Орзулар диёрига сафар

Ҳикматларда айтилишича, Аллоҳ таоло Нуҳ тўфонидан кейин Иброҳим алайҳиссалом ва ул зотнинг ўғиллари Исмоил алайҳиссаломга Каъбаи Муаззамани қуришни буюрди. Каъбаи шариф қайта бунёд бўлгач, Ҳақ таоло ушбу бинони улуғ ибодатгоҳ ўлароқ ихтиёр этганини билдирди ва “пайғамбарлар отаси” Иброҳим алайҳиссаломга жамики мўминларни зиёратга чақиришга амр қилди. “Аллоҳнинг дўсти” деган улуғ номга мушарраф бўлган пайғамбар Яратган буйруғига мувофиқ, инсонларни Каъба зиёратига чақирди. Аллоҳ таоло раҳмат тилаган бандаларига пайғамбари даъватини етказди. Кимки ўша вақтда Аллоҳнинг элчиси чақириғига “лаббай” деган бўлса, у албатта, Маккаи Мукаррамага боради ва Улуғ Уйни тавоф қилади.

Ўша даврлардан бери Каъбаи Муаззамани зиёрат қилиш қалбида имони бор ҳар бир мусулмоннинг энг буюк орзуси, ҳаёт-мамот тилаги бўлиб қолди. Буюк ибодатгоҳ қад ростлаган Маккаи Мукаррама ва Сарвари олам Муҳаммад (с.а.в.) даврларида Ислом дини маркази бўлган Мадинаи Мунаввара орзулар диёрига айланди...

Ассалом, Мадинаи Мунаввара!

Бутун дунёдан Ислом динининг бешинчи устуни бўлмиш Ҳаж арконини бажариш учун келган мўминлар сафар давомида Пайғамбар (с.а.в.) шаҳри — Мадинаи Мунавварани ҳам зиёрат қилишади. Бу — суннат амал. Ўзбекистонлик ҳожилар аввалги йилларда дастлаб Жидда орқали Маккага келишарди ва Ҳаж арконлари адо этилгандан кейин Мадинага боришарди. Бу сафар эса ҳожиларга қулайлик яратиш мақсадида дастлаб Мадина зиёрати ташкил этилди.

Тошкентдан учган самолёт Мадинаи Мунаввара шаҳрига 5 соату ўн дақиқада етиб боради. Икки шаҳар ўртасидаги масофа 3303 км ни ташкил этади. Одатда, инсон узоқ сафарга чиққанда, уни энг аввало йўл азоби ташвишга солади. Лекин, қизиқки, қаерга, нима мақсадда кетаётганингизни ёдда тутсангиз ва ихлосу эътиқодда мустаҳкам турсангиз, йўл машаққати ҳам билинмас экан. Тўғри, 5 соатлик парвоздан кейин Мадина тупроғига қадам қўйганда, дастлаб бироз чарчоқ билингандай бўлади. Лекин ота-боболаримиз минглаб фарсах масофани от-аравада-ю, пиёда босиб келишгани ва муборак сафарни адо этишгани хотирга келади-ю, бирданига чарчоқ, толиқиш ҳам ёддан кўтарилади. Инсон ўзини бардам, тетик ҳис қила бошлайди.

Мадинанинг чоғроқ аеропортидан автобусларга ўтириб, меҳмонхона томон кетяпмиз-у, негадир хаёлимга ўтмиш даврлар манзараси келди. Бундан бир асрча олдин ватандошларимиз қандай шароитда Ҳажга боришарди? Мактаб боласига ҳам аёнки, у пайтларда минглаб чақирим йўлни соатларда босиб ўтувчи самолёт деган мўъжиза бўлмаган. Қолаверса, ҳали халқаро муносабатлар таркиб топмаган бир даврда йўлларда мусофирларни талаш ва қароқчилик роса авж олган. Лекин бу каби сафар машаққатлари, йўл қийинчиликларига қарамай, ота-боболаримиз минг бир мушкулотларни енгиб Ҳажга боришган. Яратганнинг чақириғига “лаббай” деб, фарз амалини адо этай деб, улкан ажрларга эга бўлай деб, Ҳақ ризосини топай деб сафарга чиқишган...

Ўзбекистонлик ҳожилар учун ҳозирлаб қўйилган меҳмонхонага етиб келганимизда, кутилмаган ҳолат устидан чиқдик: автобусдан тушар-тушмас бизни арабий оқ либос кийиб олган бир гуруҳ кишилар (улар орасида қора ҳижобли аёллар ҳам бор) ўраб олди. Булар бир пайтлар турли сабабларга кўра ватанни тарк этган ва айни вақтда арабистонлик бўлиб кетган ўзбеклар экан. Ташқи кўринишидан уларни ерлик аҳолидан ажратиш қийин. Лекин она юрт ҳақида бир мужда эшитишга муштоқ бўлиб турган қора кўзлар, соф ўзбек тилида янграётган, ватан соғинчи билан тўлиб-тошган сўзлар суҳбатдошларни бир қарашдаёқ “фош” қилиб қўяди.

Ёши 80 ларга борган, фарзанд ва набиралари билан меҳмонларни кутишга чиққан отахон диққатимизни тортди. Суҳбат асносида маълум бўлдики, бу нуроний мўйсафид пойтахтимизда масжид қурдирган Исматулло Тошкандий экан. Отахоннинг айтишларига қараганда, Ўзбекистонга уч-тўрт йилда бир маротаба келиб турадилар. Лекин шунга қарамай, ватан соғинчи сабаб, ҳар Ҳаж мавсумида ўзбекистонлик ҳожилар билан учрашиш ва улардан она юрт ҳақидаги муждаларни эшитиш одатини канда қилмаганлар. Эътиборимизни тортган ва, очиғи, бироз ҳайратимизга ҳам сабаб бўлган ҳолат шу бўлдики, Исматулло Тошкандийнинг Араб тупроғида туғилган кичик ёшдаги фарзандлари ва ҳатто набиралари ҳам ўзбек тилида бийрон сўзлашарди...

Меҳмонхона эшиги олдида қўли қўлига тегмай китоб тарқатаётган яна бир нуроний отахон билан юзма-юз келдик. Бу кишини Абдулқодир ал-Марғилоний деб таништиришди. Айтишларича, асли китобдор-савдогар бўлган ватандошимиз ҳар йили ўзбекистонлик ҳожиларга эҳсон учун китоб улашар экан...

Ўзбекистонликлар учун ҳозирланган меҳмонхона Ҳарамдан (Масжидун-Набавийдан) бор-йўғи икки километр масофада жойлашган. Бу, табиийки, ҳаммамизни қувонтирди. Чунки бу ерда меҳмонхонанинг қадр-қиммати унинг хизмат кўрсатиш даражаси билан эмас, кўпроқ муқаддас масжидга қанчалик яқинлиги билан белгиланади. Гарчи бироз толиққан бўлсак ҳам, гуруҳимиз аъзолари билан тун ярмигача илк таассуротларимизни алмашдик...

95 номга эга шаҳар

Мадинаи Мунаввара асли “нурафшон шаҳар” деган маънони билдиради. Бу муаззам маскан 14 асрдан буён ислом оламининг муқаддас қадамжоси сифатида эъзозлаб келинади. Исломгача шаҳар Ясриб деб номланган. Аллоҳ таоло Муҳаммад (с.а.в.) ни 40 ёшларида бутун башариятга ҳақ йўлни кўрсатувчи элчи қилиб танлагач, ул зот Макка шаҳрида 13 йил инсонларни исломга тарғиб қилдилар. Лекин мушриклар ҳукмронлиги остида бўлган Маккада бу давр ичида кам сонли киши исломни қабул қилди. Мушриклар томонидан мусулмонларга тазйиқ ва таъқиб кучайгач, Ҳақ таоло Пайғамбар (с.а.в.) га ҳижрат қилишни — Маккадан Мадинага кўчишни амр қилди. Шу тариқа мелодий 622 йилда Пайғамбар (с.а.в.) туғилган шаҳарлари Маккадан Мадинага сафар қилдилар. Айни шу вақтдан мусулмон оламининг йил ҳисоби — ҳижрий сананинг биринчи куни бошланди. Шу тарзда Ясриб Мадинатун-Набий, яъни Пайғамбар шаҳри номи билан шарафланди ва Ислом дини марказига айланди.

Бу шаҳарда юрган чоғингизда ҳаяжон Сиз билан доимий йўлдош бўлади. Чунки бу тупроққа Сарвари коинот Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) нинг муборак қадамлари теккан. Пайғамбар алайҳиссаломнинг 10 йиллик ҳаётлари ушбу заминда ўтган ва ул зот айни шу муборак тупроққа дафн қилинганлар. Нурафшон масканда Қиёматгача ҳидоят маёғи бўлган Қуръони каримнинг кўплаб оятлари нозил бўлган. Мушафи шариф ҳам айнан Мадинада илк бор китоб ҳолига келтирилган.
Ерлик халқнинг айтишига қараганда, Мадина шаҳри “Дорул-суннат”, “Қуббатул-ислом”, “Байтур-росулиллаҳ”, “Дорул-Фатҳ”, “Дорул-аброр”, “Тойиба” ва “Ал-Муборак” каби 95 ном билан аталар экан. Мадиналиклар асосан савдо-сотиқ ва меҳмонларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланишади. Бир қарашдаёқ шаҳарда энг кўп кўзга ташланадиган бинолар савдо дўконлари, меҳмонхона ва масжидлар эканига амин бўласиз. Мадинани нурафшон шаҳар дейишганича бор. Шаҳарда ҳаёт кечаю кундуз тинмайди. Катта кўчаларни ёритиб турувчи сон-саноқсиз чироқлар ярим тунда ҳам кундуз чароғонлигини ёдга солади.

Саккизинчи мўжиза

Мадинага келган тунимизнинг эртасигаёқ Масжидун-Набавийга бордик. Аслида ҳамма ҳамроҳлар ҳам ушбу муаззам масжидни кўриш ва Пайғамбар (с.а.в.) равзаларини зиёрат қилишни интиқлик билан кутаётган эди.

Масжидун-Набавий — биринчи кўришдаёқ ҳар қандай инсон ақлини шоширадиган муҳташам ва муаззам ибодатгоҳ. Пайғамбар алайҳиссалом саҳобаи киромлар билан беш вақт намозни адо этган ушбу масжид асли 622 йилда бунёд этилган. Расулуллоҳ (с.а.в.) вафотларидан кейин бу масжид бир неча ўн маротаба таъмирланган ва кенгайтирилган. Сўнгги ўнйилликларда олиб борилган катта бунёдкорлик натижасида масжид бугунги бетакрор-беқиёс гўзал суратга келтирилди.

Дунёнинг етти мўъжизаси ҳақида кўп гапирилади. Назаримизда, Масжидун-Набавийни ҳеч иккиланмай саккизинчи мўъжиза сифатида жаҳон меъморчилиги дурдоналарига қўшиш мумкин.

Ўқувчида тасаввур ҳосил бўлиши учун айрим маълумотларни келтириб ўтсак. Масжиднинг ҳудуди 165 минг кв. метрни ташкил этади. Агар бу рақамга бино атрофидаги майдонларни ҳам қўшсак, масжиднинг умумий ҳудуди 235 минг кв. метрга етади. Шундай улкан майдонга эга масжид ўз бағрига 1 миллиондан ошиқ намозхонни сиғдиради. Лекин, қизиқки, ана шундай катта майдонни эгаллаган масжиддан ҳам ибодат қилиш учун бўш жой топиш амри маҳол...

Масжидун-Набавий жаҳон меъморчилигининг энг сўнгги ютуқлари асосида таъмирланган десак ишонаверинг. Масжидда сон-саноқсиз кондитсионерлардан тортиб эскалаторларгача, совутиш ва электр тармоғидан тортиб ёнғин хавфсизлиги тизимигача — барча хизмат турлари мавжуд. Намозгоҳда ҳатто политсия ва тиббий пунктлар ҳам бор.

Тасаввурингиз ёрқинроқ бўлиши учун эътиборингизни масжидга доир яна бошқа айрим рақамларга қаратсак. 81 та эшикка эга бўлган иморати олий томига махсус ҳаракатланадиган 27 та гумбаз ўрнатилган. Пулт ёрдамида бошқариладиган гумбазлар бинода ҳаво ҳароратини мўътадил сақлаш имконини беради. Дарвоқе, муҳташам масжидда 2028 та устун бор. Бинони атроф-жавонибдан қуршаб олган ўнта миноранинг баландлиги эса 104 метрни ташкил этади.

