Кийиниш маданияти: қайси меъёрга кўра либосланасиз?

Яқинда машҳур санъатшуносларнинг бири билан суҳбатлашиб қолдим. У бугунги шоу-бизнес, тижорат кинолари, клиплар, умуман, санъаткорларнинг чиқишлари бизнинг кийиниш маданиятимизга кучли ва ижобий таъсир этаётгани ҳақида гапираркан: “Ёшлар дид билан кийинишни ўрганди”, деб қолди.
Албатта, биз ҳаммасини инкор қилиб, бугунги кийиниш маданиятини кескин танқид қилиш фикридан йироқмиз. Лекин, юқорида санаб ўтганларимизнинг таъсири ҳамма вақт ҳам ижобийми? Умуман, кийиниш маданияти деганда қайси меъёрлар назарда тутилмоқда?

Либос нима?

Бу саволга кўпчилигимиз бир овоздан “Кийим одам танасини яширувчи, уни иссиқдан, совуқдан сақловчи нарса”, деб жавоб берамиз. Шу билан, асосийси, кийимнинг ташқи кўриниш сифатида инсон характерини очиб берувчи восита эканлигини унутиб қўямиз. Биз кўп ҳолларда кийимнинг шу икки ёқлама вазифасидан келиб чиқмаймиз ва меъёрларнинг бузилишига йўл қўямиз.

Кийиниш маданиятида нималарга эътибор қилиши керак?

Мутахассислар бу борада уч нарсани жудаям муҳим деб биладилар: ёш, ташқи кўриниш ва характер. Ҳар биримиз ёшимиз, ташқи кўринишимиз, ижтимоий ҳаётдаги ўрнимиз, вазифаларимиздан келиб чиққан ҳолда кийим танламоғимиз зарур. Акс ҳолда, кийиниш меъёрлари бузилиши мумкин.

Кийиниш гигиенаси

Турмуш гигиэнасининг асосий меъёрларини тартиблаштиришга хизмат қилган олимларнинг таъкидлашича, либоснинг бирламчи вазифаси одам танасини ҳимоя қилишдан иборат.
Умумий маънода кийимлар уч турга бўлинади: ичкийим (беле, 1-қават), кўйлак, костюмлар (2-қават) ва устги кийимлар. Ҳар қандай либос гигиэна нуқтаи назаридан қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:
1) Тананинг либос ости микроиқлимини ижобий назорат қилиши;
2) Нафас олишга, қон айланиши ва ҳаракатга тўсқинлик қилмаслиги, тананинг ички ва ташқи аъзоларини сиқмаслиги, жойидан қўзғатмаслиги;
3) Етарлича мустаҳкам ва тозаланишга қулай бўлиши;
4) Ташқи таъсир натижасида кимёвий реактсияга киришмаслиги, умуман, зарарли бўлган физик-кимёвий моддалардан инсонни ҳимоя қилиши;
5) Одамдаги умумий вазннинг 8-10 фоизидан ортмаслиги керак.
Кийиниш гигиэнаси учун асосий омиллардан бири бу либос матосининг туридир. Матолар табиий, химик-сунъий ва синтетик толалардан тўқилади. Сунъий толалардан тикилган либослар юқоридаги талабларни табиийсига қараганда суст бажаради. Сунъий толали матонинг энг жиддий камчилиги тана ҳароратини мў‘тадил сақлай олмаслигида. Инсондан ажралиб чиқараётган иссиқлик сунъий матодан ташқарига чиқиб кетмай, организмнинг қизиб кетишига сабабчи бўлади.
Сунъий матонинг яна бир камчилиги унинг кучли электрланиш ҳосил қилишидир. Бу ҳолат, асосан, икки қават сунъий матоли либос кийганда содир бўлади. Шу сабаб мутахассислар сунъий матоли қийимларни бир неча қават кийишни маслаҳат беришмайди.

Кийиниш маданиятининг шаръий меъёрлари

Исломда эркак кишининг аёл кишидай, аёл кишининг эркак кишидай либос кийиши манъ этилган. Уламолар айтадиларки, инсонлар киядиган либосларнинг баъзиси вожиб, баъзиси мустаҳаб, баъзиси макруҳ ва баъзиси ҳаромдир. Вожиб либос дейилганида ёпилиши лозим бўлган бадан назарда тутилади. Шариат кийишга тарғиб қилганлари мустаҳаб дейилади. Масалан, икки хайит кунларида янги ва яхши либос, жума кунида намоз учун оқ либос кийиш. Шариат киймасликка тарғиб этганлари макруҳ ҳисобланади. Масалан, бой одамнинг ҳамиша йиртиқ-ямоқ ва эски либос кийиши. Ислом дини қатъиян манъ этган ҳаром кийимлар сирасига эркак кишининг узрсиз ипак либос кийишини келтириш мумкин.
Бундан ташқари, пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кийинишлари, либос борасида айтганлари ҳақидаги ҳадислар ҳам мавжуд. Масалан, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: Либоснинг оқини ихтиёр этинглар, уни тирикларингиз кийсинлар ва унда ўликларингизни кафанланглар, чунки оқ либос либосларингизнинг афзалидир.
Умму Салама розияллоҳу анҳо дедилар: Либослар ичида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кўйлак кияр эдилар, либослар ичида маҳбуброғи ҳам кўйлак эди (чунки бошқа либослардан кўра кўйлакда зийода мукаммал сатр хосил бўлади).

