Эшагини таниган-у, дўстини танимаган нобакор

Қишлоқлик ва шаҳарлик йигитлар дўст тутинибди. Қишлоқлик қачон шаҳарга борса, дўсти ундан ёрдамини аямасди. Қишлоқлик унинг дўконида ўтирар, дўсти дастурхон ёзарди. Шаҳарлик йигитга дўсти: «Эй дўстим! Сен қишлоққа бориб, табиат қўйнида кўнгил ёзиб келганмисан ҳеч. Мевалар пишган паллада бутун оила жам бўлиб бизнинг қишлоққа боринг. Мен ҳам сенга икром кўрсатиб, хизмат қилай?!», деб таклиф этди.  

Шаҳарлик бу таклифга жавобан ваъда бериб қутилди. Орадан яна саккиз йил ўтди. Қишлоқлик ҳар йили шаҳарга келар, дўстиникида меҳмон бўлар, «Қачон бизникига борасиз. Яна бир қиш ўтди-я», деб гина қиларди.

Дўсти турли баҳоналар топиб: «Бу йил фалон ердан меҳмон келган, фалон ишим бор, кейинги йилга насиб бўлса», деб уни ишонтирар эди.

Қишлоқлик ҳар гал лайлакдек келиб, шаҳарликнинг томига қўнар ва одатий таклифини қилишдан воз кечмасди. Дўсти эса доимгидек унга ёрдам қўлини чўзар, ҳатто мол-мулкидан унга улуш ҳам ажратиб турарди.

Қишлоқлик бу келишида дўстиникида уч ой меҳмон бўлди. Ундан одатдагидек иззат-икром кўрди ва уялганидан: «Дўстим, ваъда берган эдинг. Сен мени шунча пайтдан бери алдаяпсан. Қачон бизникига борасан ўзи?!», дея қишлоғига йиғлагудек бўлиб кетди.

Қатъий таклифга оила аъзоларининг қистови ҳам қўшилгач, шаҳарлик йигит дўстиникига боришга қарор қилди. Болалари «Қишлоққа борамиз, мазза қилиб айланиб келамиз!», деб хурсанд бўлишди. Сўнг сафар тараддудини кўриб, йўлга отланишди. Сафар завқидан гўё жаннатга кетаётгандек эдилар. Лекин манзил узоқ эди, йўл машаққатлари ортиб борарди. Баъзида адашиб бошқа овулларга кириб қолишарди. Ўзлари оч-наҳор, уловлари ҳам сувсиз, емсиз азоб тортардилар. Сўрай-сўрай, ниҳоят, дўстининг қишлоғини топиб боришди. Лекин дўсти меҳмонларга умуман эътибор қилмади. Шаҳарлик йигит ҳайрон бўлиб: «Дўстим! Мана, таклифингга биноан келдик», деди.

Мезмон уларни умрида биринчи маротаба кўриб тургандек: «Сен кимсан, мен сени танимайман?!», деди.

Шаҳарлик: «Мен фалончи дўстингман, ахир!», деди.

Қишлоқлик: «Балки тўғри гапираётгандирсан. Лекин мен қаердан биламан, қандай одамсан, покми-нопок, тўғрими ё эгри?», деди.

Шаҳарлик, ноилож, унга кўрсатган мусофирпарварлиги, илтифотларини эслатди. Аммо дўсти: «Мен на сени танийман ва на исмингни биламан», деб қутилишга уринди.

Мусофирлар роппа-роса беш кун унинг остонасида қолиб кетди. Бешинчи кеча осмонда булут тўпланди. Сўнг шаррос ёмғир қуйди. Меҳмонлар ортиқ чидолмай, эшикни тақиллатишди.

Қишлоқлик уйидан зўрға чиқиб: «Ҳа, нима истайсан?!», деб бақирди.

Шаҳарлик: «Эшигинг олдида беш кундан бери беш йиллик заҳмат чекдик. Ҳеч бўлмаса, мана бундай ёмғирли оқшомда бизга бошпана бер, кошки бу сен учун охиратда савоб бўлса!», деди.

Қишлоқлик: «Нарироқда бир кулба бор. У ерни кечаси билан бўридан ҳимоя қилсанг, сенга ўша ерда қолишингга рухсат бераман», деди.