Тўғриси, дунёда гўзал ва муҳташам иморатлар кўплаб топилади. Бироқ уларнинг улуғлиги фақатгина ақл ёрдамида англашилади. Масжидун-Набавийнинг улуғлигини эса ақл ва қалб вобасталигида ҳис этиш мумкин...

Бухорий авлодларига йўл беринг...

Бу ерга қадам ранжида қилган ҳар бир мўмин Пайғамбар (с.а.в.) равзаларини зиёрат қилиш ва ул зотга ўз саломларини етказишга ҳаракат қилади. Намози асрдан кейин биз ҳам гуруҳдошларимиз билан равзаи муборакни зиёрат қилишга қарор қилдик. Зиёрат вақтида эса яна бир ибратли воқеа шоҳиди бўлдик...

Пайғамбар (с.а.в.) қабрларига асосан масжиднинг “Салом” дарвозаси орқали кирилади. Айни шу дарвоза туну кун зиёратчилар билан гавжум. Биз зиёрат учун келган вақтда равзада ҳожилар кўп бўлгани сабабли дарвозани ўнга яқин миршаб тўсиб турарди ва ичкарина одам қўйилмасди. Маълум бўлишича, дарвоза бир неча соат ичида очилмас экан. Бизнинг эса фурсатимиз зиқ, ихтиёримиздаги вақт кам қолган эди. Гуруҳимиз аъзолари: “Нима қиламиз?” дегандай таржимонимиз ва гуруҳбошимиз Нозим ака Нажмиддиновга қарадик (Яман ва Ливия давлатларида бир неча йиллар ишлаб малака оширган, араб тилини мукаммал ўзлаштирган Нозим ака сафар давомида энг яқин кўмакчимиз бўлди). Гуруҳимиз раҳбари миршаблардан бирига яқин соатларда Мадинадан кетишимиз, равзаи муборакни зиёрат қилмай кетсак бўлмаслигини тушунтиришга уринди. Миршаб, табиийки, тушунишни истамади. Озроқ кутишга қарор қилдик. Вақт ўтиши билан дарвоза олдида кутаётган зиёратчилар сони тобора ошиб борарди. Нимадир қарорга келган гуруҳбошимиз четда турган нозирдан миршаблар раҳбари кимлигини сўради. Юзлаб зиёратчилардан ташкил топган катта оқимни тартибга солаётган ва, афтидан, оғир иш анчайин толиқтирган назоратчи саф бошида турган барваста кишини кўрсатди. Таржимонимиз сония ичида саф аввалидаги миршаббоши билан нималарнидир гаплашди. Дастлаб суҳбатдоши талабини буткул рад қилган араб нозири оз ўтмай нима мўъжиза рўй берди-ю, бизни имлаб чақирди ва... юзлаб кишилар кўзи олдида дарвозани тўсиб турган “халқа”дан ўтказиб юборди. Дарвозадан кирар-кирмас гуруҳбошимизни саволларга кўмиб ташладик. Маълум бўлишича, Нозим ака нозирбошига вазиятни тушуништиришга уринган, бироқ суҳбат соз тушавермагач, ахийри “Бизлар Имом Бухорий юртидан келганмиз”, деб айтган экан. Қайсар ва бир сўзли нозирнинг шаҳдидан қайташига сабаб бўлган бор-йўқ сўз ана шу эди...

Мадинадаги икки кун давомида Ислом тарихида илк бино этилган масжид — Қубони зиёрат қилдик, Уҳуд жанги ўтган ва 70 саҳоба шаҳид кетган маскан билан танишдик, Икки қибла (Қиблатайн) номи билан танилган масжидда бўлдик...

Икки кун кўз очиб юмгунча ўтди-кетди. Ташкилий гуруҳ томонидан Маккага кетишга тайёрланиш айтилганда, кўпчилик ғалати аҳволга тушиб қолди: бир томондан, Мадинаи Мунавварадек гўзал шаҳарни тарк этиш барчани маҳзун ҳолатга солиб қўйганди; иккинчи томондан, Ҳажнинг асосий рукнлари адо этиладиган ва Каъбаи Муаззама жойлашган Маккаи Мукаррамани кўриш орзуси юракларга тинчлик бермасди...

Балад Ал-Амин остонасида

Нурафшон Мадина шаҳридан автобусларга ўтириб, Маккаи Мукаррама томон кетяпмиз-у, негадир хаёлимга ўтмиш давр манзаралари келди. Бундан бир асрча олдин ватандошларимиз қандай шароитда Ҳажга боришарди? Мактаб боласига ҳам аёнки, у пайтларда минглаб чақирим йўлни соатларда босиб ўтадиган самолёт аталмиш мўъжиза бўлмаган. Қолаверса, ҳали халқаро тартиб-қоида ва муносабатлар қарор топмаган бир даврда йўлларда мусофирларни талаш ва қароқчилик авж олган. Лекин бу каби сафар машаққатлари ва йўл қийинчиликларига қарамай, ота-боболаримиз минг бир мушкулотларни енгиб, муқаддас қадамжолар зиёратига боришган. Яратганнинг чақириғига “лаббай” деб, улкан ажрларга эга бўлай деб, Ҳақ ризосини топай деб холис ниятда олис сафарга чиқишган...

Мадина шаҳри чегарасида Зулхулайфа деган масжид бор (Бу ерни Абёри Али деб ҳам аташади). Айни шу масканда мадиналиклар ва Пайғамбар шаҳри орқали Маккага келаётган ҳожилар эҳромга киришади. Ҳаж арконларини муфассал ва мукаммал тушунтирган Пайғамбар (с.а.в.) турли мамлакатлардан Каъбаи шарифга келадиган ҳожилар учун мийқот (чегара) ни тайин белгилаб берганлар. Бунга кўра, агар мийқотдан эҳромсиз ўтилса, катта гуноҳ саналади.

Зулхулайфада Умра нияти билан эҳромга кирдик ва талбия айтишни бошладик (Қоидага кўра, Макка шаҳрига боргач, дастлаб Умра ибодати адо этилади ва эҳромдан чиқилади. Арафадан бир кун олдин эса Ҳаж нияти билан қайта эҳром кийилади. Бу таматтуъ Ҳажи деб аталади).

Eҳром араб тилида “покланиш” деган маънони англатади. Улуғ зиёратни кўнглига тугиб, Маккага кириб келаётган ҳожилар ҳам руҳий, ҳам жисмоний покланиш тилагида эҳром боғлайдилар. Ҳажнинг асосий уч фарзидан бири бўлган бу амал катта ҳикмат ва ибратга эга. Яъни, эҳром Ҳақ таоло олдида шоҳу гадо, бою камбағал тенг экани, Оламлар Парвардигори бандаларнинг давлати ва мол-дунёсига қараб эмас, қалби ва амалига қараб марҳамат этажагини яна бир карра ёдга солади.

Мадина билан Макка шаҳри ораси 420 км ни ташкил этади. Асосан, тақир саҳро ва кичик тоғлардан иборат икки шаҳар ўртасидаги масофа автобусларда босиб ўтилади. Биринчи қарашдаёқ киши эътиборини тортадиган жиҳат шуки, икки муқаддас шаҳарни боғловчи йўл ҳавас қиларлик даражада кўркам суратга келтирилган. Текис, равон ва озода йўлдан кетар экансиз, бу жой бир пайтлар чақир тиканак маконига айланган қум барханлари бўлганига ишонгингиз келмайди. Муқаддас шаҳарга олиб борувчи йўлда масжид ва ўрта асрлар работларини эслатувчи дам олиш жойлари кўп учрайди.

Одатда, мусофир шаҳарга қадам қўяётганингизда, сизни номаълум хавотир чулғайди. Бироқ Балад Ал-Амин (хавф-хатардан омонда бўлган шаҳар) — Маккага киришда мутлақо бошқа ҳолатни ҳис этасиз: қалбингизда ўзингиз ҳам кутмаган хотиржамлик пайдо бўлади.

Йўллар ва диллар туташган маскан

Маккаи Мукаррамага тунги соат 12 ларда кириб бордик ва ўзбекистонлик ҳожилар учун ҳозирлаб қўйилган меҳмонхоналардан бирига жойлашдик. Қўноқ маконимиз муқаддас шаҳарнинг Азизия Жанубия туманида қарор топган. Дастлабки суҳбатлардан билдикки, меҳмонхонамиз Масжидул-Ҳарамдан бироз узоқда (12 км) жойлашган экан.

Eрта тонгда Каъбаи Муаззамани тавоф қилиш ва Умра ибодатини адо этиш нияти билан Масжидул-Ҳарамга йўл олдик. Маккаи Мукарраманинг марказида жойлашган муқаддас масжидга гўё улкан бир оҳанрабо ўрнатилган. Бу ерга шаҳарнинг турли чеккаларидан сон-саноқсиз одам оқиб келади. Куннинг исталган вақтида кузатинг, айни манзара гувоҳи бўласиз: Масжидул-Ҳарам жойлашган ҳудуд ва кўчалар ибодатга келаётган ва намозгоҳдан чиқаётган мусулмонлар билан тирбанд, гавжум бўлади. Макканинг барча марказий кўчалари айни шу нуқтада туташади.

Масжидул-Ҳарам юраги саналган Каъбаи Муаззамани кўрганда, ҳар қандай қалби тош инсон ҳам беихтиёр кўзи ёшланганини ҳис этади. Чунки Каъба зиёрати кўнглида имон учқуни бор ҳар бир мўмин фитратига жо бўлган азалий ва абадий орзудир. Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Оли Имрон” сурасида марҳамат қилиб айтади: “Албатта, одамлар ибодат қилишлари учун қурилган биринчи уй Маккадаги муборак ва бутун оламлар учун ҳидоят (маёғи) бўлган Каъбадурки, унда мақоми Иброҳим ва унга кирган одам ҳар қандай хавф-хатардан омонда бўлиши (каби) очиқ оят-аломатлар бордир” (ояти карима мазмуни).

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло бу маконни отамиз Одам ато даврларидан буён улкан обрў билан шарафлаган. Бани башар пайдо бўлгандан то шу пайтгача Каъбатуллоҳ муқаддас ибодатгоҳ сифатида тавоф этилмоқда. Бу ерга Аллоҳ таолонинг улуғ пайғамбарлари — валий зотлар қадами теккан. Каъбаи Муаззаманинг Аллоҳ наздидаги улуғлиги шу қадарки, бу ерда бир-бирига қўпол муносабатда бўлиш, жанжаллашиш ва ҳатто ўсимлик ҳамда ҳайвонот оламига озор бериш ҳам ҳаром саналади.

Кўзни қувнатувчи гўзаллик

Каъбаи шарифни дастлаб Аллоҳнинг буйруғи билан Одам ато бунёд этганлар ва у “Байтул-Маъмур” (Обод уй) деб аталган. Нуҳ тўфонидан кейин Иброҳим алайҳиссалом ва у зотнинг ўғиллари Исмоил алайҳиссалом томонидан муқаддас Каъба қайта қурилган. Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) даврларида ҳам Байтуллоҳ таъмирланган. Эзгу ишга Пайғамбар алайҳиссалом ўзлари бош бўлганлар. Кейинчалик турли подшоҳликлар даврида ҳам Каъбаи Муаззама бир неча бор янгиланган. Маҳаллий аҳолининг айтишига қараганда, Байтуллоҳ сўнгги марта 1996 йилда таъмирланган.

Маълумотларга кўра, Каъбаи шарифнинг баландлиги 15 метрга етади. Муқаддас бинонинг ён томонлари узунлиги эса тахминан 12 ва 10 метрга тенг. Байтуллоҳ қаршисига келганда, қалбни ифодалаб бўлмайдиган ҳис-ҳаяжон қамраб олади. Каъбаи шариф деворларидан таралаётган ёқимли мушк иси юракларни тўлқинлантириб юборади.

Каъбатуллоҳнинг жануби-шарқий бурчагига “Ҳажарул-асвад” (қора тош) ўрнатилган. Каъба тавофи айни шу бурчакдан бошланади ва мазкур ерда ниҳояланади. Айтишларича, Одам алайҳиссаломга Аллоҳ таоло туҳфа этган илоҳий тошнинг ранги дастлаб оппоқ бўлган ва кейинчалик зиёратга келаётган бандаларнинг гуноҳлари сабаб қорайиб кетган. Ҳажарул-асвадни ўпиш — суннат амал. Лекин бу ҳар кимга ҳам насиб этавермайди. Чунки тавофга келган минглаб инсонларнинг барчаси Ҳажарул-асвадни ўпиш ва Расулуллоҳ (с.а.в.) суннатларини бажаришга саъй қилади.

