni karimni bilish.
Mujtahid Alloh taoloning Kitobini yaxshi bilishi shart. Zero, Qur’oni karim birinchi shar’iy manba bo‘lib, mujtahidning unga suyanishi vojibdir. Qur’oni karimni bilish uning ma’nolarini qisqacha tushunish emas. Mujtahid Qur’oni karimga doir barcha ilmlarni chuqur bilishi va bu sohada mohir bo‘lishi kerak. Ammo Qur’oni karimni to‘la yod bilishi shart bo‘lmaydi. Mujtahid Qur’oni karim oyatlaridan hukm chiqarishda zarur oyatlarni topish va ularga murojaat qilish yo‘llarini yaxshi bilishi kerak.
Qur’oni karimni bilishda vojib bo‘lgan ilmlar quyidagilardir:
— nosix va mansux haqidagi ilm, mujtahid mansux oyatlardan hukm chiqarmasligi, balki nosix oyatlardan hukm chiqarishi kerak;
— mutloq va muqayyad oyatlar haqidagi ilm;
— oyatlarning tushish sabablariga doir ilm.
2. Sunnat ilmini bilishi.
Mujtahid payg‘ambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlarini yaxshi bilishi vojib. Zero, sunnat Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi manbadir. Sunnat ilmi Qur’oni karimda kelgan hukmlarni oydinlashtiradi va batafsil bayon qilib beradi. Sunnat ilmidan xabarsiz kishi hech qachon mujtahid bo‘la olmaydi.
«Ijtihod qilaman degan kishiga Abu Dovudning «Sunan»i yoki Imom Buxoriy va Imom Muslimning «Sahih»lari yoxud olti sahih kitobning o‘zi kifoya qilmaydi, — deydi doktor Muhammad Hasan Hitu. — To‘g‘ri, bu kitoblarda ko‘plab hukm hadislari jamlangan bo‘lsa-da, ular barcha ahkom hadislarni qamrab olmagan. Ba’zi hukmlarga doir hadislar mazkur kitoblarga kirmay qolgan».
Mujtahid Payg‘ambarimiz (alayhissalom) sunnatlarini o‘rganib, quyidagilarni bilishi lozim:
— «sahih», «hasan» va «zaif» hadislarni bilishi;
— hadis roviylarining tarixini bilishi. Bu narsa «sahih» hadislarni «zaif» hadislardan ajratish, maqbul hadislarni rad etilganlaridan farqlashda zarur bo‘ladi; 
- nosix va mansux hadislarni bilishi. Agar bularni bilmasa, noto‘g‘ri hukm chiqarishi mumkin.
3. Mujtahid ijmo’ o‘rinlarini bilishda mutaxassis bo‘lishi kerak.
- Mujtahid bo‘lishga intilgan shaxs ulamolar ijmo’i, ya’ni yakdilligi o‘rinlarini bilishi, ularga xilof ish tutmasligi zarur.
Mujtahid arab tili qoidalarini, ma’oniy va bayon ilmlarini bilishi kerak. Chunki Qur’oni karim va hadislar arab tilidadir. Mazkurlar arab tili qoidalari, ya’ni, sarf va nahv, balog‘at yo‘llari bilan fahmlanadi va bilinadi. Usulul fiqh olimi, doktor Muhammad Hasan Hitu bunday deydi: «Kim arab tilini bilmasa, u tuya ignaning teshigidan o‘tganida ham, ya’ni, hech qachon) mujtahid bo‘la olmaydi».
Ayrim olimlar mujtahid shariat maqsadlarini mukammal bilishini ham ijtihod shartlari sirasiga kiritishgan. Chunki Qur’oni karim va sunnatni yaxshi tushunish va ularni voqelikka tatbiq etish shariat maqsadlarini bilishga bog‘liqdir. Shunday ekan, kim bir hukmdan shar’iy dalil chiqarmoqchi bo‘lsa, shariat sirlari va uning umumiy maqsadlarini bilishi vojibdir.
Alloh taolo kimga mujtahid sifatlarini ato etgan bo‘lsa, unga ehtirom va ishonch bilan qaraymiz. Ammo kimning ilmi-zakovati mujtahidlik darajasiga yetmasa, u ijtihodni o‘z egalariga topshirib, ixtilofdan o‘zini saqlasin. O‘tmish ulamolaridan Kalsum ibn Amr Itobiy bunday degan ekan: «Agar johil odam o‘zi bilmagan narsani so‘zlashdan tiyilsa, ixtiloflar ko‘paymagan bo‘lur edi».

Manbalar:
1. Imom Xaskafiy. «Ifozatul anvor ala usulul manor».
2. Ibn Subkiy. «Jam’ul javom».
3. Imom Roziy. «Al-Mahsul».
4. Doktor Ahmad Raysuniy. «Nazariyatul Maqosid».
5. Shayx Muhammad Hasan Hitu. «Al-Vajil fi usul it-tashre’ul islomiy».

• Олдинги
• Кейинги