Шаҳарлик, ноилож, таклифга рози бўлиб: «Сен менга камон билан ўқ бер», деди.

Шаҳарлик ва оиласи кулбачага кўчиб ўтишди. Тор хонада минг азобда ётишарди. Харобада қурт-қумурсқалар уларни бўридан баттар талашди. Хўрликдан жонлари бўғзига етганда, югуриб келаётган бир бўри шарпасини кўрди. Шаҳарлик камондан ўқ узди. Ҳайвон қаттиқ инграган овоз чиқарди. Унинг товушини қишлоқлик уйидан туриб эшитиб, дарров югуриб келди. Қўлларини тиззасига уриб: «Эй воҳ! Сен нима қилиб қўйдинг. Бечора эшагимни ўлдирибсан-ку?!», деди.

Шаҳарлик: «Синчиклаб қара, қоронғи бўлгани учун яхши кўролмаётгандирсан. У аниқ бўри эди», деди.

Қишлоқлик: «Мен ўз эшагимнинг ҳанграшини жуда яхши танийман! Йигирмата эшак орасидан ҳам унинг овозини бемалол ажрата оламан», деди.

Бу гап шаҳарлик меҳмонга жуда оғир ботди. Унинг ёқасига ёпишиб: «Эй ҳийлакор аҳмоқ! Сен зим-зиё кечада эшагингнинг ҳанграшини танибсан-у, наҳотки, ўн йиллик дўстингни танимадинг?», деди.

Дўст танлаш ўта мушкул вазифа. Нафсининг дўсти, аниқроғи, нафсининг қули бўлган нокаслардан вафо кутишнинг оқибати афсус-надоматдан ўзга нарса келтирмайди.

Тадбир ва эҳтиёт шуки, ёмонга қарши ёмон гумонда бўлмоғингдир. Бу билан муқаррар зиёндан қутиласан. Ҳикояда киши пухта, тадбирли ва ҳушёр бўлиши зарурлиги уқтирилмоқда.

Жалолиддин Румийнинг “Маснавий”сидан

Туркчадан Абдуллоҳ Раҳимбоев таржимаси

* * *

Qishloqlik va shaharlik yigitlar do‘st tutinibdi. Qishloqlik qachon shaharga borsa, do‘sti undan yordamini ayamasdi. Qishloqlik uning do‘konida o‘tirar, do‘sti dasturxon yozardi. Shaharlik yigitga do‘sti: «Ey do‘stim! Sen qishloqqa borib, tabiat qo‘ynida ko‘ngil yozib kelganmisan hech. Mevalar pishgan pallada butun oila jam bo‘lib bizning qishloqqa boring. Men ham senga ikrom ko‘rsatib, xizmat qilay?!», deb taklif etdi.  

Shaharlik bu taklifga javoban va’da berib qutildi. Oradan yana sakkiz yil o‘tdi. Qishloqlik har yili shaharga kelar, do‘stinikida mehmon bo‘lar, «Qachon biznikiga borasiz. Yana bir qish o‘tdi-ya», deb gina qilardi.

Do‘sti turli bahonalar topib: «Bu yil falon yerdan mehmon kelgan, falon ishim bor, keyingi yilga nasib bo‘lsa», deb uni ishontirar edi.

Qishloqlik har gal laylakdek kelib, shaharlikning tomiga qo‘nar va odatiy taklifini qilishdan voz kechmasdi. Do‘sti esa doimgidek unga yordam qo‘lini cho‘zar, hatto mol-mulkidan unga ulush ham ajratib turardi.

Qishloqlik bu kelishida do‘stinikida uch oy mehmon bo‘ldi. Undan odatdagidek izzat-ikrom ko‘rdi va uyalganidan: «Do‘stim, va’da bergan eding. Sen meni shuncha paytdan beri aldayapsan. Qachon biznikiga borasan o‘zi?!», deya qishlog‘iga yig‘lagudek bo‘lib ketdi.