Муқаддас уйнинг шарқий томонида — Байтуллоҳ эшиги қаршисида Мақоми Иброҳим (Иброҳим алайҳиссаломнинг оёқ излари сақланган жой) бор. Аллоҳ таоло Қуръони каримда алоҳида эътироф этган бу маскан ҳам Ҳаж давомида зиёрат қилинади. Иброҳим алайҳиссалом муқаддас уйни қураётган пайтда оёқ излари тушиб қолган бу тош ҳам Аллоҳнинг иродаси билан бизнинг замонамизга қадар етиб келган.

Каъбаи Муаззама махсус мато — кисво билан ўралган. Байтуллоҳ устини бу тариқа ёпинчиқ билан зийнатлаш Пайғамбар (с.а.в.) томонидан буюрилган. Ўтган асрлар давомида Маккани идора этган подшоҳлар Каъбани кисво билан ёпишга алоҳида эътибор берган бўлсалар-да, бу тадбир мунтазам давом этмади. Ҳозирга келиб, Каъбаи шариф ҳар йили янги кисво билан зийнатланади. Эски каъбапўш эса табаррук ҳадя сифатида мусулмонларга тарқатилади.

Айтишларича, Маккада фақат кисво тўқиш билан шуғулланадиган махсус корхона мавжуд. Моҳир зардўзлар, тикувчи ва тўқувчилар йил бўйи каъбапўш тайёрлаш билан мушғул бўлишади. Асл ипакдан тўқиладиган матога Қуръони каримнинг муборак оятлари тилла суви юритилиб, Сулс ёзувида нақш этилади. Ҳар бир қаричига “Аллоҳ” лафзи муҳрланган кисво, ҳақиқатан ҳам, мусулмон санъати ва ҳунармандчилигининг гўзал, бетакрор намунаси саналади. Муборак матонинг гўзаллигини фақат уни кўргандагина тўла тасаввур этиш мумкин, холос.

Шифобахш сув мўжизаси

Матоф майдонида (Каъбатуллоҳ жойлашган саҳн шундай аталади) Замзам булоғи бор. Ҳали чақалоқ бўлган Исмоил алайҳиссаломга Аллоҳ томонидан туҳфа этилган ушбу муборак булоқ суви илоҳий ҳикматга эга. Зиёрат учун келган ҳожилар асрлар давомида Каъба саҳнида отилиб чиқаётган булоқнинг шифобахш сувидан баҳра олганлар. Ҳозирга келиб, тавоф пайтида Матоф майдонига йиғилган минглаб зиёратчиларга ноқулайлик туғдирмаслик учун булоқ асоси девор билан беркитилган. Ер остига ўрнатилган махсус насослар шифобахш сувни масжиднинг турли нуқталарида жойлашган кранларга тарқатиб беради. Замзам сувини тарқатиш ва совутиш компютер ёрдамида бошқарилади. Шунингдек, катта босим билан оқадиган қувурлар оби Замзамни шаҳар четидаги сув қадоқлаш муассасаларига етказади.

Иброҳим алайҳиссалом давридан буён оқиб турган Замзам булоғи — Аллоҳ таолонинг ибратли мўъжизаларидан бири. Зиёрат учун келган миллионлаб ҳожилар Замзам сувидан тўйиб-тўйиб ичишади, юз-қўлларини ювишади, яна ўз ватанларига бир неча ўн литрлик идишларда олиб кетишади. Хуллас, булоқ сувидан ҳар куни миллионлаб литр истифода этилади. Лекин шунга қарамай, дарёю денгизлар қуриб кетаётган бир даврда кичиккина булоқ суви Яратганнинг мўъжизаси туфайли ҳамон оқиб турибди.

Ҳадиси шарифда Замзам суви очга таом, касалга шифо экани ва қандай ниятда ичилса, ана шунга ижобат бўлиши айтилган. Сафар давомида мазкур ҳадис нечоғли ҳақ эканига ўз кўзимиз билан гувоҳ бўлдик...

Маккага келган кунимиз об-ҳаво алмашгани учунми, ҳамроҳларимизда бирининг қорни оғриб қолди. Зудлик билан ошқозон иш фаолиятини яхшилашга ёрдам берадиган дори-дармонлар топиб беришди. Бемор дориларни ича бошлади. Лекин маълум фурсат ўтса ҳамки, ҳамроҳимизда ижобий ўзгариш сезилмади. Сафар озиғи ёқмадими, ишқилиб, аҳволи баттар ёмонлашаверди. Эртасига Ҳарами шарифга борадиган бўлдик. Бемор ҳамроҳимиз ҳам аҳволи бундайлигига қарамай, масжидга борди. Ҳамма унга холис ният билан Замзам сувидан ичишни тавсия қилди. Тавофдан кейин ҳаммамиз шифобахш сувдан тўйиб ичдик. Бетоб биродаримиз ҳам Яратгандан шифо сўраб қадимий булоқ сувидан ичди. Ишонсангиз, ранги оқариб, бир аҳволда юрган ҳамроҳимизни орадан бирор соат ўтиб... соғлом ҳолда кўрдик. Бизга хурсанд бўлиб ҳикоя қилишича, Замзам сувини ихлос билан ичгандан кейин қорин оғриқ деганлардан асар ҳам қолмабди...

Қадимийлик ва замонавийлик чорраҳаси

Маккаи Мукаррамага ташриф буюрган ҳар бир мўмин кечаю кундуз Масжидул-Ҳарамда бўлиш, Каъбаи шарифни тавоф қилишни ният қилади. Тўғриси, инсон ҳар қандай гўзал иморат, кўркам қасрга кирганда ҳам, маълум фурсат ўтиши билан у ерни тарк этишни хоҳлаб қолади. Лекин Масжидул-Ҳарамга кирган мўмин бу ерда кўпроқ ва яна кўпроқ бўлишни истайди. Чунки бу маскан илоҳий файзу тароват билан зийнатлаб қўйилган.

Намозгоҳ кечаю кундуз зиёратчилар билан тўла бўлади. Бу ерда кун ўтиб, тун пардаси ёйилганини фақат самога боқибгина билиш мумкин. Ҳадиси шарифда айтилишича, Масжидул-Ҳарамда ўқилган бир намозга бошқа масжидларда қилинган ибодатдан кўра 100 минг карра кўпроқ савоб ёзилади. Масжиднинг Аллоҳ таоло ҳузуридаги мақоми ғоят юксак ва баланд. Буни Каъбутуллоҳ жойлашган маскан Қуръони каримда Масжидул-Ҳарам (муқаддас масжид) номи билан 15 марта зикр этилганидан ҳам билиш мумкин.

Ҳажнинг асосий арконлари адо этиладиган Масжидул-Ҳарам асрлар давомида неча ўн маротаба таъмирланди. Дастлаб халифа Умар (р.а.) даврларида кенгайтирилган масжид биноси кейинги сулолалар ҳукмронлиги пайтида ҳам таъмир этиб борилди. Ўтган асрнинг сўнгги чорагида эса масжидда тарихдаги энг улкан бунёдкорлик амалга оширилди. Илғор замонавий технологиялар ва қадимий меъморчилик анъаналаридан фойдаланиб, жаҳон архитектурасининг бетакрор дурдоналаридан бири бунёд этилди.

Ҳарамнинг юксакка бўй чўзган миноралари шаҳарнинг чор атрофидан кўриниб туради. Масжиднинг оппоқ мармар қопланган деворлари қуёшнинг заррин нурларида товланиб, кўзни қамаштиради. Тунда эса Ҳарам миноралари ва баланд деворларига ўрнатилган сон-саноқсиз чироқлар беқиёс гўзал манзара касб этади.

Маълумотларга қараганда, муқаддас масжид ҳудуди 356 минг кв. км ни ташкил этади. Ибодатгоҳ ичида 1 миллиондан ошиқ одам намоз ўқиши мумкин. Масжид атрофидаги майдон ва йўлаклар ҳам қўшилса, бу рақам янада ошиши мумкин. Масжидун-Набавий каби Макка Ҳарами ҳам барча замонвий технологиялар билан жиҳозланган. Масжидда ўнлаб эскалатор ва лифтлар, юзлаб вентиляторлар ишлайди. 9000 кишига мўлжалланган таҳоратхоналар ҳожилар хизматида.

Масжиддаги озодалик, саранжом-саришталикни кўзни қувонтиради. Лекин, таассуфки, ора-сира Масжидул-Ҳарам(!) биносига... чиқинди ташлайдиган мусулмонлар ҳам учраб туради. Маданияти бироз пастроқ диндошларнинг бундай хатти-ҳаракати дилингизни оғритади.

Ҳарамнинг чор атрофида ва кўчаларда сигарет чекиш инсон соғлиғи ва имонига зарар экани ифодаланган улкан паннолар ўрнатилган. Лекин шунга қарамай, зиёратчи ҳожилар орасида, ҳатто эҳром кийган ҳолатда тамаки бурқситаётганлари учраб қолади.

Ана шу каби ҳолатлар кишини ўйга толдиради. Демак, мўминлар Ислом маданиятини чуқурроқ ўрганишлари учун маърифий тарғиботни кучайтириш зарур. Хусусан, Ҳаж қилиш ниятида келаётган зиёратчиларни камида бир ёки икки ойлик махсус курсларда ўқитиш керак. Балки ана шунда мусулмон одобига зид кўнгилсиз ҳолатлар камаяр.

Бундай хулосага келганимиз бежиз эмас. Чунки Ҳажнинг бошқа рукнлари адо этиладиган Арафот, Мино каби ерларда ҳам мусулмон маданиятига зид яна кўплаб кўнгилсизликларга тўқнаш келдик...

Дунё ва охират эшиги бир қадам

Масжидул-Ҳарамдан чиқиб, озроқ юрсангиз, савдо қаторлари — бозорга дуч келасиз (Бу ҳолат дунё ва охират эшиклари бир қадам эканини яна бир карра ёдга солади гўё). Эндигина фоний оламнинг битмас-туганмас ғамларидан фориғ бўлиб, уларни бир лаҳзага бўлса-да унутиб, руҳингиз тозариб, Каъбатуллоҳ зиёратидан чиқасиз-у, ўзингиз сезмаган-истамаган ҳолда яна дунё ташвишлари бағрига шўнғийсиз. Бу ерда турли давлатлардан келтирилган кийим-кечак, эсталик буюмлари, минг турдаги тасбеҳлар, мушку анбар ва китоблар сотилади. Бозорда асосан маҳаллий ёшлар ва қўшни мамлакатлардан иш истаб келган кишилар савдо қилишади. Ҳожилар эсталик совға сифатида олиб кетадиган тасбеҳлар, турфа шаклу шамойилдаги дўппилар Хитой, Япония, Индонезия, Покистон, Ҳиндистон, Миср, Малайзия каби дунёнинг турли мамлакатларидан келтирилади. Савдо қаторларини тарк этиб, бирор чақирим юрсангиз, катта йўллар кесишган чорраҳага дуч келасиз. Айни шу ердан шаҳарнинг турли туманларига элтувчи туннел ва катта йўллар ўтган.

Ҳижоз вилоятининг маъмурий маркази — Маккаи Мукаррамада тахминан 400 мингдан ошиқроқ киши истиқомат қилади. Шаҳар аҳолиси худди мадиналиклар каби асосан савдогарлик ва меҳмонларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланади.

Макка — дунёнинг энг қадимий шаҳарларидан бири. Бу ерга башарият отаси Одам алайҳиссаломнинг қадами теккан. Яъни, Ер юзидаги дастлабки ҳаёт шу тупроқда бошланган. Шу боис ҳам, Маккаи Мукаррама тарихда “Уммул-балад” —

“Шаҳарлар онаси”

деб номланади. Ўтган мингйилликлар давомида ушбу шаҳар муқаддас қадамжо сифатида дунё мусулмонларини ўзига жалб этиб келган. Хусусан, Исломдан кейинги даврда шаҳарнинг зиёратгоҳ сифатидаги аҳамияти беқиёс даражада ошган.
Макка Мукаррама — “гирдогирди” тоғлар билан ўралган маскан. Бу жиҳатдан шаҳар тоғ ўртасига ўрнатилган косани ёдга солади. Бундан минг йилча олдин муқаддас масканга ташриф буюрган саёҳатчи адиб Носир Хисрав ўз “Сафарнома”сида бу ҳақда шундай ёзади: “Макка шаҳри тоғлар орасида ва сиз қайси томондан келманг, то шаҳарга етмагунча, уни кўра олмайсиз”.

