Асорати оғир касаллик

* Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотига кўра, дунё аҳолисининг қирқ фоиз аҳолиси анемия (камқонлик хасталиги)дан азият чекади. Етмиш беш фоиз ҳолатда хасталик темир танқислиги туфайли юзага келган.
* Жаҳоннинг икки юздан ортиқ мамлакатидан атиги қирқ саккизтасида, жумладан, Ўзбекистонда ҳам ун темир моддаси, витаминлар қўшиб бойитилмоқда.
* Ўзбекистонда фақат биринчи навли ун бойитилади. Шу ундан тайёрланган нон соғлиқ учун фойдали.

Камқонлик асосан туғиш ёшидаги аёллар, ўсмирлар ва болалар ўртасида кенг тарқалган. Камқонликка дучор бўлган аёллар ва болаларда касаллик ва ўлим кўрсаткичлари саккиз-ўн баробар юқори бўлади, болаларнинг жисмоний ва ақлий ривожланиши пасаяди.
Касалликни келтириб чиқарувчи асосий сабаблардан бири аёллар ва болалар аъзоларида темир моддасининг етишмаслигидир. Уларда бу моддага эҳтиёж эркакларникига нисбатан уч-беш баробар кўпроқ бўлади. Болаларда темир етишмаслигига олиб келувчи сабаблар бир неча ҳолатда кузатилади: онанинг ҳомиладорлик ва эмизиш даврида камқон бўлиши, бола чала ёки кам вазн билан туғилиши, кўкрак сути билан боқилмагани, сурункали касалликка чалиниши, гижжалар бўлиши, пала-партиш овқатланиши кабилар.
Аёлларнинг ҳайзда кўп қон йўқотиши (ҳайз тўрт-беш кундан ортиқ бўлса), ҳомиладорлик ва туғиш оралиғи уч йилдан кам бўлиши, сурункали ошқозон-ичак касалликлари, тартибсиз, тўймай овқатланиши темир етишмаслигига сабаб бўлади.
Камқонликнинг асорати жуда хавфли. Аёлларда туғиш жараёнида қон кетиши ва бошқа асоратлар келиб чиқиши, бола чала туғилиши ёки енгил бўлишига, туғма нуқсонли бўлиб қолишига, иммунитетнинг пасайишига олиб келади. Шу сабабли болалар ва аёллар кўп касалланишади. Камқонлик болаларни ва ўсмирларни жисмоний, ақлий ривожланишдан, иш ва ўқиш қобилияти ўсишидан тўсади. Камқонлик асоратларини йўқотиш анча қийин. Баъзида йўқотишнинг иложи ҳам бўлмайди. Натижада одам ақлий ва жисмоний ривожланиши пасаяди, сурункали ошқозон-ичак касалликларига чалинади. Камқонликнинг оғир даражасида шифохонада ётиб даволаниш керак. Беморга ҳар хил муолажалар ва қон қуйиш зарур бўлади, даволаниш камида уч-олти ой давом этади. Кўпинча аёллар даволанишни охирига етказмаганлари боис асоратлари қолади, хасталик қайталанади, сурункали бўлиб қолади.
Тўғри овқатланиш темир етишмаслигининг олдини олишда энг муҳим омил. Аксарият муаммолар овқатланишнинг оддий қоидаларига риоя этмаслигимиздан келиб чиқади! Таркибида темир моддаси ва турли витаминлар мўл бўлган мол ва қўй гўшти, жигари ва буйраги, балиқ, нўхат, ловия, жўхори, гречка, майиз, макарон истеъмол қилиш керак. Чой, кофени камроқ ичиш зарур. Чунки улар овқатдаги темир моддасининг сўрилишига ҳалақит беради. Олма, анор, узум, сабзи, тарвуз, қовун, помидор, карам, қизилча, қатиқ, сузма, тузламалар темир моддасининг яхшироқ сўрилишини таъминлайди. Ҳўл мевалар, сабзавотлар, кўкатлар (С витамини орқали) темир сўрилишини тўрт баробар оширади. Дуккакли ўсимликлар, ёрмалар темир моддасига бой. Шакар ва бошқа ҳар хил ширинликлар қонни кўпайтирмайди, уларда темир ва витаминлар йўқ, аксинча, иштаҳани пасайтиради, гижжаларни кўпайтиради.
Танада темир етишмаслиги белгиларидан бири таъм ва ҳид сезишнинг бузилишидир. Бундай беморлар бўр, шамма, кесак, хамир, пиширилмаган макарон, гуруч, қоғоз ва бошқа нарсаларни ейишади, бўёқ, ацетон, бензин, тутун, зах ҳидларни ёқтиришади. Тирноқлари мўрт, ғадир-будир, юпқа бўлади, қийшайиб, тез уваланиб кетади. Хотираси пасаяди, иш қобилияти ва иштаҳаси сусаяди, бош айланади, камқувват бўлади, тез чарчайди. Камқонликнинг оғир даражасида беморларнинг ранги оқариб, тез-тез касалланиб туради, юрагида ҳам ўзгаришлар юз беради.
Аввало, тўғри (тартибли) овқатланиб, танада темир етишмаслигининг олдини олиш зарур. Темир билан бойитилган ун ва ун маҳсулотларини истеъмол қилиш керак. Туғиш ёшидаги аёллар, ўсмир қизлар, бир ёшдан ўтган болалар ҳафтада бир марта бир дона (60 мг), ҳомиладорлар икки дона (120 мг), олти ойдан бир ёшгача бўлган болалар 30 мг темир препарати қабул қилишлари мақсадга мувофиқ. Шунда танадаги темир етишмовчилиги аста-секин йўқолади. Камқонлик авж олмайди.
Ҳозир мутахассислар камқонликка қарши уч асосий йўналишда кураш олиб боришяпти. Биринчиси — Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган биринчи навли унга витаминлар, темир моддаси, фолий кислотаси ва бошқа моддалар қўшиб, бойитилмоқда. Аслида шу моддаларнинг барчаси буғдойда мавжуд, бироқ ишлов бериш жараёнида уларнинг аксарияти йўқолиб кетади. Иккинчиси — аҳолининг темир препаратларини мунтазам ва кўрсатилган меъёрда истеъмол қилиши. Ҳозиргача тўрт ярим миллион аёл ва болага темир препаратлари бепул тарқатилди. Учинчиси — омма орасида тўғри овқатланиш маданиятини тарғиб этиш. Кўпчилик эътибор бермайдиган бир ҳолат ҳақида гапирсам: овқат пайтида ҳамиша чой ёки қаҳва ичамиз. Иккаласи ҳам овқатдаги темир моддасининг танада сўрилишига тўсқинлик қилади. Овқатлангач, ўттиз дақиқа ёки ундан ҳам кўпроқ вақтдан сўнг чой ичса бўлади. Чой ўрнига қайнаган ёки маъданли сув, мева шарбатлари, наъматак ёки қуруқ мева дамламаларини ичиш фойдали.
 

* Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotiga ko‘ra, dunyo aholisining qirq foiz aholisi anemiya (kamqonlik xastaligi)dan aziyat chekadi. Yetmish besh foiz holatda xastalik temir tanqisligi tufayli yuzaga kelgan.
* Jahonning ikki yuzdan ortiq mamlakatidan atigi qirq sakkiztasida, jumladan, O‘zbekistonda ham un temir moddasi, vitaminlar qo‘shib boyitilmoqda.
* O‘zbekistonda faqat birinchi navli un boyitiladi. Shu undan tayyorlangan non sog‘liq uchun foydali.

Kamqonlik asosan tug‘ish yoshidagi ayollar, o‘smirlar va bolalar o‘rtasida keng tarqalgan. Kamqonlikka duchor bo‘lgan ayollar va bolalarda kasallik va o‘lim ko‘rsatkichlari sakkiz-o‘n barobar yuqori bo‘ladi, bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishi pasayadi.
Kasallikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablardan biri ayollar va bolalar a’zolarida temir moddasining yetishmasligidir. Ularda bu moddaga ehtiyoj erkaklarnikiga nisbatan uch-besh barobar ko‘proq bo‘ladi. Bolalarda temir yetishmasligiga olib keluvchi sabablar bir necha holatda kuzatiladi: onaning homiladorlik va emizish davrida kamqon bo‘lishi, bola chala yoki kam vazn bilan tug‘ilishi, ko‘krak suti bilan boqilmagani, surunkali kasallikka chalinishi, gijjalar bo‘lishi, pala-partish ovqatlanishi kabilar.
Ayollarning hayzda ko‘p qon yo‘qotishi (hayz to‘rt-besh kundan ortiq bo‘lsa), homiladorlik va tug‘ish oralig‘i uch yildan kam bo‘lishi, surunkali oshqozon-ichak kasalliklari, tartibsiz, to‘ymay ovqatlanishi temir yetishmasligiga sabab bo‘ladi.
Kamqonlikning asorati juda xavfli. Ayollarda tug‘ish jarayonida qon ketishi va boshqa asoratlar kelib chiqishi, bola chala tug‘ilishi yoki yengil bo‘lishiga, tug‘ma nuqsonli bo‘lib qolishiga, immunitetning pasayishiga olib keladi. Shu sababli bolalar va ayollar ko‘p kasallanishadi. Kamqonlik bolalarni va o‘smirlarni jismoniy, aqliy rivojlanishdan, ish va o‘qish qobiliyati o‘sishidan to‘sadi. Kamqonlik asoratlarini yo‘qotish ancha qiyin. Ba’zida yo‘qotishning iloji ham bo‘lmaydi. Natijada odam aqliy va jismoniy rivojlanishi pasayadi, surunkali oshqozon-ichak kasalliklariga chalinadi. Kamqonlikning og‘ir darajasida shifoxonada yotib davolanish kerak. Bemorga har xil muolajalar va qon quyish zarur bo‘ladi, davolanish kamida uch-olti oy davom etadi. Ko‘pincha ayollar davolanishni oxiriga yetkazmaganlari bois asoratlari qoladi, xastalik qaytalanadi, surunkali bo‘lib qoladi.
