Мусулмонларга йўналтирилган миссионерлик ҳаракатлари

Мусулмонларга қарши йўналтирилган илк миссионерлик ҳаракатларига милодий VIII асрдаёқ дуч келиш мумкин. Турли ғарб манбаларида Андалусия подшоҳи Абдулазиз (713-716)ни насроний қилишга хотини Эгинола урингани айтилади. Бу аёл ғарблик илк миссионер ҳисобланади. «Франция роҳиби» номини олган челонялик Аббат Хуг эса 1074 ва 1078 йиллари Андалусияда Сарагоссанинг мусулмон раҳбарига икки мактуб ёзиб, уни насронийликка даъват қилади. Яна бу асрда Папа VII Грегорий ҳам Шимолий Африка мусулмонларига қарши яширинча миссионерлик ҳаракатлари уюштирган.
Салиб юришлари чоғида қилинган миссионерлик ҳаракатларида бир нарса диққатни тортади: бу юришлардан кўзланган асос мақсадлар турлича бўлса-да, миссеонерлар бу юришлардан мусулмонларни насронийлаштириш учун қулай бир фурсат сифатида фойдаланишган. Бошқа бир жиддий миссионерлик ҳаракатини XIII асрда ассисилик Франкис амалга оширади.
Франкисдан кейинги муҳим шахс Роман Лулл ҳисобланади. Черков тарихида энг муҳим ўринлардан бирини тутувчи Лулл мусулмонларни насронийлаштиришнинг уч усул-хусусиятини кўрсатади. Буларнинг биринчиси мусулмон ўлкаларнинг маҳаллий тилларини ўзлаштириш-ўрганиш эди. Ҳақиқатдан ҳам Луллнинг бу фикри XIV аср (1312-1313)да Вияна консуллигида, Рома, Оксфорд ва Париж университети каби йирик ўқув юртларида амалга оша бошлади. Мусулмон халқлари тили ўрганишга киришилди. Унинг иккинчи усули насроний таълимоти акс этган асарларнинг ёзилиши эди. Учинчиси эса мусулмонлар орасида миссионерлик ҳаракатларини юритувчи мард ва ишончли инсонларни етиштириш фикри эди.
Ўрта асрларда Ислом ўлкаларига қаратилган миссионерлик ҳаракатларида жуда муҳим нуқта бор эди. Насроний роҳиб ва сайёҳлар Ислом ўлкаларига сафар қилиб, уларнинг заиф томонларини ўрганишга киришганлар. Масалан, турли Ислом ўлкаларига саёҳат уюштирган Фабри ва Пилоти каби сайёҳларни айтиш мумкин. Булардан Пилоти насронийликни қабул қилганлар жуда яхши адолат ва эҳсонга сазовор бўлишини таъкидлаган. Яна бир миссионер Кеттонли Роберт эса Қуръонни бузиб таржима қилган. Арабча баҳс асарлар ғарбда кенг ёйилган.
Ислом ўлкаларига қаратилган шиддатли миссионерлик ҳаракатлари ғарбнинг мустамлакачилик юришлари билан ёндош ҳолда амалга оша борди. XVI асрдан бошлаб жизвитлар номи билан черковга боғланган миссионерлар гуруҳи Африка ўлкаларида, Ҳиндистонда, Узоқ Шарқ ва Ўрта Шарқда кескин ҳаракатларни амалга оширганлари кўзга ташланади. Хусусан, Испаниол-портекс ташвиқотига боғлиқ ҳолда учинчи дунё деб ҳисобланган ҳудудларда миссионерлик фаолиятлари шиддатли тусга кирган. Жануб ва Жанубий-шарқий Осиё билан Африкада уюштирилган ҳаракатларга Ҳиндистон, Хитой, Япониядаги ҳаракатлар ҳам қўшилди.
XVIII асрдан эътиборан бу ҳаракатларга турли протестант черковларига боғлиқ миссионерлар ҳам қўшилишди. Ҳенри Мартин «British East India» компаниясининг бир роҳиби сифатида 1810 йили Ўрта Шаркда фаолият кўрсатган илк протестант ҳисобланади. «Church Missionary Society of the Church of England» эса бир оз кейин Фаластинда иш бошлаган. «American Board of Commissioners for Foreign Missions» ташкилоти миссионерларнинг Ўрта Шарққа келишларини назорат қилган. Бу ташкилот аъзоларидан икки америкалик миссионер Л.Персонс ва П.Фиск 1820 йили Измирга жойлашиб, миссионерлик фаолиятларини юритишган.
Ислом ўлкаларига ва учинчи дунёга қаратилган бу ҳаракатларда миссионерлик ташкилотлари ва уларнинг аъзолари бу ҳудудлардаги мустамлака бошқарувлари билан яқин алоқада бўлишган.
Шу тариқа миссионерлар ташвиқот билан бирга сиёсий ишларга ҳам бош тиқишган. Масалан, XIX асрнинг бошларида Измирга келган америкалик миссионер Парсонс 1820 йили Измирдан ёзган бир мактубида Усмонли салтанати билан боғлиқ шу қайдларни битган: «Кўнглимда илоҳий ёрдам билан қудратли ва гуноҳкор императорликнинг тамоман вайрон бўлишини таъминловчи система қуришга кучли истак ҳис қиляпман. Буни кўриш орзуим...»
Миссионер ташкилотларининг Ислом ўлкаларидаги асосий нишони мусулмонлар ва бошқа бутун халқ эди. Аммо мусулмонларнинг ва бошқа маҳаллий ҳукмдорларнинг жиддий эътирози ва қаршилиги миссионерларнинг ишларини анча тўсиб қўйди. Шунга қарамай, миссионерлар Ислом ўлкаларида яшовчи баъзи халқларга таъсир ўтказишди. Бу ишда улар очган таълим муассасалари қўл келди. Бу таълим жамиятлари халқ орасида турли низолар чиқаришни ҳам кўзлар эди.
Сўнгги икки асрда турли йўл ва усулларда ҳаракатлар юритган миссионерлар исломий қадриятларга қарши нохуш тассуротлар уйғотишга интилишди. Масалан, Г.Пфандер ва З.Звемерлар бошлиқ миссионерларга оид нашрларнинг арабча, туркча, форсча нусхалари ушбу мақсадларга хизмат қилган.
Ушбу ёзма ташвиқот нашрларидан бири Пфандернинг XIX асрда ёзилган «Мезонул ҳақ»  асаридир. Бу асар ҳақоратли, масхараомуз фикрларга тўла китобдир. Бу каби асарлар турли тилларга ўгирилиб, исломий ўлкаларнинг ўзларига тарқатилди. Пфандернинг асарига Раҳматуллоҳ Қайрановий «Изҳорул ҳақ» номли асари билан жавоб берди.
Фақат XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ғарб давлатларидаги сиёсий, ҳарбий кучларнинг дунёвий ҳукмронликларини орттириб боришлари ва ҳарбий кучлари билан миссионер ташкилотлари ўртасидаги яқин алоқалар уларнинг янгидан «ҳужум»га ўтишларига имкон берди. Шу зайлда миссионер ташкилотлари, халқаро беминнат ёрдам ташкилотлари, иқтисодий ташкилотлар ва бошқа номлар билан ўзларини ниқоблаб, мусулмонларга қарши миссионерлик фаолиятларини юрита бошладилар.
Бугунги кунда черковларга боғлиқ мингларча миссионер ташкилотлари билан бирга юзларча мустақил миссионерлар дунёнинг турли бурчакларида ўз ҳаракатларини юритишмоқда.
Баъзи ҳудудларда улар ўзаро ҳамкорликда иш олиб бормоқдалар. Аммо баъзида (Африканинг айрим жойларида) бир-бирига рақиблик ҳоллари ҳам учрайди. Шундай рақиблик туфайли тарих 1990 йили Руандада бўлган қатлиомдаги каби шиддатли тўқнашувларга ҳам гувоҳ бўлди.
«Бутун дунёни Инжил хабарлари руҳида тарбиялаш» шиори билан йўлга чиққан  Америка ва инглиз ташвиқотчилари, айниқса, XX асрнинг сўнгги чорагидан бошлаб дунёга таъсир қилувчи янги дунё тартиботи ва минтақалашувини амалга ошириш учун ижтимоий ва сиёсий шароитлардан ҳам фойдаланишяпти. Ушбу ҳаракатлар дунёнинг ижтимоий-сиёсий ўзгаришларни бошдан кечираётган ёки АҚШ ҳамда ғарбий Оврупанинг ҳарбий ва маданий таъсири остида бўлган ўлкаларда кўпроқ амалга оширилмоқда. Шу тариқа Ўрта Шарқ ўлкалари билан бир қаторда Болқонда, Кавказ ўлкаларида, Ўрта Осиёда, Туркияда миссионерлик ҳаракатлари кучаймоқда.
Насроний миссионерлиги манбаи «Янги аҳд»дир. У ўзини замонга мослаб, шу услубларини муттасил янгиламоқда. Ғарб ўлкаларида муайян бош черков ёки мустақил миссионер гуруҳларга боғлиқ миссионерлик таълим-тарбия муассасалари изланишлар олиб боришяпти. Янги-янги миссионерларни етиштиряпти. Уюшган таълим услубига қўшимча миссионер шахслар ва гуруҳлар кўринишида тарқоқ таълим ҳам йўлга қўйилган.
Ҳозирги кунда миссионерлар қуйидагича услубларни кенг ишга солишяпти.