Пайғамбарлик ери, ваҳий манзили бўлган Макка Ислом оламининг уриб турган юрагига менгзалади. Шаҳарнинг нечоғли улуғ шараф ва обрўга эга эканини Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Балад” (Шаҳар) сурасида Маккаи Мукаррама номига қасам ичганидан ҳам билиш мумкин (Шариф китобда Аллоҳ таоло бир қанча ўринларда аҳком ва рукнларнинг муҳимлигини онт билан таъкидлайди).

Қуръони каримда Макка, Бакка, Балад Ал-Амин, Ум Ал-Қура, Ал-Ҳарам Ал-Амин калималари билан зикр этилган муқаддас шаҳар номига бежиз “Мукаррама” (карам қилинган) сифати қўшилмайди. Бир қарашда шаҳарнинг ўсимлик ва ҳайвонот олами сийраклигини билиш қийин эмас. Маккада хурмо дарахти жуда кўп учрайди. Онда-сонда кўриниб қоладиган бута ва гиёҳларни айтмаганда, атрофда кўм-кўк майсазору боғлар кўзга ташланмайди. Лекин шунга қарамай, шаҳарда дунёнинг жамики ноз-неъматлари муҳайё экани ва улар унча ҳам қиммат бўлмаган нархларда сотилаётгани ҳайратингизни оширади. Тўрт томони тоғ бўлган шаҳарни ўз карами билан мўл-кўл ризқлантириб қўйган Зотга беихтиёр ҳамдлар айтасиз.

Номи юқорида зикр этилган Носир Хисрав саёҳатнома асарида Макка шаҳрини ғариброқ кўринишдаги чоғроқ бир маскан сифатида таърифлайди. Бизнингча, шаҳарни ҳозирги қиёфада кўрганда, балхлик адиб ҳеч иккиланмай ўз фикрини ўзгартирган бўларди. Чунки замонавий Макка бетакрор гўзал манзара касб этган. Юзлаб муҳташам меҳмонхоналар, супермаркетлар, маъмурий бинолар, миноралари кўкка бўй чўзган масжиди олийлар шаҳарни зийнатлаб турибди. Ўзига хос меъморий услуб ифодаси бўлган тош йўллар ва оқ мармар қопланган иморатлар эса шаҳар чиройига чирой қўшган. Шаҳарда кечаю кундуз ҳаёт тинмайди. Катта кўчаларни ёритиб турувчи сон-саноқсиз чироқлар ярим тунда ҳам кундуз чароғонлигини ёдга солади.

Маккада тозалик ва орасталикка катта эътибор қаратилиши эътиборимизни тортди. Кўчалар ва дам олиш масканлари ҳар соатда махсус тайинланган кўк либосли кишилар томонидан тозалаб, озода ҳолатга келтирилади. Кўринишидан фаррошлик билан шуғулланаётган кишилар хориждан келган ишчилар эканини билиш мумкин. Айтишларича, Макка тозалиги йўлида оз эмас, кўп эмас 7000 га яқин киши хизмат қилар экан.

Раҳмоннинг меҳмонлари

Аслида ҳаж амали Исломнинг асосий беш устунидан бири сифатида мелоднинг 628 йили (ҳижрий 6-7 йиллар) да фарз қилинган. Бунга далил Қуръон каримнинг “Оли Имрон” сураси 97-оятидир: “Йўлга қодир бўлган одамлар зиммасида Аллоҳ учун Байтни ҳаж қилиш (фарзи) бордир”. Мана шу ҳукм собит бўлгандан буён мингларча мусулмонлар хоҳ пиёда, хоҳ отда муборак фарзни бажариш иштиёқида Ернинг турли чеккаларидан Макка сари ошиқадилар. Шукрки, бир пайтлар аждодларнинг қўл етмас орзуси бўлган амални адо этиш бизнинг давримизга келиб миллионлаб диндошларга насиб этяпти. Замонлар ўртасидаги тафовутни тўлароқ тасаввур қилиш учун қуйидаги рақамларга эътиборингизни қаратмоқчимиз.

1920-йилларда ҳар мавсумда 90 мингдан ошиқроқ киши ҳаж амалини бажарган. Уруш йилларига келиб эса, бор-йўғи 10-20 минг мусулмон Каъбатуллоҳ зиёратини адо этиш бахтига мушарраф бўлган.

Табиийки, бугунга келиб бу рақамлар буткул ўзгариб кетган. Маълумотларга қараганда, айни пайтда хориждан Саудия Арабистонига муборак зиёрат учун 1,5 миллион мусулмон келмоқда. Агар бунга Саудиянинг ўзидан чиқадиган 1,5 миллион кишини ҳам қўшсак, янада улкан кўрсаткич ҳосил бўлади.

Тўғри, жаҳонннинг 6 миллиардлик аҳолиси олдида бу рақам бироз ғариб ва кичик туюлади. Лекин 3 миллион инсоннинг бир пайтнинг ўзида ягона масканга йиғилиши ақлни шоширувчи вазиятни юзага келтиради. 3 миллион кишилик издиҳомни тасаввур қилишга уриниб кўринг. Дунёнинг бошқа бирор-бир ерида бу қадар кўп инсон йиғилганини кўриш мумкин бўлмаса керак.

Ҳожиларни “Раҳмоннинг меҳмонлари” деб аташади. Меҳмон — атойи Худо. Одатда, мезбон уйига ташриф буюрган қўноқларнинг ҳурмати ва иззати учун яхшилаб зиёфат уюштиради, меҳмонларнинг кўнглидаги тилакларни амалга оширишга ҳаракат қилади. Худди шу каби ҳожилар ҳам Каъбатуллоҳ зиёрати вақтида Аллоҳнинг меҳмони бўладилар. Уларга бу дунёнинг фоний ноз-неъматларидан миллион карра қадрли зиёфатлар берилади: уларнинг дуолари ижобат этилади; Ҳақ таоло бандалар бўйнидаги тоғ-тоғ гуноҳларни меҳмонлик ҳурмати авф суви билан ювиб ташлайди. Меҳмон қалбидаги жамики тилакларни ижобат этади. Зеро, бу масканда ўз хоҳиш-истакларини амалга оширолмай юрган, ҳар нафасда чексиз қудрат соҳибига муҳтож бўлиб турган инсон эмас, ҳар ишга қодир зот Аллоҳ мезбонлик қилади.

Чодирлар водийси

Маккадан 5-6 км масофада Мино водийси жойлашган. Бу ерда Ҳажнинг вожиб амалларидан бири — шайтонга тош отиш бажарилади. Зулҳижжа ойининг 8-куни, яъни Ҳайитдан икки кун олдин дунё мусулмонлари ана шу муқаддас водийга жам бўладилар. Бу масканда ҳожилар бир муддат дунё ҳою ҳавасларини унутишга ҳаракат қиладилар. Чунки Минода ўтадиган 5-6 кун давомида зиёратчилар беш-олти юлдузли меҳмонхоналарнинг ҳашамдор хоналарида эмас, чодирларда тунайдилар. Лекин шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, ҳожилар истиқомат қиладиган маскан номи чодир бўлгани билан замонавий уйлардан кам фарқ қилади. Чодирларга озода ва тоза гиламлар тўшалган, кондитсионерлар ўрнатилган. Поёни кўринмайдиган саноқсиз оқ чодраларнинг барчасида шундай...

Ҳаж амаллари бундан бир неча асрлар олдин қанчалик машаққат билан бажарилган. Очиғи, бугунги келиб бу қийинчиликларнинг мингдан бири ҳам қолмаган бўлса керак. Ҳожилар амалларни бажаришда қийинчиликка дуч келмаслиги учун деярли ҳамма жойда қулайликлар яратилган...

Ҳикматларда келтирилишича, Аллоҳ таоло пайғамбари Иброҳим халилуллоҳни синаш учун суюкли ўғли Исмоил алайҳиссаломни қурбонлик қилишни буюради. Яратганнинг ҳар бир буйруғига сўзсиз итоат этган пайғамбар фарзанди аржумандини сўйиш учун йўлга тушади. Йўлда отаси олдида ўлим сари кетаётган Исмоил (а.с) ни қария чол қиёфасига кириб олган шайтон: “Отанг сени қурбонлик учун олиб кетяпти, жонингни сақлаш учун қочмайсанми?” дея васваса қилади. Шунда ёш бўлса-да, қалби имон нури билан тўла Исмоил (а.с.) шайтонга қарата бир неча бор тош отади. Ҳозир ҳам ҳожилар айни ўша ерда Аллоҳнинг пайғамбаридан қолган одат бўйича лаънатга учраган шайтонга нафратларини ифода этиб, тош отадилар.

Минода қўшни мамлакатлардан, шунингдек, Россиядан автобусларда келган зиёратчиларни кўрдик. 3500-4000 км масофани автобусларда босиб ўтган диндошларга кўпчилик ҳавас билан қаради. Шунда ҳамроҳлардан бири бир неча йил аввал Ўзбекистондан ҳаж қилиш учун велосипедда келган ватандошлар ҳақида сўзлаб берди. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.): “Кимки яёв ҳаж қилса, унга етмиш Макка савоби берилади”, деган эканлар. Ҳаммамиз велосипед, автобус ва... самолётларда келаётган мусулмонларга ҳам ана шундай улуғ савоблар насиб этишини тиладик.

Дуолар ижобат маскан

Арафа куни ҳожилар Макка яқинида жойлашган Арафот водийсига келадилар. Ҳадиси шарифларда “Ҳаж — бу Арафадир”, дейилган. Яъни Арафотда туриш ҳажнинг асосий уч фарзидан бири саналади. Бу амалсиз зиёрат қабул бўлмайди. Арафот водийси ҳам кўҳна сайёранинг энг муқаддас қадамжоларидан бири. Бу ерда бандаларнинг ҳар қандай эзгу тилаги, дуойи хайрлари ижобат бўлади. Чунки шайтон сўзига кириб, тақиқларган мевани еб, жаннатдан ерга туширилган отамиз Одам атонинг тавбаси ҳам айни шу масканда қабул бўлган. Бу ерда кўпроқ ва яна кўпроқ дуода бўлиш зарур.

Арафа куни қуёш ўз ётоғига бош қўйгандан кейин Арафотдан унча ҳам узоқ бўлмаган Муздалифага борилади. Тоғлар бағрида жойлашган водийда бир кеча очиқ осмон остида ибодат қилинади. Бу масканда ҳам дуо ва тасбеҳда бўлиш афзал.

...Шу тариқа ҳаж рукнлари бирин-кетин бажо этилди. Қурбонлик, соч олдириш, шайтонга тош отиш ва Каъба тавофи бажарилгач, ҳаж аҳкомлари якунланди. Ватанга қайтиш учун Маккадан Жиддага равона бўлиш вақти етди. Бутун дунё мусулмонларини оҳанрабо янглиғ ўзига тортувчи Каъбайи Муаззама жойлашган маскан, Сарвари коинот Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) таваллуд топган, ул зотнинг болалиги ўтган шаҳар, Ислом бешиги бўлган Маккаи Мукаррамани тарк этиш анчайин оғир. Бомдодга азон айтилмасдан автобус Жидда сари сокин йўлга тушди. Кечагина сўзбозликда ҳаммага дарс бераётган ҳамроҳлар ҳам бирдан камгап бўлиб қолди. Ҳамма ўз хаёли билан банд. Автобус сукунатини эса нуроний бир отахоннинг сўзлари бузди: “Отам Макка зиёратига бормаганлар боргунча, борганлар ўлгунча армон билан ўтади, дегандилар. Бу гап қанчалар тўғри экан”. Автобусдагилар барчаси бирданига отахонга қарашди. Ҳожи ота кўпчиликнинг кўнглидан ўтаётган сўзларни тилга чиқарганди.

Собиржон ЁҚУБОВ

 * * *

Hikmatlarda aytilishicha, Alloh taolo Nuh to‘fonidan keyin Ibrohim alayhissalom va ul zotning o‘g‘illari Ismoil alayhissalomga Ka’bai Muazzamani qurishni buyurdi. Ka’bai sharif qayta bunyod bo‘lgach, Haq taolo ushbu binoni ulug‘ ibodatgoh o‘laroq ixtiyor etganini bildirdi va “payg‘ambarlar otasi” Ibrohim alayhissalomga jamiki mo‘minlarni ziyoratga chaqirishga amr qildi. “Allohning do‘sti” degan ulug‘ nomga musharraf bo‘lgan payg‘ambar Yaratgan buyrug‘iga muvofiq, insonlarni Ka’ba ziyoratiga chaqirdi. Alloh taolo rahmat tilagan bandalariga payg‘ambari da’vatini yetkazdi. Kimki o‘sha vaqtda Allohning elchisi chaqirig‘iga “labbay” degan bo‘lsa, u albatta, Makkai Mukarramaga boradi va Ulug‘ Uyni tavof qiladi.

