Тўғрисўзлик ҳикмати (қатағон даври воқеаларидан)

Рукн: Ибрат Чоп этилган: 10.12.2014

Бир куни, илгари Эски Жўвада бўлган “Турон” кутубхонасида “Зарафшон” газетасининг 20-йиллардаги тахламларини варақлаб ўтирган эдим, тепамга бир киши келди. Кўзойнак таққан, қўлтиғида муаллимлар папкаси. Танишиб, бир-икки оғиз гаплашган бўлдик. Абдусалом акага ёзаётган тадқиқотим мавзуидан сўзладим. 20-йилларда яшаб ижод қилган бир мунаққиднинг 30-йиллари қамоққа олинганини айтдим. “Қамоқ муддатини Каргаполи маҳбусхоналарида ўтаган”, деганимда суҳбатдошимнинг кўзлари чақнади. Беихтиёр сесканди. “Каргаполи” сўзи у кишини хаёлга толдирди. Сўнгра бобоси Абдусамад бувани эслади. У кишининг тилидан ажиб бир ҳодисани сўзлаб берди.
“Каргаполи қамоқхонасида ўн тўққиз йил умрим ўтди. Худо бандасининг бошига солмасин экан. Маҳбуслик қурсин... Бировнинг қўлига қарамсан. Буйруқ-кўрсатма билан нафас олиб, нафас чиқарасан гўё. Ҳар қадаминг санаб турилади. Аммо мен дўхтир бўлганим учун нисбатан эркин, бир оз имтиёзга эга эдим. Керак бўлиб қолсам, касал маҳбуслар учун мендан фойдаланишарди.
Бир куни ярим тунда: “Дўхтир бува, туринг, гап бор”, деб қолди шопмўйлов сариқ юзли навбатчи. Анграйиброқ турганимни кўргач, қўшимча қилди: “Биттаси ўлибди. Акт тузиб, расмийлаштириш керак”, деди. Мен апил-тапил кийиниб унга эргашдим. Шопмўйловнинг афт-ангоридан бирор нарсани уқиш қийин. Қиёфаси мутлақо мажҳул. Кимдир ўлган. Хўш, ким? Ўйлаб боряпман. Шу зайлда кетатурсак, ёнимизга яна учта киши қўшилди. Бешовлон ертўладаги панжарали темир эшиклар томон юрдик. Менга бу йўлаклар таниш.
Юрагим “шув” этди. Чунки навбатчи Саидносир эшон камераси олдида тўхтаган эди. Эҳ, дедим ичимда, эшонга нимадир... Наҳот... яхши инсон эди. Наҳот... Ўзимга ишонмайман. Шерикларим ўзаро ўрисчалаб шивир-шивир қилишди:
“Ким билибди ўлиб қолишини”.
“Қулади-ю, ҳушидан кетди. Томирини ушласам, тинчиган...”.
“Энди биз кичкина одаммиз, топшириқни бажардик-да”.
“Ўз жонига қасд қилган. Мана, дўхтир бува тасдиқлаб имзо қўяди”.
Бу гап-сўз қандайдир сониялар ичида юз бераётган эди. Шу маҳал мен эшикни очишларидан олдин — ўликни кўришга юзим бетламай — даричадан секин мўраладим. Субҳоналлоҳ! Не кўз билан кўрай, Саидносир қиблага юзланиб намоз ўқиб ўтирарди!
Навбатчи мени ичкари киришга ундаб: “Давай, давай”, деди. Мен унга жавобан: “Бир оз кутайлик, ибодат қиляпти”, дедим. Бу гапдан барчаси ҳангу манг бўлиб қолишди. “Ўлган эди-ку. Қандай тирилди?”. Улар ўзаро пичирлашиб баҳслаша кетишди. “Бошлиққа нима деб жавоб берамиз?”
Тасаввуримда Саидносир узала тушиб ётган, юзлари моматалоқ, оғзидан қони келган эди гўё... У икки ёнига салом бериб, қисқа дуо қилди. Сўнг ортга ўгирилди ва мени кўриб: “Тинчликми, Абдусамад оғайни, ярим тунда?” Бир муддат дудуқландим, тилимга бир сўз келмади. Базўр: “Доимги ишимиз, тақсир, бир-бир хабар олиб юрибмиз. Аҳволлар яхшими?” дедим ўзимни сергакроқ тутиб.
Ҳаммамиз секин ортга қайтдик. Жойимга бориб ётишим буюрилди. Ётдим. Бироқ кўзга уйқу келмади. Ҳали тонг ёришмасидан мени бошлиқ йўқлабди. Эшикдан киришим билан ўдағайлаб кетди: “Сенинг юртдошинг экан, сен ўзбеклар миллатчи бўласанлар. Гапир, қанақа укол қилдинг? Қандай тирилтирдинг?” Дағдағанинг маъносини шунда англадим. Мен тирилтирган эмишман. “Эшигидан кирмадим, ёнига йўламадим. Ана, навбатчи гувоҳ, — дедим. Сўнгра бутун жасоратимни тилимга жамлаб, тўғрисини айтдим: — Мендан сўраб нима қиласиз? Аллоҳдан сўранг... У Зот билгувчироқ”.
Хонада у ёқдан-бу ёққа юриб турган бошлиқ таққа тўхтади. Ўйланиб қолди... Сўнг менга рухсат тегди.
Саидносир ака билан ҳибсхонада кўп бора юзма-юз келдим. Аммо ўша тундаги ташрифимиз сабабини очиқ айтмадим. У киши ҳам сўрамади”.