Ҳозир миссионерликда маданиятга мослашиш (contextualisation) услуби жуда оммавийдир. Миссионерлар Оврупа ва Жанубий Америка сингари насронийлик анъанаси ҳоким бўлган минтақаларда эмас, бутун дунёда маҳаллий анъана ва одатларга мослашиш фикрини бу услубга асос қилиб олишяпти.
Тажрибали миссионер Чарлз Эгал iахсан ўзи қўллаган «маданиятга мослашув» услубининг аҳамияти шундаки, бу шаклда насронийликка қизиқиб Исломдан насронийликка кирган кишилар Ислом маданияти билан муносабатларини узишмайди ва ўз жамиятларида насроний миссиясининг вакили бўлиб, янада фаол иш олиб боришади.
«Натижада бошқа динга кирган киши ўз жамиятида қолади ва Инжилни янада кенгроқ ёйишга имкон топади. Муҳими бу услуб «насронийликни қабул қилиш — ғарблик бўлиш» тарзидаги қарашни ҳам йўққа чиқаради».
Католик протестант черкови атрофларида кенг қўлланилган «маданиятга мослашув» услуби икки асосни амалга оширишни мақсад қилади. Булардан биринчиси миссионерликнинг насроний жамиятлар ижтимоий-сиёсий кучларга қилган ва уларнинг ҳукмронлик майдонини кенгайтиришга хизмат қилган ҳолда насроний бўлмаган жамиятларда вужудга келган ишончни ўзгартиришдир. Бу услуб насронийликнинг маҳаллий маданият ва анъаналарга мослаштирилиши ва насроний эътиқод ва урф-одатларида маҳаллий қадрият ва хусусиягглар биринчи жабҳага чиқарилиши, учинчи дунё мамлакатларида бутун дунё миқёсида черков фаолиятини маҳаллий ўлкаларга ёйиш ва дунёнинг ҳар тарафида черковлар ташкил этишдир.
«Маданиятга мослашув» услуби насроний ҳаёт тарзининг маҳаллий анъаналарга мослашувини тақозо этади.
Мусулмон жамиятларида миссионерлар мусулмонларга хос дин тили ва истилоҳларини қўллашга қатгиқ эътибор беришади. «Аллоҳ», «расул», «набий», «ваҳий», «оят», «масжид», «Инжил» каби атамалар ва «ҳазрат», «шариф», «машааллоҳ», «иншааллоҳ» сингари диний ифодалар насроний матнларига олинади ва насроний анъанасининг тарғиб-ташвиқида кенг қўлланилади.
Мусулмонлар орасида миссионерлик қиларкан, дуода, ваъзда Қуръондан ва Ислом маданиятидан баъзи кўчирмалар қўлланилади. Чарлз Эгал мусулмонлар орасида жуда аҳамиятли саналган Фотиҳа сурасини дуо мақсадида ўқиш мумкинлигини айтади.
Рўза сингари баъзи исломий ибодатларнинг, чегараланган ҳолда бўлса ҳам бажарилиши (одамлар ишончини қозониш учун рўза тутиши — тарж.) ҳақида ҳозир баҳс кетяпти. Яна, мусулмонлар орасида насронийликка оид ваъз ва дуолар жума куни қилинади ва ибодатлар асносида, агар мусиқага ўрин берилса, черков мусиқаси ўрнига маҳаллий мусиқалар чалинади. Бундан ташқари, мусулмонларнинг қаршилигига учрамаслик мақсадида насронийлашган янги вакилларнинг чўқинтирилишини бир муддатга кечиктира олиш, бунинг ўрнига рамзий маросим қилиш мумкинлиги маълум қилинмоқда. Ҳолбуки, чўқинтириш бир динга кириш (инсияси) маросими сифатида насронийлар учун ғоятда аҳамиятлидир. «Черков», «роҳиб» ва «папа» каби бевосита насронийликка оид атамалар ўрнига мусулмон жамиятларида «масжид», «ўқитувчи», «тарбиячи», «устоз» ва «етакчи» атамалари қўлланяпти. Дин пешволарига нисбатан эса «пастор» ва «жамоат оқсоқоли» каби унвонлар қўлланилади. Баъзи миссионерлар янги насронийлашган, бироқ эски эътиқод ва қадриятларидан ҳануз воз кечмаган кишиларни жомеларга бориб келишларига ҳам «рухсат» беришади.
Насроний бўлмаган халқлар миссионерларнинг маданиятга мослашув йўлидаги хатти-ҳаракатларини ҳақли равишда иккиюзламачилик ва сохтакорлик дея баҳолашмоқда.

Миссионерлар фақат бир-бирини таниш ва тушунишга асосланган содда мулоқотни қабул қилишмайди. Бир-бирларининг маданиятларини ва эътиқодларини бойитиш мақсадини кўзлаган суҳбатни ҳам улар оқлашмайди. Уларнинг асл мақсади — қаршисидаги кишини насронийлаштиришдир. Уларнинг фикрича, мулоқот баҳслашишни эмас, “қутқариш”ни кўзлаши керак. «Нажот-қутулиш»га эришиш эса ўз-ўзидан бўла қолмайди. Бунинг учун қаршисидаги инсонлар билан жозибали муҳитни юзага келтирадиган суҳбат қуриш лозим бўлади.

Миссионерлик ишларида қулай муҳитни вужудга келтириш учун ижтимоий тадбирларга алоҳида эътибор қаратилади. Миссионерлар насроний таълимотини бошқа инсонларга етказишда учта муҳим унсурга катта аҳамият беришади:
а) вазиятни яхши аниқлаш;
б) нозик ёндашув;
в) мақсадлар тайинли бўлиши.
Мазкур унсурларнинг амалга ошиши учун фаолият йўналтирилган халқлар билан ижобий муносабатлар ўрнатилиши муҳимдир. Бунинг учун аввало ўртоқлик ва дўстлик муҳити юзага келтирилади. «Ўртоқлик евангелизми» деб номланган услуб «янги муҳитни шакллантириш»га асосланган. Масалан, бу борада кафеларда, ёшлар давраларида, тунги клубларда, савдо ва спорт марказларида, маданият ва ижтимоий ёрдам жамғармалари сингари жойларда кишилар билан дўстлик ўрнатишга, дўстлар орттиришга ҳаракат қилинади. Дунёнингтурли бурчакларида миссионер ташкилотлар ташкил этган лагер ва саёҳатларда олдиндан аниқланиб, танланган кишилар фаол иш юритадилар. Ўртоқлик евангелизмидан мақсад — одамларга бошда асл мақсадни очиқ билдирмай, улар билан уйғун дўстлик асосларини юзага келтириш, уларни чўчитмай, яхши суҳбатдош сифатида тинглаш, маданий савиялари билан ижтимоий ва маданий илдизларини, ишончи ва маданий қадриятларга ҳурмат савияларию муаммоларини аниқлаш, шундан кейингина қулай шароитда уларга насроний таълимотини етказишдир.
Ўртоқликни шакллантиришда миссионер ташкилотлар турли муассасаларни восита сифатида қўллашлари ҳам кўрилмоқда. Оддий ижтимоий хизмат кўрсатувчи муассасалар, маданият уйлари, тил ўргатиш курслари, дўстлик уйлари, баъзи туризм ҳамда маслаҳат бюролари кабилар миссионерларнинг маҳаллий халқ билан ўртоқлик муносабатларини йўлга қўйишида жуда қулай келади. Миссионерлар айниқса сўнгги йилларда чет ўлкаларга турли хизмат соҳалари ишчилари ёки мутахассислари кўринишида (тўғрироғи, ниқобида — тарж.) киришмоқда. Миссионерлар шифокор, ўқитувчи, техник, ижтимоий ёрдам вакили, туризмчи ва бошқа ниқобларда турли минтақаларга келиб жойлашишяпти ва айниқса иқтисодий-ижтимоий томондан орқада қолган ўлкаларда халққа кўрсатган хизматлари орқасида миссионерлик фаолиятларига мос шарт-шароитларни яратишяпти.

Черковларни маҳаллийлаштиришда йиғилган жамоа сонига қараб икки турдаги муассаса ташкил этилади. Мос ижтимоий ва сиёсий шарт-шароит юзага келиб, жамоа сони етарли миқдорга чиқса, расмий насроний ташкилоти очилади. Бундай жамоа маҳаллий урф-одатларга уйғун иш олиб боради.
Ижтимоий-сиёсий шароит етилмаса ва ҳали мўлжалдаги жамоа йиғилмаган бўлса, «уй черковлари» шаклидаги жамоалар ташкил этилади. Бу уйлар оддий аҳоли уйлари бўлиб, озгина безатилади холос. Миссионер бундай уйларда янги мухлислар, янги насронийлаштирилган шахсларни маълум вақтларда тўплаб, дуо қилади, таълим беради. Одатдаги черков биноларига нисбатан уй черковлари диққатни унчалик жалб қилмайди. Миссионерлар бундай жойларда яхшироқ ниқобланишади, яхшироқ фаолият юритишади. Уй черковлари аҳоли яшайдиган масканларда сотиб олинган ёки ижарага олинган ҳовли ёхуд кўп қаватли уйлардир. Бу уйлар фаол миссионерлар бошчилигида маҳаллий халқ ичидан топилган ўртоқлар ва мухлисларни ўзига оғдириш учун жуда қўл келади. Ташқаридан қараганнинг диққатини жалб қилмайдиган бу уйларда келажакда қуриладиган расмий черковларга замин тайёрланаои.
Черковни маҳаплийлаштиришда насронийлаштирилаётган маҳаллий халқ орасидан фаол миссионерлик ва раҳбарлик сифатига эга бўлганларни тарбиялаш муҳим саналади.

Миссионерлик ҳаракатларида айрим минтақаларда юзага келган вазиятларга катта аҳамият берилади. Ҳозирги кунда аввало АҚШ ва бошқа ғарб давлатлари миссионерларга сиёсий кўмак беришяпти. Дунёда содир бўлаётган халқаро воқеа-ҳодисалар, турли ўлкаларга қарши сиёсий ва ҳарбий ҳаракатлар миссионерлар учун ақл бовар қилмас қулай фурсатларни туҳфа этмоқда. Бу ҳолнинг машҳур мисолини 11 сентябр воқеаларидан сўнг АҚШ ва иттифоқдошларининг Ўрта Шарққа сиёсий ва ҳарбий ҳаракатларида кўриш мумкин. Демократия ва тинчлик ўрнатиш ниқоби остида кирган ғарб давлатлари Ўрта Шарққа оқиб кирган минглаб миссионерлар учун ҳимоя қалқони бўлишди.
11 сентябр воқеалари миссионерлик ҳаракатлари учун том маънода бурилиш нуқтаси бўлди. Бу воқеалардан сўнг деярли бутун дунё бўйлаб Ислом анархия, террор дини, дея «тарғиб» этилди. Ким қилгани номаълум террор ва зўровонликлар бутун мусулмонларга, уларнинг эътиқодларига ва ҳатго муқаддас Қуръони каримга нисбат берилди. Ана шундай оммавий фикрнинг тарқатилиши миссионерлар учун ўта ноёб бир фурсат бўлди.
Глобаллашув жараёнини маълум маънода ғарб давлатлари бошқариб тургани учун бутун ер юзи миссионерларга фаолият майдони дея қабул этилаётгани айтилмоқда. Бу жараёнда иқтисодий ва сиёсий кучларга суянган миссионерлик қаршисида бошқа дин ва маданиятлар таҳдид остида қолишяпти.

Миссионерлик ҳаракатларида қуйидаги алоқа воситаларидан самарали фойдаланилмоқда:
1) Ноширлик фаолияти.
Муқаддас матнларнинг маҳаллий тил ва лаҳжаларга таржима қилиниши ва текинга тарқатилиши миссионерлик ҳаракатининг энг бошида келмоқда. Бундан ташқари даъват қилинаётган шахсларнинг савиясига мос китоб, рисола ва шу кабиларни етказишга катта аҳамият берилади.
2) Матбуот ва бошқа ОАВ.
«Медиа евангелизми», яъни телевидения, радио, газета ва доимий нашрлар орқали тарғибот миссионерликнинг дунё бўйлаб янада тезроқ ёйилишига сабаб бўляпти. Дунёда турли миссионер гуруҳлар назорати остида юзлаб теле, радио каналлари, кунлик ва ҳафталик газеталар, шунингдек, бошқа доимий нашрлар фаол иш юритишяпти.
3) Интернет тармоғи.
Интернет миссионерликда тобора таъсирли қўлланилмоқда. Минглаб, ҳатто ўн минглаб Интернет саҳифаларида миссионер ташкилотлари тарғибот ва ташвиқотларини амалга оширмоқда. Шу йўл билан ўзларига «ҳамтовоқ»лар қидиришяпти.
4) Кино.
Тасвирли воситалар ичида кинонинг алоҳида ўрни бор. Насронийликни тарғиб қилиш ниятида тайёрланган филм ва сериалларнинг, айниқса, учинчи дунё ўлкаларида таъсири кучли бўлмоқда. Деярли барча миссионерлар «Исо» филми каби юзлаб тил ва лаҳжаларга таржима қилинган асарларни видео кассеталар, CD ёки DVD ахборот сақлаш воситалари шаклида насроний бўлмаганларга текин тарқатиш, уларни якка ёхуд кўпчилик бўлиб кўриш «фойдали» эканини таъкидлашмоқда.
5) Саёҳат ва кўнгилхушликлар.
Айниқса, болалар ва ёшлар учун уюштирилган саёҳатлар ҳамда оромгоҳлар миссионерлик ҳаракатларида ўзига хос «натижа»лар бермоқда. Бир қарашда ижтимоий, маданий тадбир тарзида тақдим этилаётган бу саёҳат ва дам олиш дастурларидан кўзланган мақсад болалар ва ёшлар билан танишиш, уларга яқин бўлиш ҳамда насронийлик ташвиқоти учун қулай шарт-шароит юзага келтиришдир.

Musulmonlarga qarshi yo‘naltirilgan ilk missionerlik harakatlariga milodiy VIII asrdayoq duch kelish mumkin. Turli g‘arb manbalarida Andalusiya podshohi Abdulaziz (713-716)ni nasroniy qilishga xotini Eginola uringani aytiladi. Bu ayol g‘arblik ilk missioner hisoblanadi. «Frantsiya rohibi» nomini olgan chelonyalik Abbat Xug esa 1074 va 1078 yillari Andalusiyada Saragossaning musulmon rahbariga ikki maktub yozib, uni nasroniylikka da’vat qiladi. Yana bu asrda Papa VII Gregoriy ham Shimoliy Afrika musulmonlariga qarshi yashirincha missionerlik harakatlari uyushtirgan .
Salib yurishlari chog‘ida qilingan missionerlik harakatlarida bir narsa diqqatni tortadi: bu yurishlardan ko‘zlangan asos maqsadlar turlicha bo‘lsa-da, misseonerlar bu yurishlardan musulmonlarni nasroniylashtirish uchun qulay bir fursat sifatida foydalanishgan. Boshqa bir jiddiy missionerlik harakatini XIII asrda assisilik Frankis amalga oshiradi.
Frankisdan keyingi muhim shaxs Roman Lull hisoblanadi. Cherkov tarixida eng muhim o‘rinlardan birini tutuvchi Lull musulmonlarni nasroniylashtirishning uch usul-xususiyatini ko‘rsatadi. Bularning birinchisi musulmon o‘lkalarning mahalliy tillarini o‘zlashtirish-o‘rganish edi. Haqiqatdan ham Lullning bu fikri XIV asr (1312-1313)da Viyana konsulligida, Roma, Oksford va Parij universiteti kabi yirik o‘quv yurtlarida amalga osha boshladi. Musulmon xalqlari tili o‘rganishga kirishildi. Uning ikkinchi usuli nasroniy ta’limoti aks etgan asarlarning yozilishi edi. Uchinchisi esa musulmonlar orasida missionerlik harakatlarini yurituvchi mard va ishonchli insonlarni yetishtirish fikri edi.
O‘rta asrlarda Islom o‘lkalariga qaratilgan missionerlik harakatlarida juda muhim nuqta bor edi. Nasroniy rohib va sayyohlar Islom o‘lkalariga safar qilib, ularning zaif tomonlarini o‘rganishga kirishganlar. Masalan, turli Islom o‘lkalariga sayohat uyushtirgan Fabri va Piloti kabi sayyohlarni aytish mumkin. Bulardan Piloti nasroniylikni qabul qilganlar juda yaxshi adolat va ehsonga sazovor bo‘lishini ta’kidlagan. Yana bir missioner Kettonli Robert esa Qur’onni buzib tarjima qilgan. Arabcha bahs asarlar g‘arbda keng yoyilgan.
Islom o‘lkalariga qaratilgan shiddatli missionerlik harakatlari g‘arbning mustamlakachilik yurishlari bilan yondosh holda amalga osha bordi. XVI asrdan boshlab jizvitlar nomi bilan cherkovga bog‘langan missionerlar guruhi Afrika o‘lkalarida, Hindistonda, Uzoq Sharq va O‘rta Sharqda keskin harakatlarni amalga oshirganlari ko‘zga tashlanadi. Xususan, Ispaniol-porteks tashviqotiga bog‘liq holda uchinchi dunyo deb hisoblangan hududlarda missionerlik faoliyatlari shiddatli tusga kirgan. Janub va Janubiy-sharqiy Osiyo bilan Afrikada uyushtirilgan harakatlarga Hindiston, Xitoy, Yaponiyadagi harakatlar ham qo‘shildi.
XVIII asrdan e’tiboran bu harakatlarga turli protestant cherkovlariga bog‘liq missionerlar ham qo‘shilishdi. Henri Martin «British East India» kompaniyasining bir rohibi sifatida 1810 yili O‘rta Sharkda faoliyat ko‘rsatgan ilk protestant hisoblanadi. «Church Missionary Society of the Church of England» esa bir oz keyin Falastinda ish boshlagan. «American Board of Commissioners for Foreign Missions» tashkiloti missionerlarning O‘rta Sharqqa kelishlarini nazorat qilgan. Bu tashkilot a’zolaridan ikki amerikalik missioner L.Persons va P.Fisk 1820 yili Izmirga joylashib, missionerlik faoliyatlarini yuritishgan.
Islom o‘lkalariga va uchinchi dunyoga qaratilgan bu harakatlarda missionerlik tashkilotlari va ularning a’zolari bu hududlardagi mustamlaka boshqaruvlari bilan yaqin aloqada bo‘lishgan.
Shu tariqa missionerlar tashviqot bilan birga siyosiy ishlarga ham bosh tiqishgan. Masalan, XIX asrning boshlarida Izmirga kelgan amerikalik missioner Parsons 1820 yili Izmirdan yozgan bir maktubida Usmonli saltanati bilan bog‘liq shu qaydlarni bitgan: «Ko‘nglimda ilohiy yordam bilan qudratli va gunohkor imperatorlikning tamoman vayron bo‘lishini ta’minlovchi sistema qurishga kuchli istak his qilyapman. Buni ko‘rish orzuim...»
Missioner tashkilotlarining Islom o‘lkalaridagi asosiy nishoni musulmonlar va boshqa butun xalq edi. Ammo musulmonlarning va boshqa mahalliy hukmdorlarning jiddiy e’tirozi va qarshiligi missionerlarning ishlarini ancha to‘sib qo‘ydi. Shunga qaramay, missionerlar Islom o‘lkalarida yashovchi ba’zi xalqlarga ta’sir o‘tkazishdi. Bu ishda ular ochgan ta’lim muassasalari qo‘l keldi. Bu ta’lim jamiyatlari xalq orasida turli nizolar chiqarishni ham ko‘zlar edi.
So‘nggi ikki asrda turli yo‘l va usullarda harakatlar yuritgan missionerlar islomiy qadriyatlarga qarshi noxush tassurotlar uyg‘otishga intilishdi. Masalan, G.Pfander va Z.Zvemerlar boshliq missionerlarga oid nashrlarning arabcha, turkcha, forscha nusxalari ushbu maqsadlarga xizmat qilgan.
Ushbu yozma tashviqot nashrlaridan biri Pfanderning XIX asrda yozilgan «Mezonul haq»  asaridir. Bu asar haqoratli, masxaraomuz fikrlarga to‘la kitobdir. Bu kabi asarlar turli tillarga o‘girilib, islomiy o‘lkalarning o‘zlariga tarqatildi. Pfanderning asariga Rahmatulloh Qayranoviy «Izhorul haq» nomli asari bilan javob berdi.
Faqat XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab g‘arb davlatlaridagi siyosiy, harbiy kuchlarning dunyoviy hukmronliklarini orttirib borishlari va harbiy kuchlari bilan missioner tashkilotlari o‘rtasidagi yaqin aloqalar ularning yangidan «hujum»ga o‘tishlariga imkon berdi. Shu zaylda missioner tashkilotlari, xalqaro beminnat yordam tashkilotlari, iqtisodiy tashkilotlar va boshqa nomlar bilan o‘zlarini niqoblab, musulmonlarga qarshi missionerlik faoliyatlarini yurita boshladilar.
Bugungi kunda cherkovlarga bog‘liq minglarcha missioner tashkilotlari bilan birga yuzlarcha mustaqil missionerlar dunyoning turli burchaklarida o‘z harakatlarini yuritishmoqda.
Ba’zi hududlarda ular o‘zaro hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Ammo ba’zida (Afrikaning ayrim joylarida) bir-biriga raqiblik hollari ham uchraydi. Shunday raqiblik tufayli tarix 1990 yili Ruandada bo‘lgan qatliomdagi kabi shiddatli to‘qnashuvlarga ham guvoh bo‘ldi.
«Butun dunyoni Injil xabarlari ruhida tarbiyalash» shiori bilan yo‘lga chiqqan  Amerika va ingliz tashviqotchilari, ayniqsa, XX asrning so‘nggi choragidan boshlab dunyoga ta’sir qiluvchi yangi dunyo tartiboti va mintaqalashuvini amalga oshirish uchun ijtimoiy va siyosiy sharoitlardan ham foydalanishyapti. Ushbu harakatlar dunyoning ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlarni boshdan kechirayotgan yoki AQSh hamda g‘arbiy Ovrupaning harbiy va madaniy ta’siri ostida bo‘lgan o‘lkalarda ko‘proq amalga oshirilmoqda. Shu tariqa O‘rta Sharq o‘lkalari bilan bir qatorda Bolqonda, Kavkaz o‘lkalarida, O‘rta Osiyoda, Turkiyada missionerlik harakatlari kuchaymoqda.
Nasroniy missionerligi manbai «Yangi ahd»dir. U o‘zini zamonga moslab, shu uslublarini muttasil yangilamoqda. G‘arb o‘lkalarida muayyan bosh cherkov yoki mustaqil missioner guruhlarga bog‘liq missionerlik ta’lim-tarbiya muassasalari izlanishlar olib borishyapti. Yangi-yangi missionerlarni yetishtiryapti. Uyushgan ta’lim uslubiga qo‘shimcha missioner shaxslar va guruhlar ko‘rinishida tarqoq ta’lim ham yo‘lga qo‘yilgan.
Hozirgi kunda missionerlar quyidagicha uslublarni keng ishga solishyapti.

Hozir missionerlikda madaniyatga moslashish (contextualisation) uslubi juda ommaviydir. Missionerlar Ovrupa va Janubiy Amerika singari nasroniylik an’anasi hokim bo‘lgan mintaqalarda emas, butun dunyoda mahalliy an’ana va odatlarga moslashish fikrini bu uslubga asos qilib olishyapti.
Tajribali missioner Charlz Egal iaxsan o‘zi qo‘llagan «madaniyatga moslashuv» uslubining ahamiyati shundaki, bu shaklda nasroniylikka qiziqib Islomdan nasroniylikka kirgan kishilar Islom madaniyati bilan munosabatlarini uzishmaydi va o‘z jamiyatlarida nasroniy missiyasining vakili bo‘lib, yanada faol ish olib borishadi.
«Natijada boshqa dinga kirgan kishi o‘z jamiyatida qoladi va Injilni yanada kengroq yoyishga imkon topadi. Muhimi bu uslub «nasroniylikni qabul qilish — g‘arblik bo‘lish» tarzidagi qarashni ham yo‘qqa chiqaradi».
Katolik protestant cherkovi atroflarida keng qo‘llanilgan «madaniyatga moslashuv» uslubi ikki asosni amalga oshirishni maqsad qiladi. Bulardan birinchisi missionerlikning nasroniy jamiyatlar ijtimoiy-siyosiy kuchlarga qilgan va ularning hukmronlik maydonini kengaytirishga xizmat qilgan holda nasroniy bo‘lmagan jamiyatlarda vujudga kelgan ishonchni o‘zgartirishdir. Bu uslub nasroniylikning mahalliy madaniyat va an’analarga moslashtirilishi va nasroniy e’tiqod va urf-odatlarida mahalliy qadriyat va xususiyagglar birinchi jabhaga chiqarilishi, uchinchi dunyo mamlakatlarida butun dunyo miqyosida cherkov faoliyatini mahalliy o‘lkalarga yoyish va dunyoning har tarafida cherkovlar tashkil etishdir.
«Madaniyatga moslashuv» uslubi nasroniy hayot tarzining mahalliy an’analarga moslashuvini taqozo etadi.
Musulmon jamiyatlarida missionerlar musulmonlarga xos din tili va istilohlarini qo‘llashga qatgiq e’tibor berishadi. «Alloh», «rasul», «nabiy», «vahiy», «oyat», «masjid», «Injil» kabi atamalar va «hazrat», «sharif», «mashaalloh», «inshaalloh» singari diniy ifodalar nasroniy matnlariga olinadi va nasroniy an’anasining targ‘ib-tashviqida keng qo‘llaniladi.
Musulmonlar orasida missionerlik qilarkan, duoda, va’zda Qur’ondan va Islom madaniyatidan ba’zi ko‘chirmalar qo‘llaniladi. Charlz Egal musulmonlar orasida juda ahamiyatli sanalgan Fotiha surasini duo maqsadida o‘qish mumkinligini aytadi.
Ro‘za singari ba’zi islomiy ibodatlarning, chegaralangan holda bo‘lsa ham bajarilishi (odamlar ishonchini qozonish uchun ro‘za tutishi — tarj.) haqida hozir bahs ketyapti. Yana, musulmonlar orasida nasroniylikka oid va’z va duolar juma kuni qilinadi va ibodatlar asnosida, agar musiqaga o‘rin berilsa, cherkov musiqasi o‘rniga mahalliy musiqalar chalinadi. Bundan tashqari, musulmonlarning qarshiligiga uchramaslik maqsadida nasroniylashgan yangi vakillarning cho‘qintirilishini bir muddatga kechiktira olish, buning o‘rniga ramziy marosim qilish mumkinligi ma’lum qilinmoqda. Holbuki, cho‘qintirish bir dinga kirish (insiyasi) marosimi sifatida nasroniylar uchun g‘oyatda ahamiyatlidir. «Cherkov», «rohib» va «papa» kabi bevosita nasroniylikka oid atamalar o‘rniga musulmon jamiyatlarida «masjid», «o‘qituvchi», «tarbiyachi», «ustoz» va «etakchi» atamalari qo‘llanyapti. Din peshvolariga nisbatan esa «pastor» va «jamoat oqsoqoli» kabi unvonlar qo‘llaniladi. Ba’zi missionerlar yangi nasroniylashgan, biroq eski e’tiqod va qadriyatlaridan hanuz voz kechmagan kishilarni jomelarga borib kelishlariga ham «ruxsat» berishadi.
Nasroniy bo‘lmagan xalqlar missionerlarning madaniyatga moslashuv yo‘lidagi xatti-harakatlarini haqli ravishda ikkiyuzlamachilik va soxtakorlik deya baholashmoqda.

Missionerlar faqat bir-birini tanish va tushunishga asoslangan sodda muloqotni qabul qilishmaydi. Bir-birlarining madaniyatlarini va e’tiqodlarini boyitish maqsadini ko‘zlagan suhbatni ham ular oqlashmaydi. Ularning asl maqsadi — qarshisidagi kishini nasroniylashtirishdir. Ularning fikricha, muloqot bahslashishni emas, “qutqarish”ni ko‘zlashi kerak. «Najot-qutulish»ga erishish esa o‘z-o‘zidan bo‘la qolmaydi. Buning uchun qarshisidagi insonlar bilan jozibali muhitni yuzaga keltiradigan suhbat qurish lozim bo‘ladi.

Missionerlik ishlarida qulay muhitni vujudga keltirish uchun ijtimoiy tadbirlarga alohida e’tibor qaratiladi. Missionerlar nasroniy ta’limotini boshqa insonlarga yetkazishda uchta muhim unsurga katta ahamiyat berishadi:
a) vaziyatni yaxshi aniqlash;
b) nozik yondashuv;
v) maqsadlar tayinli bo‘lishi.
Mazkur unsurlarning amalga oshishi uchun faoliyat yo‘naltirilgan xalqlar bilan ijobiy munosabatlar o‘rnatilishi muhimdir. Buning uchun avvalo o‘rtoqlik va do‘stlik muhiti yuzaga keltiriladi. «O‘rtoqlik yevangelizmi» deb nomlangan uslub «yangi muhitni shakllantirish»ga asoslangan. Masalan, bu borada kafelarda, yoshlar davralarida, tungi klublarda, savdo va sport markazlarida, madaniyat va ijtimoiy yordam jamg‘armalari singari joylarda kishilar bilan do‘stlik o‘rnatishga, do‘stlar orttirishga harakat qilinadi. Dunyoningturli burchaklarida missioner tashkilotlar tashkil etgan lager va sayohatlarda oldindan aniqlanib, tanlangan kishilar faol ish yuritadilar. O‘rtoqlik yevangelizmidan maqsad — odamlarga boshda asl maqsadni ochiq bildirmay, ular bilan uyg‘un do‘stlik asoslarini yuzaga keltirish, ularni cho‘chitmay, yaxshi suhbatdosh sifatida tinglash, madaniy saviyalari bilan ijtimoiy va madaniy ildizlarini, ishonchi va madaniy qadriyatlarga hurmat saviyalariyu muammolarini aniqlash, shundan keyingina qulay sharoitda ularga nasroniy ta’limotini yetkazishdir.
O‘rtoqlikni shakllantirishda missioner tashkilotlar turli muassasalarni vosita sifatida qo‘llashlari ham ko‘rilmoqda. Oddiy ijtimoiy xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar, madaniyat uylari, til o‘rgatish kurslari, do‘stlik uylari, ba’zi turizm hamda maslahat byurolari kabilar missionerlarning mahalliy xalq bilan o‘rtoqlik munosabatlarini yo‘lga qo‘yishida juda qulay keladi. Missionerlar ayniqsa so‘nggi yillarda chet o‘lkalarga turli xizmat sohalari ishchilari yoki mutaxassislari ko‘rinishida (to‘g‘rirog‘i, niqobida — tarj.) kirishmoqda. Missionerlar shifokor, o‘qituvchi, texnik, ijtimoiy yordam vakili, turizmchi va boshqa niqoblarda turli mintaqalarga kelib joylashishyapti va ayniqsa iqtisodiy-ijtimoiy tomondan orqada qolgan o‘lkalarda xalqqa ko‘rsatgan xizmatlari orqasida missionerlik faoliyatlariga mos shart-sharoitlarni yaratishyapti.

Cherkovlarni mahalliylashtirishda yig‘ilgan jamoa soniga qarab ikki turdagi muassasa tashkil etiladi. Mos ijtimoiy va siyosiy shart-sharoit yuzaga kelib, jamoa soni yetarli miqdorga chiqsa, rasmiy nasroniy tashkiloti ochiladi. Bunday jamoa mahalliy urf-odatlarga uyg‘un ish olib boradi.
Ijtimoiy-siyosiy sharoit yetilmasa va hali mo‘ljaldagi jamoa yig‘ilmagan bo‘lsa, «uy cherkovlari» shaklidagi jamoalar tashkil etiladi. Bu uylar oddiy aholi uylari bo‘lib, ozgina bezatiladi xolos. Missioner bunday uylarda yangi muxlislar, yangi nasroniylashtirilgan shaxslarni ma’lum vaqtlarda to‘plab, duo qiladi, ta’lim beradi. Odatdagi cherkov binolariga nisbatan uy cherkovlari diqqatni unchalik jalb qilmaydi. Missionerlar bunday joylarda yaxshiroq niqoblanishadi, yaxshiroq faoliyat yuritishadi. Uy cherkovlari aholi yashaydigan maskanlarda sotib olingan yoki ijaraga olingan hovli yoxud ko‘p qavatli uylardir. Bu uylar faol missionerlar boshchiligida mahalliy xalq ichidan topilgan o‘rtoqlar va muxlislarni o‘ziga og‘dirish uchun juda qo‘l keladi. Tashqaridan qaraganning diqqatini jalb qilmaydigan bu uylarda kelajakda quriladigan rasmiy cherkovlarga zamin tayyorlanaoi.
Cherkovni mahapliylashtirishda nasroniylashtirilayotgan mahalliy xalq orasidan faol missionerlik va rahbarlik sifatiga ega bo‘lganlarni tarbiyalash muhim sanaladi.

Missionerlik harakatlarida ayrim mintaqalarda yuzaga kelgan vaziyatlarga katta ahamiyat beriladi. Hozirgi kunda avvalo AQSh va boshqa g‘arb davlatlari missionerlarga siyosiy ko‘mak berishyapti. Dunyoda sodir bo‘layotgan xalqaro voqea-hodisalar, turli o‘lkalarga qarshi siyosiy va harbiy harakatlar missionerlar uchun aql bovar qilmas qulay fursatlarni tuhfa etmoqda. Bu holning mashhur misolini 11 sentyabr voqealaridan so‘ng AQSh va ittifoqdoshlarining O‘rta Sharqqa siyosiy va harbiy harakatlarida ko‘rish mumkin. Demokratiya va tinchlik o‘rnatish niqobi ostida kirgan g‘arb davlatlari O‘rta Sharqqa oqib kirgan minglab missionerlar uchun himoya qalqoni bo‘lishdi.
11 sentyabr voqealari missionerlik harakatlari uchun tom ma’noda burilish nuqtasi bo‘ldi. Bu voqealardan so‘ng deyarli butun dunyo bo‘ylab Islom anarxiya, terror dini, deya «targ‘ib» etildi. Kim qilgani noma’lum terror va zo‘rovonliklar butun musulmonlarga, ularning e’tiqodlariga va hatgo muqaddas Qur’oni karimga nisbat berildi. Ana shunday ommaviy fikrning tarqatilishi missionerlar uchun o‘ta noyob bir fursat bo‘ldi.
Globallashuv jarayonini ma’lum ma’noda g‘arb davlatlari boshqarib turgani uchun butun yer yuzi missionerlarga faoliyat maydoni deya qabul etilayotgani aytilmoqda. Bu jarayonda iqtisodiy va siyosiy kuchlarga suyangan missionerlik qarshisida boshqa din va madaniyatlar tahdid ostida qolishyapti.

Missionerlik harakatlarida quyidagi aloqa vositalaridan samarali foydalanilmoqda:
1) Noshirlik faoliyati.
Muqaddas matnlarning mahalliy til va lahjalarga tarjima qilinishi va tekinga tarqatilishi missionerlik harakatining eng boshida kelmoqda. Bundan tashqari da’vat qilinayotgan shaxslarning saviyasiga mos kitob, risola va shu kabilarni yetkazishga katta ahamiyat beriladi.
2) Matbuot va boshqa OAV.
«Media yevangelizmi», ya’ni televideniya, radio, gazeta va doimiy nashrlar orqali targ‘ibot missionerlikning dunyo bo‘ylab yanada tezroq yoyilishiga sabab bo‘lyapti. Dunyoda turli missioner guruhlar nazorati ostida yuzlab tele, radio kanallari, kunlik va haftalik gazetalar, shuningdek, boshqa doimiy nashrlar faol ish yuritishyapti.
3) Internet tarmog‘i.
Internet missionerlikda tobora ta’sirli qo‘llanilmoqda. Minglab, hatto o‘n minglab Internet sahifalarida missioner tashkilotlari targ‘ibot va tashviqotlarini amalga oshirmoqda. Shu yo‘l bilan o‘zlariga «hamtovoq»lar qidirishyapti.
4) Kino.
Tasvirli vositalar ichida kinoning alohida o‘rni bor. Nasroniylikni targ‘ib qilish niyatida tayyorlangan film va seriallarning, ayniqsa, uchinchi dunyo o‘lkalarida ta’siri kuchli bo‘lmoqda. Deyarli barcha missionerlar «Iso» filmi kabi yuzlab til va lahjalarga tarjima qilingan asarlarni video kassetalar, CD yoki DVD axborot saqlash vositalari shaklida nasroniy bo‘lmaganlarga tekin tarqatish, ularni yakka yoxud ko‘pchilik bo‘lib ko‘rish «foydali» ekanini ta’kidlashmoqda.
5) Sayohat va ko‘ngilxushliklar.
Ayniqsa, bolalar va yoshlar uchun uyushtirilgan sayohatlar hamda oromgohlar missionerlik harakatlarida o‘ziga xos «natija»lar bermoqda. Bir qarashda ijtimoiy, madaniy tadbir tarzida taqdim etilayotgan bu sayohat va dam olish dasturlaridan ko‘zlangan maqsad bolalar va yoshlar bilan tanishish, ularga yaqin bo‘lish hamda nasroniylik tashviqoti uchun qulay shart-sharoit yuzaga keltirishdir.

• Олдинги
• Кейинги