Qat’iy taklifga oila a’zolarining qistovi ham qo‘shilgach, shaharlik yigit do‘stinikiga borishga qaror qildi. Bolalari «Qishloqqa boramiz, mazza qilib aylanib kelamiz!», deb xursand bo‘lishdi. So‘ng safar taraddudini ko‘rib, yo‘lga otlanishdi. Safar zavqidan go‘yo jannatga ketayotgandek edilar. Lekin manzil uzoq edi, yo‘l mashaqqatlari ortib borardi. Ba’zida adashib boshqa ovullarga kirib qolishardi. O‘zlari och-nahor, ulovlari ham suvsiz, yemsiz azob tortardilar. So‘ray-so‘ray, nihoyat, do‘stining qishlog‘ini topib borishdi. Lekin do‘sti mehmonlarga umuman e’tibor qilmadi. Shaharlik yigit hayron bo‘lib: «Do‘stim! Mana, taklifingga binoan keldik», dedi.

Mezmon ularni umrida birinchi marotaba ko‘rib turgandek: «Sen kimsan, men seni tanimayman?!», dedi.

Shaharlik: «Men falonchi do‘stingman, axir!», dedi.

Qishloqlik: «Balki to‘g‘ri gapirayotgandirsan. Lekin men qaerdan bilaman, qanday odamsan, pokmi-nopok, to‘g‘rimi yo egri?», dedi.

Shaharlik, noiloj, unga ko‘rsatgan musofirparvarligi, iltifotlarini eslatdi. Ammo do‘sti: «Men na seni taniyman va na ismingni bilaman», deb qutilishga urindi.

Musofirlar roppa-rosa besh kun uning ostonasida qolib ketdi. Beshinchi kecha osmonda bulut to‘plandi. So‘ng sharros yomg‘ir quydi. Mehmonlar ortiq chidolmay, eshikni taqillatishdi.

Qishloqlik uyidan zo‘rg‘a chiqib: «Ha, nima istaysan?!», deb baqirdi.

Shaharlik: «Eshiging oldida besh kundan beri besh yillik zahmat chekdik. Hech bo‘lmasa, mana bunday yomg‘irli oqshomda bizga boshpana ber, koshki bu sen uchun oxiratda savob bo‘lsa!», dedi.

Qishloqlik: «Nariroqda bir kulba bor. U yerni kechasi bilan bo‘ridan himoya qilsang, senga o‘sha yerda qolishingga ruxsat beraman», dedi.

Shaharlik, noiloj, taklifga rozi bo‘lib: «Sen menga kamon bilan o‘q ber», dedi.

Shaharlik va oilasi kulbachaga ko‘chib o‘tishdi. Tor xonada ming azobda yotishardi. Xarobada qurt-qumursqalar ularni bo‘ridan battar talashdi. Xo‘rlikdan jonlari bo‘g‘ziga yetganda, yugurib kelayotgan bir bo‘ri sharpasini ko‘rdi. Shaharlik kamondan o‘q uzdi. Hayvon qattiq ingragan ovoz chiqardi. Uning tovushini qishloqlik uyidan turib eshitib, darrov yugurib keldi. Qo‘llarini tizzasiga urib: «Ey voh! Sen nima qilib qo‘yding. Bechora eshagimni o‘ldiribsan-ku?!», dedi.

Shaharlik: «Sinchiklab qara, qorong‘i bo‘lgani uchun yaxshi ko‘rolmayotgandirsan. U aniq bo‘ri edi», dedi.

Qishloqlik: «Men o‘z eshagimning hangrashini juda yaxshi taniyman! Yigirmata eshak orasidan ham uning ovozini bemalol ajrata olaman», dedi.

Bu gap shaharlik mehmonga juda og‘ir botdi. Uning yoqasiga yopishib: «Ey hiylakor ahmoq! Sen zim-ziyo kechada eshagingning hangrashini tanibsan-u, nahotki, o‘n yillik do‘stingni tanimading?», dedi.

Do‘st tanlash o‘ta mushkul vazifa. Nafsining do‘sti, aniqrog‘i, nafsining quli bo‘lgan nokaslardan vafo kutishning oqibati afsus-nadomatdan o‘zga narsa keltirmaydi.

Tadbir va ehtiyot shuki, yomonga qarshi yomon gumonda bo‘lmog‘ingdir. Bu bilan muqarrar ziyondan qutilasan. Hikoyada kishi puxta, tadbirli va hushyor bo‘lishi zarurligi uqtirilmoqda.

Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy”sidan

Turkchadan Abdulloh Rahimboyev tarjimasi

• Олдинги
• Кейинги