* * *

Каргаполи деган сўз Абдусалом ака хаёлида шу хотираларни жонлантирди. Энам раҳматли: “Қирқ йил қирғин бўлса, ажали етган ўлади”, дер эдилар. Саидносир аканинг қазоси етмаган экан. 1956 йили эсон-омон оиласи бағрига қайтибди. Уни Аллоҳнинг ўзи асраган эди.

Баҳодир Нурмуҳаммад,
“Ҳидоят” журналининг 2008 йил 3-сонидан олинди.

* * *

Bir kuni, ilgari Eski Jo‘vada bo‘lgan “Turon” kutubxonasida “Zarafshon” gazetasining 20-yillardagi taxlamlarini varaqlab o‘tirgan edim, tepamga bir kishi keldi. Ko‘zoynak taqqan, qo‘ltig‘ida muallimlar papkasi. Tanishib, bir-ikki og‘iz gaplashgan bo‘ldik. Abdusalom akaga yozayotgan tadqiqotim mavzuidan so‘zladim. 20-yillarda yashab ijod qilgan bir munaqqidning 30-yillari qamoqqa olinganini aytdim. “Qamoq muddatini Kargapoli mahbusxonalarida o‘tagan”, deganimda suhbatdoshimning ko‘zlari chaqnadi. Beixtiyor seskandi. “Kargapoli” so‘zi u kishini xayolga toldirdi. So‘ngra bobosi Abdusamad buvani esladi. U kishining tilidan ajib bir hodisani so‘zlab berdi.
“Kargapoli qamoqxonasida o‘n to‘qqiz yil umrim o‘tdi. Xudo bandasining boshiga solmasin ekan. Mahbuslik qursin... Birovning qo‘liga qaramsan. Buyruq-ko‘rsatma bilan nafas olib, nafas chiqarasan go‘yo. Har qadaming sanab turiladi. Ammo men do‘xtir bo‘lganim uchun nisbatan erkin, bir oz imtiyozga ega edim. Kerak bo‘lib qolsam, kasal mahbuslar uchun mendan foydalanishardi.
Bir kuni yarim tunda: “Do‘xtir buva, turing, gap bor”, deb qoldi shopmo‘ylov sariq yuzli navbatchi. Angrayibroq turganimni ko‘rgach, qo‘shimcha qildi: “Bittasi o‘libdi. Akt tuzib, rasmiylashtirish kerak”, dedi. Men apil-tapil kiyinib unga ergashdim. Shopmo‘ylovning aft-angoridan biror narsani uqish qiyin. Qiyofasi mutlaqo majhul. Kimdir o‘lgan. Xo‘sh, kim? O‘ylab boryapman. Shu zaylda ketatursak, yonimizga yana uchta kishi qo‘shildi. Beshovlon yerto‘ladagi panjarali temir eshiklar tomon yurdik. Menga bu yo‘laklar tanish.
Yuragim “shuv” etdi. Chunki navbatchi Saidnosir eshon kamerasi oldida to‘xtagan edi. Eh, dedim ichimda, eshonga nimadir... Nahot... yaxshi inson edi. Nahot... O‘zimga ishonmayman. Sheriklarim o‘zaro o‘rischalab shivir-shivir qilishdi:
“Kim bilibdi o‘lib qolishini”.