O‘sha davrlardan beri Ka’bai Muazzamani ziyorat qilish qalbida imoni bor har bir musulmonning eng buyuk orzusi, hayot-mamot tilagi bo‘lib qoldi. Buyuk ibodatgoh qad rostlagan Makkai Mukarrama va Sarvari olam Muhammad (s.a.v.) davrlarida Islom dini markazi bo‘lgan Madinai Munavvara orzular diyoriga aylandi...

Assalom, Madinai Munavvara!

Butun dunyodan Islom dinining beshinchi ustuni bo‘lmish Haj arkonini bajarish uchun kelgan mo‘minlar safar davomida Payg‘ambar (s.a.v.) shahri — Madinai Munavvarani ham ziyorat qilishadi. Bu — sunnat amal. O‘zbekistonlik hojilar avvalgi yillarda dastlab Jidda orqali Makkaga kelishardi va Haj arkonlari ado etilgandan keyin Madinaga borishardi. Bu safar esa hojilarga qulaylik yaratish maqsadida dastlab Madina ziyorati tashkil etildi.

Toshkentdan uchgan samolyot Madinai Munavvara shahriga 5 soatu o‘n daqiqada yetib boradi. Ikki shahar o‘rtasidagi masofa 3303 km ni tashkil etadi. Odatda, inson uzoq safarga chiqqanda, uni eng avvalo yo‘l azobi tashvishga soladi. Lekin, qiziqki, qaerga, nima maqsadda ketayotganingizni yodda tutsangiz va ixlosu e’tiqodda mustahkam tursangiz, yo‘l mashaqqati ham bilinmas ekan. To‘g‘ri, 5 soatlik parvozdan keyin Madina tuprog‘iga qadam qo‘yganda, dastlab biroz charchoq bilinganday bo‘ladi. Lekin ota-bobolarimiz minglab farsax masofani ot-aravada-yu, piyoda bosib kelishgani va muborak safarni ado etishgani xotirga keladi-yu, birdaniga charchoq, toliqish ham yoddan ko‘tariladi. Inson o‘zini bardam, tetik his qila boshlaydi.

Madinaning chog‘roq aeroportidan avtobuslarga o‘tirib, mehmonxona tomon ketyapmiz-u, negadir xayolimga o‘tmish davrlar manzarasi keldi. Bundan bir asrcha oldin vatandoshlarimiz qanday sharoitda Hajga borishardi? Maktab bolasiga ham ayonki, u paytlarda minglab chaqirim yo‘lni soatlarda bosib o‘tuvchi samolyot degan mo‘’jiza bo‘lmagan. Qolaversa, hali xalqaro munosabatlar tarkib topmagan bir davrda yo‘llarda musofirlarni talash va qaroqchilik rosa avj olgan. Lekin bu kabi safar mashaqqatlari, yo‘l qiyinchiliklariga qaramay, ota-bobolarimiz ming bir mushkulotlarni yengib Hajga borishgan. Yaratganning chaqirig‘iga “labbay” deb, farz amalini ado etay deb, ulkan ajrlarga ega bo‘lay deb, Haq rizosini topay deb safarga chiqishgan...

O‘zbekistonlik hojilar uchun hozirlab qo‘yilgan mehmonxonaga yetib kelganimizda, kutilmagan holat ustidan chiqdik: avtobusdan tushar-tushmas bizni arabiy oq libos kiyib olgan bir guruh kishilar (ular orasida qora hijobli ayollar ham bor) o‘rab oldi. Bular bir paytlar turli sabablarga ko‘ra vatanni tark etgan va ayni vaqtda arabistonlik bo‘lib ketgan o‘zbeklar ekan. Tashqi ko‘rinishidan ularni yerlik aholidan ajratish qiyin. Lekin ona yurt haqida bir mujda eshitishga mushtoq bo‘lib turgan qora ko‘zlar, sof o‘zbek tilida yangrayotgan, vatan sog‘inchi bilan to‘lib-toshgan so‘zlar suhbatdoshlarni bir qarashdayoq “fosh” qilib qo‘yadi.

Yoshi 80 larga borgan, farzand va nabiralari bilan mehmonlarni kutishga chiqqan otaxon diqqatimizni tortdi. Suhbat asnosida ma’lum bo‘ldiki, bu nuroniy mo‘ysafid poytaxtimizda masjid qurdirgan Ismatullo Toshkandiy ekan. Otaxonning aytishlariga qaraganda, O‘zbekistonga uch-to‘rt yilda bir marotaba kelib turadilar. Lekin shunga qaramay, vatan sog‘inchi sabab, har Haj mavsumida o‘zbekistonlik hojilar bilan uchrashish va ulardan ona yurt haqidagi mujdalarni eshitish odatini kanda qilmaganlar. E’tiborimizni tortgan va, ochig‘i, biroz hayratimizga ham sabab bo‘lgan holat shu bo‘ldiki, Ismatullo Toshkandiyning Arab tuprog‘ida tug‘ilgan kichik yoshdagi farzandlari va hatto nabiralari ham o‘zbek tilida biyron so‘zlashardi...

Mehmonxona eshigi oldida qo‘li qo‘liga tegmay kitob tarqatayotgan yana bir nuroniy otaxon bilan yuzma-yuz keldik. Bu kishini Abdulqodir al-Marg‘iloniy deb tanishtirishdi. Aytishlaricha, asli kitobdor-savdogar bo‘lgan vatandoshimiz har yili o‘zbekistonlik hojilarga ehson uchun kitob ulashar ekan...

O‘zbekistonliklar uchun hozirlangan mehmonxona Haramdan (Masjidun-Nabaviydan) bor-yo‘g‘i ikki kilometr masofada joylashgan. Bu, tabiiyki, hammamizni quvontirdi. Chunki bu yerda mehmonxonaning qadr-qimmati uning xizmat ko‘rsatish darajasi bilan emas, ko‘proq muqaddas masjidga qanchalik yaqinligi bilan belgilanadi. Garchi biroz toliqqan bo‘lsak ham, guruhimiz a’zolari bilan tun yarmigacha ilk taassurotlarimizni almashdik...

95 nomga ega shahar

Madinai Munavvara asli “nurafshon shahar” degan ma’noni bildiradi. Bu muazzam maskan 14 asrdan buyon islom olamining muqaddas qadamjosi sifatida e’zozlab kelinadi. Islomgacha shahar Yasrib deb nomlangan. Alloh taolo Muhammad (s.a.v.) ni 40 yoshlarida butun bashariyatga haq yo‘lni ko‘rsatuvchi elchi qilib tanlagach, ul zot Makka shahrida 13 yil insonlarni islomga targ‘ib qildilar. Lekin mushriklar hukmronligi ostida bo‘lgan Makkada bu davr ichida kam sonli kishi islomni qabul qildi. Mushriklar tomonidan musulmonlarga tazyiq va ta’qib kuchaygach, Haq taolo Payg‘ambar (s.a.v.) ga hijrat qilishni — Makkadan Madinaga ko‘chishni amr qildi. Shu tariqa melodiy 622 yilda Payg‘ambar (s.a.v.) tug‘ilgan shaharlari Makkadan Madinaga safar qildilar. Ayni shu vaqtdan musulmon olamining yil hisobi — hijriy sananing birinchi kuni boshlandi. Shu tarzda Yasrib Madinatun-Nabiy, ya’ni Payg‘ambar shahri nomi bilan sharaflandi va Islom dini markaziga aylandi.

Bu shaharda yurgan chog‘ingizda hayajon Siz bilan doimiy yo‘ldosh bo‘ladi. Chunki bu tuproqqa Sarvari koinot Muhammad Mustafo (s.a.v.) ning muborak qadamlari tekkan. Payg‘ambar alayhissalomning 10 yillik hayotlari ushbu zaminda o‘tgan va ul zot ayni shu muborak tuproqqa dafn qilinganlar. Nurafshon maskanda Qiyomatgacha hidoyat mayog‘i bo‘lgan Qur’oni karimning ko‘plab oyatlari nozil bo‘lgan. Mushafi sharif ham aynan Madinada ilk bor kitob holiga keltirilgan.
Yerlik xalqning aytishiga qaraganda, Madina shahri “Dorul-sunnat”, “Qubbatul-islom”, “Baytur-rosulillah”, “Dorul-Fath”, “Dorul-abror”, “Toyiba” va “Al-Muborak” kabi 95 nom bilan atalar ekan. Madinaliklar asosan savdo-sotiq va mehmonlarga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanishadi. Bir qarashdayoq shaharda eng ko‘p ko‘zga tashlanadigan binolar savdo do‘konlari, mehmonxona va masjidlar ekaniga amin bo‘lasiz. Madinani nurafshon shahar deyishganicha bor. Shaharda hayot kechayu kunduz tinmaydi. Katta ko‘chalarni yoritib turuvchi son-sanoqsiz chiroqlar yarim tunda ham kunduz charog‘onligini yodga soladi.

Sakkizinchi mo‘jiza

Madinaga kelgan tunimizning ertasigayoq Masjidun-Nabaviyga bordik. Aslida hamma hamrohlar ham ushbu muazzam masjidni ko‘rish va Payg‘ambar (s.a.v.) ravzalarini ziyorat qilishni intiqlik bilan kutayotgan edi.

Masjidun-Nabaviy — birinchi ko‘rishdayoq har qanday inson aqlini shoshiradigan muhtasham va muazzam ibodatgoh. Payg‘ambar alayhissalom sahobai kiromlar bilan besh vaqt namozni ado etgan ushbu masjid asli 622 yilda bunyod etilgan. Rasululloh (s.a.v.) vafotlaridan keyin bu masjid bir necha o‘n marotaba ta’mirlangan va kengaytirilgan. So‘nggi o‘nyilliklarda olib borilgan katta bunyodkorlik natijasida masjid bugungi betakror-beqiyos go‘zal suratga keltirildi.

Dunyoning yetti mo‘’jizasi haqida ko‘p gapiriladi. Nazarimizda, Masjidun-Nabaviyni hech ikkilanmay sakkizinchi mo‘’jiza sifatida jahon me’morchiligi durdonalariga qo‘shish mumkin.

O‘quvchida tasavvur hosil bo‘lishi uchun ayrim ma’lumotlarni keltirib o‘tsak. Masjidning hududi 165 ming kv. metrni tashkil etadi. Agar bu raqamga bino atrofidagi maydonlarni ham qo‘shsak, masjidning umumiy hududi 235 ming kv. metrga yetadi. Shunday ulkan maydonga ega masjid o‘z bag‘riga 1 milliondan oshiq namozxonni sig‘diradi. Lekin, qiziqki, ana shunday katta maydonni egallagan masjiddan ham ibodat qilish uchun bo‘sh joy topish amri mahol...

Masjidun-Nabaviy jahon me’morchiligining eng so‘nggi yutuqlari asosida ta’mirlangan desak ishonavering. Masjidda son-sanoqsiz konditsionerlardan tortib eskalatorlargacha, sovutish va elektr tarmog‘idan tortib yong‘in xavfsizligi tizimigacha — barcha xizmat turlari mavjud. Namozgohda hatto politsiya va tibbiy punktlar ham bor.

Tasavvuringiz yorqinroq bo‘lishi uchun e’tiboringizni masjidga doir yana boshqa ayrim raqamlarga qaratsak. 81 ta eshikka ega bo‘lgan imorati oliy tomiga maxsus harakatlanadigan 27 ta gumbaz o‘rnatilgan. Pult yordamida boshqariladigan gumbazlar binoda havo haroratini mo‘’tadil saqlash imkonini beradi. Darvoqe, muhtasham masjidda 2028 ta ustun bor. Binoni atrof-javonibdan qurshab olgan o‘nta minoraning balandligi esa 104 metrni tashkil etadi.

To‘g‘risi, dunyoda go‘zal va muhtasham imoratlar ko‘plab topiladi. Biroq ularning ulug‘ligi faqatgina aql yordamida anglashiladi. Masjidun-Nabaviyning ulug‘ligini esa aql va qalb vobastaligida his etish mumkin...

Buxoriy avlodlariga yo‘l bering...