To‘g‘ri ovqatlanish temir yetishmasligining oldini olishda eng muhim omil. Aksariyat muammolar ovqatlanishning oddiy qoidalariga rioya etmasligimizdan kelib chiqadi! Tarkibida temir moddasi va turli vitaminlar mo‘l bo‘lgan mol va qo‘y go‘shti, jigari va buyragi, baliq, no‘xat, loviya, jo‘xori, grechka, mayiz, makaron iste’mol qilish kerak. Choy, kofeni kamroq ichish zarur. Chunki ular ovqatdagi temir moddasining so‘rilishiga halaqit beradi. Olma, anor, uzum, sabzi, tarvuz, qovun, pomidor, karam, qizilcha, qatiq, suzma, tuzlamalar temir moddasining yaxshiroq so‘rilishini ta’minlaydi. Ho‘l mevalar, sabzavotlar, ko‘katlar (S vitamini orqali) temir so‘rilishini to‘rt barobar oshiradi. Dukkakli o‘simliklar, yormalar temir moddasiga boy. Shakar va boshqa har xil shirinliklar qonni ko‘paytirmaydi, ularda temir va vitaminlar yo‘q, aksincha, ishtahani pasaytiradi, gijjalarni ko‘paytiradi.
Tanada temir yetishmasligi belgilaridan biri ta’m va hid sezishning buzilishidir. Bunday bemorlar bo‘r, shamma, kesak, xamir, pishirilmagan makaron, guruch, qog‘oz va boshqa narsalarni yeyishadi, bo‘yoq, atseton, benzin, tutun, zax hidlarni yoqtirishadi. Tirnoqlari mo‘rt, g‘adir-budir, yupqa bo‘ladi, qiyshayib, tez uvalanib ketadi. Xotirasi pasayadi, ish qobiliyati va ishtahasi susayadi, bosh aylanadi, kamquvvat bo‘ladi, tez charchaydi. Kamqonlikning og‘ir darajasida bemorlarning rangi oqarib, tez-tez kasallanib turadi, yuragida ham o‘zgarishlar yuz beradi.
Avvalo, to‘g‘ri (tartibli) ovqatlanib, tanada temir yetishmasligining oldini olish zarur. Temir bilan boyitilgan un va un mahsulotlarini iste’mol qilish kerak. Tug‘ish yoshidagi ayollar, o‘smir qizlar, bir yoshdan o‘tgan bolalar haftada bir marta bir dona (60 mg), homiladorlar ikki dona (120 mg), olti oydan bir yoshgacha bo‘lgan bolalar 30 mg temir preparati qabul qilishlari maqsadga muvofiq. Shunda tanadagi temir yetishmovchiligi asta-sekin yo‘qoladi. Kamqonlik avj olmaydi.
Hozir mutaxassislar kamqonlikka qarshi uch asosiy yo‘nalishda kurash olib borishyapti. Birinchisi — O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan birinchi navli unga vitaminlar, temir moddasi, foliy kislotasi va boshqa moddalar qo‘shib, boyitilmoqda. Aslida shu moddalarning barchasi bug‘doyda mavjud, biroq ishlov berish jarayonida ularning aksariyati yo‘qolib ketadi. Ikkinchisi — aholining temir preparatlarini muntazam va ko‘rsatilgan me’yorda iste’mol qilishi. Hozirgacha to‘rt yarim million ayol va bolaga temir preparatlari bepul tarqatildi. Uchinchisi — omma orasida to‘g‘ri ovqatlanish madaniyatini targ‘ib etish. Ko‘pchilik e’tibor bermaydigan bir holat haqida gapirsam: ovqat paytida hamisha choy yoki qahva ichamiz. Ikkalasi ham ovqatdagi temir moddasining tanada so‘rilishiga to‘sqinlik qiladi. Ovqatlangach, o‘ttiz daqiqa yoki undan ham ko‘proq vaqtdan so‘ng choy ichsa bo‘ladi. Choy o‘rniga qaynagan yoki ma’danli suv, meva sharbatlari, na’matak yoki quruq meva damlamalarini ichish foydali.
 
Dilorom Sulaymonova,
tibbiyot fanlari doktori
“Hidoyat” jurnalining 2009-yil 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги