“Илм — танҳоликда ҳамроҳ, хилватда дўст, тўғри йўл кўрсатувчи далилдир”

Ҳасан Басрий айтадилар: «Олимлар бўлмаганида, инсонлар чорва моллари каби бўлиб қолардилар». Яъни, олимлар инсонларни илм ўргатиш йўли билан ҳайвонлик даражасидан инсонлик мартабасига кўтаради.

Икрима: «Бу илмнинг қиймати – баҳоси бор», дедилар. «Унинг баҳоси нима?» деб сўрашганда, «Унинг ҳаққини адо этадиган, зоеъ кетказмайдиган кишига ўргатишингдир», деб жавоб бердилар.

Яҳё ибн Муоз: «Олимлар Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) умматларига ота-оналаридан ҳам меҳрибондирлар», дедилар. «Нима учун?» деб сўрашди. «Ота-оналар фарзандларини дунё оташидан ҳимоя қилади, олимлар эса, уларни охират олови – дўзахдан муҳофаза этади», деб жавоб бердилар.

Айтиладики, илмнинг аввали сукут қилиш, кейин тинглаш, кейин уни ёд олиш, кейин унга амал қилиш, кейин эса, уни тарқатиш – бошқаларга ҳам ўргатишдир.

Улуғ зотлардан бири айтади: «Билмайдиганга билганинни ўргат, билмайдиганингни биладигандан ўрган, шундай қилсанг, билмаганингни билиб оласан, билганингни муҳофаза қиласан».

Муоз ибн Жабал илм ўрганиш ва ўргатиш ҳақида айтадилар: «Илм ўрганинглар, зеро, уни ўрганиш – Аллоҳдан қўрқиш, уни талаб қилиш – ибодат, музокараси – тасбиҳ, уни излаш – жиҳод, билмаганга ўргатиш – садақа, уни ўз аҳлига билдириш – Аллоҳга қурбатдир. Илм танҳоликда ҳамроҳ, хилватда дўст, тўғри йўл кўрсатувчи далил, хурсандлигу хафалик пайтида кўмакчи, дўстлар олдида вазир, бегоналар олдида яқин дўст ва жаннат йўлининг минорасидир. Аллоҳ илм билан қавмларни юксалтириб, етакчи қилиб қўяди. Улар одамларни яхшиликка етаклайди, бошқалар уларнинг изидан юради, қилган ишлари эътиборли бўлади. Ҳар бир қуруқ ва ҳўл нарсалар, ҳаттоки денгиздаги балиқлару ҳашаротлар, ёввойи ва барча ҳайвонлар, осмон ва ундаги юлдузлар уларнинг ҳаққига истиғфор айтади».

Зеро, илм кўр қалб кўзини очувчи, қоронғу зулматда нур бағишловчи ва заиф баданларга куч-қувватдир. Илм билан банда аброрлар даражасига кўтарилади, олий мартабаларга етишади. Илм устида тафаккур қилиш кундузи рўза тутганга, уни музокара этиш кечани ибодат билан бедор ўтказганга тенгдир. Аллоҳга тоат-ибодат, тавҳидни англаш, Аллоҳни улуғлаш ва тақво қилиш илм билан бўлади. Илм билан қариндошлик алоқалари боғланади, ҳаром билан ҳалол ажратилади. Илм пешво-имомдир, амал унга эргашади. Илмдан баҳраманд инсонлар бахтли, маҳрумлар эса, бахтсиздир.

Имом Ғаззолийнинг “Иҳёу улумид-дин” китобидан

* * *

Hasan Basriy aytadilar: «Olimlar bo‘lmaganida, insonlar chorva mollari kabi bo‘lib qolardilar». Ya’ni, olimlar insonlarni ilm o‘rgatish yo‘li bilan hayvonlik darajasidan insonlik martabasiga ko‘taradi.

Ikrima: «Bu ilmning qiymati – bahosi bor», dedilar. «Uning bahosi nima?» deb so‘rashganda, «Uning haqqini ado etadigan, zoe’ ketkazmaydigan kishiga o‘rgatishingdir», deb javob berdilar.

Yahyo ibn Muoz: «Olimlar Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) ummatlariga ota-onalaridan ham mehribondirlar», dedilar. «Nima uchun?» deb so‘rashdi. «Ota-onalar farzandlarini dunyo otashidan himoya qiladi, olimlar esa, ularni oxirat olovi – do‘zaxdan muhofaza etadi», deb javob berdilar.

Aytiladiki, ilmning avvali sukut qilish, keyin tinglash, keyin uni yod olish, keyin unga amal qilish, keyin esa, uni tarqatish – boshqalarga ham o‘rgatishdir.

Ulug‘ zotlardan biri aytadi: «Bilmaydiganga bilganinni o‘rgat, bilmaydiganingni biladigandan o‘rgan, shunday qilsang, bilmaganingni bilib olasan, bilganingni muhofaza qilasan».

Muoz ibn Jabal ilm o‘rganish va o‘rgatish haqida aytadilar: «Ilm o‘rganinglar, zero, uni o‘rganish – Allohdan qo‘rqish, uni talab qilish – ibodat, muzokarasi – tasbih, uni izlash – jihod, bilmaganga o‘rgatish – sadaqa, uni o‘z ahliga bildirish – Allohga qurbatdir. Ilm tanholikda hamroh, xilvatda do‘st, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dalil, xursandligu xafalik paytida ko‘makchi, do‘stlar oldida vazir, begonalar oldida yaqin do‘st va jannat yo‘lining minorasidir. Alloh ilm bilan qavmlarni yuksaltirib, yetakchi qilib qo‘yadi. Ular odamlarni yaxshilikka yetaklaydi, boshqalar ularning izidan yuradi, qilgan ishlari e’tiborli bo‘ladi. Har bir quruq va ho‘l narsalar, hattoki dengizdagi baliqlaru hasharotlar, yovvoyi va barcha hayvonlar, osmon va undagi yulduzlar ularning haqqiga istig‘for aytadi».

Zero, ilm ko‘r qalb ko‘zini ochuvchi, qorong‘u zulmatda nur bag‘ishlovchi va zaif badanlarga kuch-quvvatdir. Ilm bilan banda abrorlar darajasiga ko‘tariladi, oliy martabalarga yetishadi. Ilm ustida tafakkur qilish kunduzi ro‘za tutganga, uni muzokara etish kechani ibodat bilan bedor o‘tkazganga tengdir. Allohga toat-ibodat, tavhidni anglash, Allohni ulug‘lash va taqvo qilish ilm bilan bo‘ladi. Ilm bilan qarindoshlik aloqalari bog‘lanadi, harom bilan halol ajratiladi. Ilm peshvo-imomdir, amal unga ergashadi. Ilmdan bahramand insonlar baxtli, mahrumlar esa, baxtsizdir.

Imom G‘azzoliyning “Ihyou ulumid-din” kitobidan

• Олдинги
• Кейинги