Bu yerga qadam ranjida qilgan har bir mo‘min Payg‘ambar (s.a.v.) ravzalarini ziyorat qilish va ul zotga o‘z salomlarini yetkazishga harakat qiladi. Namozi asrdan keyin biz ham guruhdoshlarimiz bilan ravzai muborakni ziyorat qilishga qaror qildik. Ziyorat vaqtida esa yana bir ibratli voqea shohidi bo‘ldik...

Payg‘ambar (s.a.v.) qabrlariga asosan masjidning “Salom” darvozasi orqali kiriladi. Ayni shu darvoza tunu kun ziyoratchilar bilan gavjum. Biz ziyorat uchun kelgan vaqtda ravzada hojilar ko‘p bo‘lgani sababli darvozani o‘nga yaqin mirshab to‘sib turardi va ichkarina odam qo‘yilmasdi. Ma’lum bo‘lishicha, darvoza bir necha soat ichida ochilmas ekan. Bizning esa fursatimiz ziq, ixtiyorimizdagi vaqt kam qolgan edi. Guruhimiz a’zolari: “Nima qilamiz?” deganday tarjimonimiz va guruhboshimiz Nozim aka Najmiddinovga qaradik (Yaman va Liviya davlatlarida bir necha yillar ishlab malaka oshirgan, arab tilini mukammal o‘zlashtirgan Nozim aka safar davomida eng yaqin ko‘makchimiz bo‘ldi). Guruhimiz rahbari mirshablardan biriga yaqin soatlarda Madinadan ketishimiz, ravzai muborakni ziyorat qilmay ketsak bo‘lmasligini tushuntirishga urindi. Mirshab, tabiiyki, tushunishni istamadi. Ozroq kutishga qaror qildik. Vaqt o‘tishi bilan darvoza oldida kutayotgan ziyoratchilar soni tobora oshib borardi. Nimadir qarorga kelgan guruhboshimiz chetda turgan nozirdan mirshablar rahbari kimligini so‘radi. Yuzlab ziyoratchilardan tashkil topgan katta oqimni tartibga solayotgan va, aftidan, og‘ir ish anchayin toliqtirgan nazoratchi saf boshida turgan barvasta kishini ko‘rsatdi. Tarjimonimiz soniya ichida saf avvalidagi mirshabboshi bilan nimalarnidir gaplashdi. Dastlab suhbatdoshi talabini butkul rad qilgan arab noziri oz o‘tmay nima mo‘’jiza ro‘y berdi-yu, bizni imlab chaqirdi va... yuzlab kishilar ko‘zi oldida darvozani to‘sib turgan “xalqa”dan o‘tkazib yubordi. Darvozadan kirar-kirmas guruhboshimizni savollarga ko‘mib tashladik. Ma’lum bo‘lishicha, Nozim aka nozirboshiga vaziyatni tushunishtirishga uringan, biroq suhbat soz tushavermagach, axiyri “Bizlar Imom Buxoriy yurtidan kelganmiz”, deb aytgan ekan. Qaysar va bir so‘zli nozirning shahdidan qaytashiga sabab bo‘lgan bor-yo‘q so‘z ana shu edi...

Madinadagi ikki kun davomida Islom tarixida ilk bino etilgan masjid — Quboni ziyorat qildik, Uhud jangi o‘tgan va 70 sahoba shahid ketgan maskan bilan tanishdik, Ikki qibla (Qiblatayn) nomi bilan tanilgan masjidda bo‘ldik...

Ikki kun ko‘z ochib yumguncha o‘tdi-ketdi. Tashkiliy guruh tomonidan Makkaga ketishga tayyorlanish aytilganda, ko‘pchilik g‘alati ahvolga tushib qoldi: bir tomondan, Madinai Munavvaradek go‘zal shaharni tark etish barchani mahzun holatga solib qo‘ygandi; ikkinchi tomondan, Hajning asosiy ruknlari ado etiladigan va Ka’bai Muazzama joylashgan Makkai Mukarramani ko‘rish orzusi yuraklarga tinchlik bermasdi...

Balad Al-Amin ostonasida

Nurafshon Madina shahridan avtobuslarga o‘tirib, Makkai Mukarrama tomon ketyapmiz-u, negadir xayolimga o‘tmish davr manzaralari keldi. Bundan bir asrcha oldin vatandoshlarimiz qanday sharoitda Hajga borishardi? Maktab bolasiga ham ayonki, u paytlarda minglab chaqirim yo‘lni soatlarda bosib o‘tadigan samolyot atalmish mo‘’jiza bo‘lmagan. Qolaversa, hali xalqaro tartib-qoida va munosabatlar qaror topmagan bir davrda yo‘llarda musofirlarni talash va qaroqchilik avj olgan. Lekin bu kabi safar mashaqqatlari va yo‘l qiyinchiliklariga qaramay, ota-bobolarimiz ming bir mushkulotlarni yengib, muqaddas qadamjolar ziyoratiga borishgan. Yaratganning chaqirig‘iga “labbay” deb, ulkan ajrlarga ega bo‘lay deb, Haq rizosini topay deb xolis niyatda olis safarga chiqishgan...

Madina shahri chegarasida Zulxulayfa degan masjid bor (Bu yerni Abyori Ali deb ham atashadi). Ayni shu maskanda madinaliklar va Payg‘ambar shahri orqali Makkaga kelayotgan hojilar ehromga kirishadi. Haj arkonlarini mufassal va mukammal tushuntirgan Payg‘ambar (s.a.v.) turli mamlakatlardan Ka’bai sharifga keladigan hojilar uchun miyqot (chegara) ni tayin belgilab berganlar. Bunga ko‘ra, agar miyqotdan ehromsiz o‘tilsa, katta gunoh sanaladi.

Zulxulayfada Umra niyati bilan ehromga kirdik va talbiya aytishni boshladik (Qoidaga ko‘ra, Makka shahriga borgach, dastlab Umra ibodati ado etiladi va ehromdan chiqiladi. Arafadan bir kun oldin esa Haj niyati bilan qayta ehrom kiyiladi. Bu tamattu’ Haji deb ataladi).

Ehrom arab tilida “poklanish” degan ma’noni anglatadi. Ulug‘ ziyoratni ko‘ngliga tugib, Makkaga kirib kelayotgan hojilar ham ruhiy, ham jismoniy poklanish tilagida ehrom bog‘laydilar. Hajning asosiy uch farzidan biri bo‘lgan bu amal katta hikmat va ibratga ega. Ya’ni, ehrom Haq taolo oldida shohu gado, boyu kambag‘al teng ekani, Olamlar Parvardigori bandalarning davlati va mol-dunyosiga qarab emas, qalbi va amaliga qarab marhamat etajagini yana bir karra yodga soladi.

Madina bilan Makka shahri orasi 420 km ni tashkil etadi. Asosan, taqir sahro va kichik tog‘lardan iborat ikki shahar o‘rtasidagi masofa avtobuslarda bosib o‘tiladi. Birinchi qarashdayoq kishi e’tiborini tortadigan jihat shuki, ikki muqaddas shaharni bog‘lovchi yo‘l havas qilarlik darajada ko‘rkam suratga keltirilgan. Tekis, ravon va ozoda yo‘ldan ketar ekansiz, bu joy bir paytlar chaqir tikanak makoniga aylangan qum barxanlari bo‘lganiga ishongingiz kelmaydi. Muqaddas shaharga olib boruvchi yo‘lda masjid va o‘rta asrlar rabotlarini eslatuvchi dam olish joylari ko‘p uchraydi.

Odatda, musofir shaharga qadam qo‘yayotganingizda, sizni noma’lum xavotir chulg‘aydi. Biroq Balad Al-Amin (xavf-xatardan omonda bo‘lgan shahar) — Makkaga kirishda mutlaqo boshqa holatni his etasiz: qalbingizda o‘zingiz ham kutmagan xotirjamlik paydo bo‘ladi.

Yo‘llar va dillar tutashgan maskan

Makkai Mukarramaga tungi soat 12 larda kirib bordik va o‘zbekistonlik hojilar uchun hozirlab qo‘yilgan mehmonxonalardan biriga joylashdik. Qo‘noq makonimiz muqaddas shaharning Aziziya Janubiya tumanida qaror topgan. Dastlabki suhbatlardan bildikki, mehmonxonamiz Masjidul-Haramdan biroz uzoqda (12 km) joylashgan ekan.

Erta tongda Ka’bai Muazzamani tavof qilish va Umra ibodatini ado etish niyati bilan Masjidul-Haramga yo‘l oldik. Makkai Mukarramaning markazida joylashgan muqaddas masjidga go‘yo ulkan bir ohanrabo o‘rnatilgan. Bu yerga shaharning turli chekkalaridan son-sanoqsiz odam oqib keladi. Kunning istalgan vaqtida kuzating, ayni manzara guvohi bo‘lasiz: Masjidul-Haram joylashgan hudud va ko‘chalar ibodatga kelayotgan va namozgohdan chiqayotgan musulmonlar bilan tirband, gavjum bo‘ladi. Makkaning barcha markaziy ko‘chalari ayni shu nuqtada tutashadi.

Masjidul-Haram yuragi sanalgan Ka’bai Muazzamani ko‘rganda, har qanday qalbi tosh inson ham beixtiyor ko‘zi yoshlanganini his etadi. Chunki Ka’ba ziyorati ko‘nglida imon uchquni bor har bir mo‘min fitratiga jo bo‘lgan azaliy va abadiy orzudir. Alloh taolo Qur’oni karimning “Oli Imron” surasida marhamat qilib aytadi: “Albatta, odamlar ibodat qilishlari uchun qurilgan birinchi uy Makkadagi muborak va butun olamlar uchun hidoyat (mayog‘i) bo‘lgan Ka’badurki, unda maqomi Ibrohim va unga kirgan odam har qanday xavf-xatardan omonda bo‘lishi (kabi) ochiq oyat-alomatlar bordir” (oyati karima mazmuni).

Darhaqiqat, Alloh taolo bu makonni otamiz Odam ato davrlaridan buyon ulkan obro‘ bilan sharaflagan. Bani bashar paydo bo‘lgandan to shu paytgacha Ka’batulloh muqaddas ibodatgoh sifatida tavof etilmoqda. Bu yerga Alloh taoloning ulug‘ payg‘ambarlari — valiy zotlar qadami tekkan. Ka’bai Muazzamaning Alloh nazdidagi ulug‘ligi shu qadarki, bu yerda bir-biriga qo‘pol munosabatda bo‘lish, janjallashish va hatto o‘simlik hamda hayvonot olamiga ozor berish ham harom sanaladi.

Ko‘zni quvnatuvchi go‘zallik

Ka’bai sharifni dastlab Allohning buyrug‘i bilan Odam ato bunyod etganlar va u “Baytul-Ma’mur” (Obod uy) deb atalgan. Nuh to‘fonidan keyin Ibrohim alayhissalom va u zotning o‘g‘illari Ismoil alayhissalom tomonidan muqaddas Ka’ba qayta qurilgan. Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.) davrlarida ham Baytulloh ta’mirlangan. Ezgu ishga Payg‘ambar alayhissalom o‘zlari bosh bo‘lganlar. Keyinchalik turli podshohliklar davrida ham Ka’bai Muazzama bir necha bor yangilangan. Mahalliy aholining aytishiga qaraganda, Baytulloh so‘nggi marta 1996 yilda ta’mirlangan.

Ma’lumotlarga ko‘ra, Ka’bai sharifning balandligi 15 metrga yetadi. Muqaddas binoning yon tomonlari uzunligi esa taxminan 12 va 10 metrga teng. Baytulloh qarshisiga kelganda, qalbni ifodalab bo‘lmaydigan his-hayajon qamrab oladi. Ka’bai sharif devorlaridan taralayotgan yoqimli mushk isi yuraklarni to‘lqinlantirib yuboradi.

Ka’batullohning janubi-sharqiy burchagiga “Hajarul-asvad” (qora tosh) o‘rnatilgan. Ka’ba tavofi ayni shu burchakdan boshlanadi va mazkur yerda nihoyalanadi. Aytishlaricha, Odam alayhissalomga Alloh taolo tuhfa etgan ilohiy toshning rangi dastlab oppoq bo‘lgan va keyinchalik ziyoratga kelayotgan bandalarning gunohlari sabab qorayib ketgan. Hajarul-asvadni o‘pish — sunnat amal. Lekin bu har kimga ham nasib etavermaydi. Chunki tavofga kelgan minglab insonlarning barchasi Hajarul-asvadni o‘pish va Rasululloh (s.a.v.) sunnatlarini bajarishga sa’y qiladi.