“Quladi-yu, hushidan ketdi. Tomirini ushlasam, tinchigan...”.
“Endi biz kichkina odammiz, topshiriqni bajardik-da”.
“O‘z joniga qasd qilgan. Mana, do‘xtir buva tasdiqlab imzo qo‘yadi”.
Bu gap-so‘z qandaydir soniyalar ichida yuz berayotgan edi. Shu mahal men eshikni ochishlaridan oldin — o‘likni ko‘rishga yuzim betlamay — darichadan sekin mo‘raladim. Subhonalloh! Ne ko‘z bilan ko‘ray, Saidnosir qiblaga yuzlanib namoz o‘qib o‘tirardi!
Navbatchi meni ichkari kirishga undab: “Davay, davay”, dedi. Men unga javoban: “Bir oz kutaylik, ibodat qilyapti”, dedim. Bu gapdan barchasi hangu mang bo‘lib qolishdi. “O‘lgan edi-ku. Qanday tirildi?”. Ular o‘zaro pichirlashib bahslasha ketishdi. “Boshliqqa nima deb javob beramiz?”
Tasavvurimda Saidnosir uzala tushib yotgan, yuzlari momataloq, og‘zidan qoni kelgan edi go‘yo... U ikki yoniga salom berib, qisqa duo qildi. So‘ng ortga o‘girildi va meni ko‘rib: “Tinchlikmi, Abdusamad og‘ayni, yarim tunda?” Bir muddat duduqlandim, tilimga bir so‘z kelmadi. Bazo‘r: “Doimgi ishimiz, taqsir, bir-bir xabar olib yuribmiz. Ahvollar yaxshimi?” dedim o‘zimni sergakroq tutib.
Hammamiz sekin ortga qaytdik. Joyimga borib yotishim buyurildi. Yotdim. Biroq ko‘zga uyqu kelmadi. Hali tong yorishmasidan meni boshliq yo‘qlabdi. Eshikdan kirishim bilan o‘dag‘aylab ketdi: “Sening yurtdoshing ekan, sen o‘zbeklar millatchi bo‘lasanlar. Gapir, qanaqa ukol qilding? Qanday tiriltirding?” Dag‘dag‘aning ma’nosini shunda angladim. Men tiriltirgan emishman. “Eshigidan kirmadim, yoniga yo‘lamadim. Ana, navbatchi guvoh, — dedim. So‘ngra butun jasoratimni tilimga jamlab, to‘g‘risini aytdim: — Mendan so‘rab nima qilasiz? Allohdan so‘rang... U Zot bilguvchiroq”.
Xonada u yoqdan-bu yoqqa yurib turgan boshliq taqqa to‘xtadi. O‘ylanib qoldi... So‘ng menga ruxsat tegdi.
Saidnosir aka bilan hibsxonada ko‘p bora yuzma-yuz keldim. Ammo o‘sha tundagi tashrifimiz sababini ochiq aytmadim. U kishi ham so‘ramadi”.

* * *

Kargapoli degan so‘z Abdusalom aka xayolida shu xotiralarni jonlantirdi. Enam rahmatli: “Qirq yil qirg‘in bo‘lsa, ajali yetgan o‘ladi”, der edilar. Saidnosir akaning qazosi yetmagan ekan. 1956 yili eson-omon oilasi bag‘riga qaytibdi. Uni Allohning o‘zi asragan edi.