Muqaddas uyning sharqiy tomonida — Baytulloh eshigi qarshisida Maqomi Ibrohim (Ibrohim alayhissalomning oyoq izlari saqlangan joy) bor. Alloh taolo Qur’oni karimda alohida e’tirof etgan bu maskan ham Haj davomida ziyorat qilinadi. Ibrohim alayhissalom muqaddas uyni qurayotgan paytda oyoq izlari tushib qolgan bu tosh ham Allohning irodasi bilan bizning zamonamizga qadar yetib kelgan.

Ka’bai Muazzama maxsus mato — kisvo bilan o‘ralgan. Baytulloh ustini bu tariqa yopinchiq bilan ziynatlash Payg‘ambar (s.a.v.) tomonidan buyurilgan. O‘tgan asrlar davomida Makkani idora etgan podshohlar Ka’bani kisvo bilan yopishga alohida e’tibor bergan bo‘lsalar-da, bu tadbir muntazam davom etmadi. Hozirga kelib, Ka’bai sharif har yili yangi kisvo bilan ziynatlanadi. Eski ka’bapo‘sh esa tabarruk hadya sifatida musulmonlarga tarqatiladi.

Aytishlaricha, Makkada faqat kisvo to‘qish bilan shug‘ullanadigan maxsus korxona mavjud. Mohir zardo‘zlar, tikuvchi va to‘quvchilar yil bo‘yi ka’bapo‘sh tayyorlash bilan mushg‘ul bo‘lishadi. Asl ipakdan to‘qiladigan matoga Qur’oni karimning muborak oyatlari tilla suvi yuritilib, Suls yozuvida naqsh etiladi. Har bir qarichiga “Alloh” lafzi muhrlangan kisvo, haqiqatan ham, musulmon san’ati va hunarmandchiligining go‘zal, betakror namunasi sanaladi. Muborak matoning go‘zalligini faqat uni ko‘rgandagina to‘la tasavvur etish mumkin, xolos.

Shifobaxsh suv mo’jizasi

Matof maydonida (Ka’batulloh joylashgan sahn shunday ataladi) Zamzam bulog‘i bor. Hali chaqaloq bo‘lgan Ismoil alayhissalomga Alloh tomonidan tuhfa etilgan ushbu muborak buloq suvi ilohiy hikmatga ega. Ziyorat uchun kelgan hojilar asrlar davomida Ka’ba sahnida otilib chiqayotgan buloqning shifobaxsh suvidan bahra olganlar. Hozirga kelib, tavof paytida Matof maydoniga yig‘ilgan minglab ziyoratchilarga noqulaylik tug‘dirmaslik uchun buloq asosi devor bilan berkitilgan. Yer ostiga o‘rnatilgan maxsus nasoslar shifobaxsh suvni masjidning turli nuqtalarida joylashgan kranlarga tarqatib beradi. Zamzam suvini tarqatish va sovutish kompyuter yordamida boshqariladi. Shuningdek, katta bosim bilan oqadigan quvurlar obi Zamzamni shahar chetidagi suv qadoqlash muassasalariga yetkazadi.

Ibrohim alayhissalom davridan buyon oqib turgan Zamzam bulog‘i — Alloh taoloning ibratli mo‘’jizalaridan biri. Ziyorat uchun kelgan millionlab hojilar Zamzam suvidan to‘yib-to‘yib ichishadi, yuz-qo‘llarini yuvishadi, yana o‘z vatanlariga bir necha o‘n litrlik idishlarda olib ketishadi. Xullas, buloq suvidan har kuni millionlab litr istifoda etiladi. Lekin shunga qaramay, daryoyu dengizlar qurib ketayotgan bir davrda kichikkina buloq suvi Yaratganning mo‘’jizasi tufayli hamon oqib turibdi.

Hadisi sharifda Zamzam suvi ochga taom, kasalga shifo ekani va qanday niyatda ichilsa, ana shunga ijobat bo‘lishi aytilgan. Safar davomida mazkur hadis nechog‘li haq ekaniga o‘z ko‘zimiz bilan guvoh bo‘ldik...

Makkaga kelgan kunimiz ob-havo almashgani uchunmi, hamrohlarimizda birining qorni og‘rib qoldi. Zudlik bilan oshqozon ish faoliyatini yaxshilashga yordam beradigan dori-darmonlar topib berishdi. Bemor dorilarni icha boshladi. Lekin ma’lum fursat o‘tsa hamki, hamrohimizda ijobiy o‘zgarish sezilmadi. Safar ozig‘i yoqmadimi, ishqilib, ahvoli battar yomonlashaverdi. Ertasiga Harami sharifga boradigan bo‘ldik. Bemor hamrohimiz ham ahvoli bundayligiga qaramay, masjidga bordi. Hamma unga xolis niyat bilan Zamzam suvidan ichishni tavsiya qildi. Tavofdan keyin hammamiz shifobaxsh suvdan to‘yib ichdik. Betob birodarimiz ham Yaratgandan shifo so‘rab qadimiy buloq suvidan ichdi. Ishonsangiz, rangi oqarib, bir ahvolda yurgan hamrohimizni oradan biror soat o‘tib... sog‘lom holda ko‘rdik. Bizga xursand bo‘lib hikoya qilishicha, Zamzam suvini ixlos bilan ichgandan keyin qorin og‘riq deganlardan asar ham qolmabdi...

Qadimiylik va zamonaviylik chorrahasi

Makkai Mukarramaga tashrif buyurgan har bir mo‘min kechayu kunduz Masjidul-Haramda bo‘lish, Ka’bai sharifni tavof qilishni niyat qiladi. To‘g‘risi, inson har qanday go‘zal imorat, ko‘rkam qasrga kirganda ham, ma’lum fursat o‘tishi bilan u yerni tark etishni xohlab qoladi. Lekin Masjidul-Haramga kirgan mo‘min bu yerda ko‘proq va yana ko‘proq bo‘lishni istaydi. Chunki bu maskan ilohiy fayzu tarovat bilan ziynatlab qo‘yilgan.

Namozgoh kechayu kunduz ziyoratchilar bilan to‘la bo‘ladi. Bu yerda kun o‘tib, tun pardasi yoyilganini faqat samoga boqibgina bilish mumkin. Hadisi sharifda aytilishicha, Masjidul-Haramda o‘qilgan bir namozga boshqa masjidlarda qilingan ibodatdan ko‘ra 100 ming karra ko‘proq savob yoziladi. Masjidning Alloh taolo huzuridagi maqomi g‘oyat yuksak va baland. Buni Ka’butulloh joylashgan maskan Qur’oni karimda Masjidul-Haram (muqaddas masjid) nomi bilan 15 marta zikr etilganidan ham bilish mumkin.

Hajning asosiy arkonlari ado etiladigan Masjidul-Haram asrlar davomida necha o‘n marotaba ta’mirlandi. Dastlab xalifa Umar (r.a.) davrlarida kengaytirilgan masjid binosi keyingi sulolalar hukmronligi paytida ham ta’mir etib borildi. O‘tgan asrning so‘nggi choragida esa masjidda tarixdagi eng ulkan bunyodkorlik amalga oshirildi. Ilg‘or zamonaviy texnologiyalar va qadimiy me’morchilik an’analaridan foydalanib, jahon arxitekturasining betakror durdonalaridan biri bunyod etildi.

Haramning yuksakka bo‘y cho‘zgan minoralari shaharning chor atrofidan ko‘rinib turadi. Masjidning oppoq marmar qoplangan devorlari quyoshning zarrin nurlarida tovlanib, ko‘zni qamashtiradi. Tunda esa Haram minoralari va baland devorlariga o‘rnatilgan son-sanoqsiz chiroqlar beqiyos go‘zal manzara kasb etadi.

Ma’lumotlarga qaraganda, muqaddas masjid hududi 356 ming kv. km ni tashkil etadi. Ibodatgoh ichida 1 milliondan oshiq odam namoz o‘qishi mumkin. Masjid atrofidagi maydon va yo‘laklar ham qo‘shilsa, bu raqam yanada oshishi mumkin. Masjidun-Nabaviy kabi Makka Harami ham barcha zamonviy texnologiyalar bilan jihozlangan. Masjidda o‘nlab eskalator va liftlar, yuzlab ventilyatorlar ishlaydi. 9000 kishiga mo‘ljallangan tahoratxonalar hojilar xizmatida.

Masjiddagi ozodalik, saranjom-sarishtalikni ko‘zni quvontiradi. Lekin, taassufki, ora-sira Masjidul-Haram(!) binosiga... chiqindi tashlaydigan musulmonlar ham uchrab turadi. Madaniyati biroz pastroq dindoshlarning bunday xatti-harakati dilingizni og‘ritadi.

Haramning chor atrofida va ko‘chalarda sigaret chekish inson sog‘lig‘i va imoniga zarar ekani ifodalangan ulkan pannolar o‘rnatilgan. Lekin shunga qaramay, ziyoratchi hojilar orasida, hatto ehrom kiygan holatda tamaki burqsitayotganlari uchrab qoladi.

Ana shu kabi holatlar kishini o‘yga toldiradi. Demak, mo‘minlar Islom madaniyatini chuqurroq o‘rganishlari uchun ma’rifiy targ‘ibotni kuchaytirish zarur. Xususan, Haj qilish niyatida kelayotgan ziyoratchilarni kamida bir yoki ikki oylik maxsus kurslarda o‘qitish kerak. Balki ana shunda musulmon odobiga zid ko‘ngilsiz holatlar kamayar.

Bunday xulosaga kelganimiz bejiz emas. Chunki Hajning boshqa ruknlari ado etiladigan Arafot, Mino kabi yerlarda ham musulmon madaniyatiga zid yana ko‘plab ko‘ngilsizliklarga to‘qnash keldik...

Dunyo va oxirat eshigi bir qadam

Masjidul-Haramdan chiqib, ozroq yursangiz, savdo qatorlari — bozorga duch kelasiz (Bu holat dunyo va oxirat eshiklari bir qadam ekanini yana bir karra yodga soladi go‘yo). Endigina foniy olamning bitmas-tuganmas g‘amlaridan forig‘ bo‘lib, ularni bir lahzaga bo‘lsa-da unutib, ruhingiz tozarib, Ka’batulloh ziyoratidan chiqasiz-u, o‘zingiz sezmagan-istamagan holda yana dunyo tashvishlari bag‘riga sho‘ng‘iysiz. Bu yerda turli davlatlardan keltirilgan kiyim-kechak, estalik buyumlari, ming turdagi tasbehlar, mushku anbar va kitoblar sotiladi. Bozorda asosan mahalliy yoshlar va qo‘shni mamlakatlardan ish istab kelgan kishilar savdo qilishadi. Hojilar estalik sovg‘a sifatida olib ketadigan tasbehlar, turfa shaklu shamoyildagi do‘ppilar Xitoy, Yaponiya, Indoneziya, Pokiston, Hindiston, Misr, Malayziya kabi dunyoning turli mamlakatlaridan keltiriladi. Savdo qatorlarini tark etib, biror chaqirim yursangiz, katta yo‘llar kesishgan chorrahaga duch kelasiz. Ayni shu yerdan shaharning turli tumanlariga eltuvchi tunnel va katta yo‘llar o‘tgan.

Hijoz viloyatining ma’muriy markazi — Makkai Mukarramada taxminan 400 mingdan oshiqroq kishi istiqomat qiladi. Shahar aholisi xuddi madinaliklar kabi asosan savdogarlik va mehmonlarga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi.

Makka — dunyoning eng qadimiy shaharlaridan biri. Bu yerga bashariyat otasi Odam alayhissalomning qadami tekkan. Ya’ni, Yer yuzidagi dastlabki hayot shu tuproqda boshlangan. Shu bois ham, Makkai Mukarrama tarixda “Ummul-balad” —

“Shaharlar onasi”

deb nomlanadi. O‘tgan mingyilliklar davomida ushbu shahar muqaddas qadamjo sifatida dunyo musulmonlarini o‘ziga jalb etib kelgan. Xususan, Islomdan keyingi davrda shaharning ziyoratgoh sifatidagi ahamiyati beqiyos darajada oshgan.
Makka Mukarrama — “girdogirdi” tog‘lar bilan o‘ralgan maskan. Bu jihatdan shahar tog‘ o‘rtasiga o‘rnatilgan kosani yodga soladi. Bundan ming yilcha oldin muqaddas maskanga tashrif buyurgan sayohatchi adib Nosir Xisrav o‘z “Safarnoma”sida bu haqda shunday yozadi: “Makka shahri tog‘lar orasida va siz qaysi tomondan kelmang, to shaharga yetmaguncha, uni ko‘ra olmaysiz”.

Payg‘ambarlik yeri, vahiy manzili bo‘lgan Makka Islom olamining urib turgan yuragiga mengzaladi. Shaharning nechog‘li ulug‘ sharaf va obro‘ga ega ekanini Alloh taolo Qur’oni karimning “Balad” (Shahar) surasida Makkai Mukarrama nomiga qasam ichganidan ham bilish mumkin (Sharif kitobda Alloh taolo bir qancha o‘rinlarda ahkom va ruknlarning muhimligini ont bilan ta’kidlaydi).

Qur’oni karimda Makka, Bakka, Balad Al-Amin, Um Al-Qura, Al-Haram Al-Amin kalimalari bilan zikr etilgan muqaddas shahar nomiga bejiz “Mukarrama” (karam qilingan) sifati qo‘shilmaydi. Bir qarashda shaharning o‘simlik va hayvonot olami siyrakligini bilish qiyin emas. Makkada xurmo daraxti juda ko‘p uchraydi. Onda-sonda ko‘rinib qoladigan buta va giyohlarni aytmaganda, atrofda ko‘m-ko‘k maysazoru bog‘lar ko‘zga tashlanmaydi. Lekin shunga qaramay, shaharda dunyoning jamiki noz-ne’matlari muhayyo ekani va ular uncha ham qimmat bo‘lmagan narxlarda sotilayotgani hayratingizni oshiradi. To‘rt tomoni tog‘ bo‘lgan shaharni o‘z karami bilan mo‘l-ko‘l rizqlantirib qo‘ygan Zotga beixtiyor hamdlar aytasiz.

Nomi yuqorida zikr etilgan Nosir Xisrav sayohatnoma asarida Makka shahrini g‘aribroq ko‘rinishdagi chog‘roq bir maskan sifatida ta’riflaydi. Bizningcha, shaharni hozirgi qiyofada ko‘rganda, balxlik adib hech ikkilanmay o‘z fikrini o‘zgartirgan bo‘lardi. Chunki zamonaviy Makka betakror go‘zal manzara kasb etgan. Yuzlab muhtasham mehmonxonalar, supermarketlar, ma’muriy binolar, minoralari ko‘kka bo‘y cho‘zgan masjidi oliylar shaharni ziynatlab turibdi. O‘ziga xos me’moriy uslub ifodasi bo‘lgan tosh yo‘llar va oq marmar qoplangan imoratlar esa shahar chiroyiga chiroy qo‘shgan. Shaharda kechayu kunduz hayot tinmaydi. Katta ko‘chalarni yoritib turuvchi son-sanoqsiz chiroqlar yarim tunda ham kunduz charog‘onligini yodga soladi.

Makkada tozalik va orastalikka katta e’tibor qaratilishi e’tiborimizni tortdi. Ko‘chalar va dam olish maskanlari har soatda maxsus tayinlangan ko‘k libosli kishilar tomonidan tozalab, ozoda holatga keltiriladi. Ko‘rinishidan farroshlik bilan shug‘ullanayotgan kishilar xorijdan kelgan ishchilar ekanini bilish mumkin. Aytishlaricha, Makka tozaligi yo‘lida oz emas, ko‘p emas 7000 ga yaqin kishi xizmat qilar ekan.

Rahmonning mehmonlari

Aslida haj amali Islomning asosiy besh ustunidan biri sifatida melodning 628 yili (hijriy 6-7 yillar) da farz qilingan. Bunga dalil Qur’on karimning “Oli Imron” surasi 97-oyatidir: “Yo‘lga qodir bo‘lgan odamlar zimmasida Alloh uchun Baytni haj qilish (farzi) bordir”. Mana shu hukm sobit bo‘lgandan buyon minglarcha musulmonlar xoh piyoda, xoh otda muborak farzni bajarish ishtiyoqida Yerning turli chekkalaridan Makka sari oshiqadilar. Shukrki, bir paytlar ajdodlarning qo‘l yetmas orzusi bo‘lgan amalni ado etish bizning davrimizga kelib millionlab dindoshlarga nasib etyapti. Zamonlar o‘rtasidagi tafovutni to‘laroq tasavvur qilish uchun quyidagi raqamlarga e’tiboringizni qaratmoqchimiz.

1920-yillarda har mavsumda 90 mingdan oshiqroq kishi haj amalini bajargan. Urush yillariga kelib esa, bor-yo‘g‘i 10-20 ming musulmon Ka’batulloh ziyoratini ado etish baxtiga musharraf bo‘lgan.

Tabiiyki, bugunga kelib bu raqamlar butkul o‘zgarib ketgan. Ma’lumotlarga qaraganda, ayni paytda xorijdan Saudiya Arabistoniga muborak ziyorat uchun 1,5 million musulmon kelmoqda. Agar bunga Saudiyaning o‘zidan chiqadigan 1,5 million kishini ham qo‘shsak, yanada ulkan ko‘rsatkich hosil bo‘ladi.

To‘g‘ri, jahonnning 6 milliardlik aholisi oldida bu raqam biroz g‘arib va kichik tuyuladi. Lekin 3 million insonning bir paytning o‘zida yagona maskanga yig‘ilishi aqlni shoshiruvchi vaziyatni yuzaga keltiradi. 3 million kishilik izdihomni tasavvur qilishga urinib ko‘ring. Dunyoning boshqa biror-bir yerida bu qadar ko‘p inson yig‘ilganini ko‘rish mumkin bo‘lmasa kerak.

Hojilarni “Rahmonning mehmonlari” deb atashadi. Mehmon — atoyi Xudo. Odatda, mezbon uyiga tashrif buyurgan qo‘noqlarning hurmati va izzati uchun yaxshilab ziyofat uyushtiradi, mehmonlarning ko‘nglidagi tilaklarni amalga oshirishga harakat qiladi. Xuddi shu kabi hojilar ham Ka’batulloh ziyorati vaqtida Allohning mehmoni bo‘ladilar. Ularga bu dunyoning foniy noz-ne’matlaridan million karra qadrli ziyofatlar beriladi: ularning duolari ijobat etiladi; Haq taolo bandalar bo‘ynidagi tog‘-tog‘ gunohlarni mehmonlik hurmati avf suvi bilan yuvib tashlaydi. Mehmon qalbidagi jamiki tilaklarni ijobat etadi. Zero, bu maskanda o‘z xohish-istaklarini amalga oshirolmay yurgan, har nafasda cheksiz qudrat sohibiga muhtoj bo‘lib turgan inson emas, har ishga qodir zot Alloh mezbonlik qiladi.

Chodirlar vodiysi

Makkadan 5-6 km masofada Mino vodiysi joylashgan. Bu yerda Hajning vojib amallaridan biri — shaytonga tosh otish bajariladi. Zulhijja oyining 8-kuni, ya’ni Hayitdan ikki kun oldin dunyo musulmonlari ana shu muqaddas vodiyga jam bo‘ladilar. Bu maskanda hojilar bir muddat dunyo hoyu havaslarini unutishga harakat qiladilar. Chunki Minoda o‘tadigan 5-6 kun davomida ziyoratchilar besh-olti yulduzli mehmonxonalarning hashamdor xonalarida emas, chodirlarda tunaydilar. Lekin shuni ham ta’kidlash o‘rinliki, hojilar istiqomat qiladigan maskan nomi chodir bo‘lgani bilan zamonaviy uylardan kam farq qiladi. Chodirlarga ozoda va toza gilamlar to‘shalgan, konditsionerlar o‘rnatilgan. Poyoni ko‘rinmaydigan sanoqsiz oq chodralarning barchasida shunday...

Haj amallari bundan bir necha asrlar oldin qanchalik mashaqqat bilan bajarilgan. Ochig‘i, bugungi kelib bu qiyinchiliklarning mingdan biri ham qolmagan bo‘lsa kerak. Hojilar amallarni bajarishda qiyinchilikka duch kelmasligi uchun deyarli hamma joyda qulayliklar yaratilgan...

Hikmatlarda keltirilishicha, Alloh taolo payg‘ambari Ibrohim xalilullohni sinash uchun suyukli o‘g‘li Ismoil alayhissalomni qurbonlik qilishni buyuradi. Yaratganning har bir buyrug‘iga so‘zsiz itoat etgan payg‘ambar farzandi arjumandini so‘yish uchun yo‘lga tushadi. Yo‘lda otasi oldida o‘lim sari ketayotgan Ismoil (a.s) ni qariya chol qiyofasiga kirib olgan shayton: “Otang seni qurbonlik uchun olib ketyapti, joningni saqlash uchun qochmaysanmi?” deya vasvasa qiladi. Shunda yosh bo‘lsa-da, qalbi imon nuri bilan to‘la Ismoil (a.s.) shaytonga qarata bir necha bor tosh otadi. Hozir ham hojilar ayni o‘sha yerda Allohning payg‘ambaridan qolgan odat bo‘yicha la’natga uchragan shaytonga nafratlarini ifoda etib, tosh otadilar.

Minoda qo‘shni mamlakatlardan, shuningdek, Rossiyadan avtobuslarda kelgan ziyoratchilarni ko‘rdik. 3500-4000 km masofani avtobuslarda bosib o‘tgan dindoshlarga ko‘pchilik havas bilan qaradi. Shunda hamrohlardan biri bir necha yil avval O‘zbekistondan haj qilish uchun velosipedda kelgan vatandoshlar haqida so‘zlab berdi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.): “Kimki yayov haj qilsa, unga yetmish Makka savobi beriladi”, degan ekanlar. Hammamiz velosiped, avtobus va... samolyotlarda kelayotgan musulmonlarga ham ana shunday ulug‘ savoblar nasib etishini tiladik.

Duolar ijobat maskan

Arafa kuni hojilar Makka yaqinida joylashgan Arafot vodiysiga keladilar. Hadisi shariflarda “Haj — bu Arafadir”, deyilgan. Ya’ni Arafotda turish hajning asosiy uch farzidan biri sanaladi. Bu amalsiz ziyorat qabul bo‘lmaydi. Arafot vodiysi ham ko‘hna sayyoraning eng muqaddas qadamjolaridan biri. Bu yerda bandalarning har qanday ezgu tilagi, duoyi xayrlari ijobat bo‘ladi. Chunki shayton so‘ziga kirib, taqiqlargan mevani yeb, jannatdan yerga tushirilgan otamiz Odam atoning tavbasi ham ayni shu maskanda qabul bo‘lgan. Bu yerda ko‘proq va yana ko‘proq duoda bo‘lish zarur.

Arafa kuni quyosh o‘z yotog‘iga bosh qo‘ygandan keyin Arafotdan uncha ham uzoq bo‘lmagan Muzdalifaga boriladi. Tog‘lar bag‘rida joylashgan vodiyda bir kecha ochiq osmon ostida ibodat qilinadi. Bu maskanda ham duo va tasbehda bo‘lish afzal.

...Shu tariqa haj ruknlari birin-ketin bajo etildi. Qurbonlik, soch oldirish, shaytonga tosh otish va Ka’ba tavofi bajarilgach, haj ahkomlari yakunlandi. Vatanga qaytish uchun Makkadan Jiddaga ravona bo‘lish vaqti yetdi. Butun dunyo musulmonlarini ohanrabo yanglig‘ o‘ziga tortuvchi Ka’bayi Muazzama joylashgan maskan, Sarvari koinot Muhammad Mustafo (s.a.v.) tavallud topgan, ul zotning bolaligi o‘tgan shahar, Islom beshigi bo‘lgan Makkai Mukarramani tark etish anchayin og‘ir. Bomdodga azon aytilmasdan avtobus Jidda sari sokin yo‘lga tushdi. Kechagina so‘zbozlikda hammaga dars berayotgan hamrohlar ham birdan kamgap bo‘lib qoldi. Hamma o‘z xayoli bilan band. Avtobus sukunatini esa nuroniy bir otaxonning so‘zlari buzdi: “Otam Makka ziyoratiga bormaganlar borguncha, borganlar o‘lguncha armon bilan o‘tadi, degandilar. Bu gap qanchalar to‘g‘ri ekan”. Avtobusdagilar barchasi birdaniga otaxonga qarashdi. Hoji ota ko‘pchilikning ko‘nglidan o‘tayotgan so‘zlarni tilga chiqargandi.

Sobirjon YOQUBOV

• Олдинги
• Кейинги