* * *

Биз юқорида кийиниш маданиятининг умумий меъёрлари ҳақида тўхталишга уриндик. Ўринли савол туғилади: Дид билан кийинишни ўрганган кишилар шу меъёрлар асосида баҳоланмоқдами ёки Ғарб поп-култураси андозалари асосидами? Кийиниш борасидаги энг катта хатойимиз бу маданиятни Ғарб меъёрлари билан белгилаб қўймоқда эканлигимиздадир. Либосларимизда миллийликдан акс бериб турувчи омиллар тобора камайиб кетяпти. Худди шундай, ўзбек шоу-бизнеси “тарғиб” қилаётган либосларнинг ҳаммасига ҳам ижобий муносабат билдириб бўлмайди. Айниқса, йигитларнинг бироз енгил, аёллар учун мос ранглардаги либосларни кийиши ёки қизларнинг ҳаддан ташқари очиқ ва рангбаранг кийиниши миллийликка, маънавиятимизга, асло, тўғри келмайди.

* * * * *

Yaqinda mashhur san’atshunoslarning biri bilan suhbatlashib qoldim. U bugungi shou-biznes, tijorat kinolari, kliplar, umuman, san’atkorlarning chiqishlari bizning kiyinish madaniyatimizga kuchli va ijobiy ta’sir etayotgani haqida gapirarkan: “Yoshlar did bilan kiyinishni o‘rgandi”, deb qoldi.     
Albatta, biz hammasini inkor qilib, bugungi kiyinish madaniyatini keskin tanqid qilish fikridan yiroqmiz. Lekin, yuqorida sanab o‘tganlarimizning ta’siri hamma vaqt ham ijobiymi? Umuman, kiyinish madaniyati deganda qaysi me’yorlar nazarda tutilmoqda?

Bu savolga ko‘pchiligimiz bir ovozdan “Kiyim odam tanasini yashiruvchi, uni issiqdan, sovuqdan saqlovchi narsa”, deb javob beramiz. Shu bilan, asosiysi, kiyimning tashqi ko‘rinish sifatida inson xarakterini ochib beruvchi vosita ekanligini unutib qo‘yamiz. Biz ko‘p hollarda kiyimning shu ikki yoqlama vazifasidan kelib chiqmaymiz va me’yorlarning buzilishiga yo‘l qo‘yamiz.      

Mutaxassislar bu borada uch narsani judayam muhim deb biladilar: yosh, tashqi ko‘rinish va xarakter. Har birimiz yoshimiz, tashqi ko‘rinishimiz, ijtimoiy hayotdagi o‘rnimiz, vazifalarimizdan kelib chiqqan holda kiyim tanlamog‘imiz zarur. Aks holda, kiyinish me’yorlari buzilishi mumkin.

Turmush gigienasining asosiy me’yorlarini tartiblashtirishga xizmat qilgan olimlarning ta’kidlashicha, libosning birlamchi vazifasi odam tanasini himoya qilishdan iborat.
Umumiy ma’noda kiyimlar uch turga bo‘linadi: ichkiyim (bele, 1-qavat), ko‘ylak, kostyumlar (2-qavat) va ustgi kiyimlar. Har qanday libos gigiena nuqtai nazaridan quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) Tananing libos osti mikroiqlimini ijobiy nazorat qilishi;
2) Nafas olishga, qon aylanishi va harakatga to‘sqinlik qilmasligi, tananing ichki va tashqi a’zolarini siqmasligi, joyidan qo‘zg‘atmasligi;
3) Yetarlicha mustahkam va tozalanishga qulay bo‘lishi;       
4) Tashqi ta’sir natijasida kimyoviy reaktsiyaga kirishmasligi, umuman, zararli bo‘lgan fizik-kimyoviy moddalardan insonni himoya qilishi;
5) Odamdagi umumiy vaznning 8-10 foizidan ortmasligi kerak.
Kiyinish gigienasi uchun asosiy omillardan biri bu libos matosining turidir. Matolar tabiiy, ximik-sun’iy va sintetik  tolalardan to‘qiladi. Sun’iy tolalardan tikilgan liboslar yuqoridagi talablarni tabiiysiga qaraganda sust bajaradi. Sun’iy tolali matoning eng jiddiy kamchiligi tana haroratini mo‘‘tadil saqlay olmasligida. Insondan ajralib chiqarayotgan issiqlik sun’iy matodan tashqariga chiqib ketmay, organizmning qizib ketishiga sababchi bo‘ladi.
Sun’iy matoning yana bir kamchiligi uning kuchli elektrlanish hosil qilishidir. Bu holat, asosan, ikki qavat sun’iy matoli libos kiyganda sodir bo‘ladi. Shu sabab mutaxassislar sun’iy matoli qiyimlarni bir necha qavat kiyishni maslahat berishmaydi.

Islomda erkak kishining ayol kishiday, ayol kishining erkak kishiday libos kiyishi man’ etilgan. Ulamolar aytadilarki, insonlar kiyadigan liboslarning ba’zisi vojib, ba’zisi mustahab, ba’zisi makruh va ba’zisi haromdir. Vojib libos deyilganida yopilishi lozim bo‘lgan badan nazarda tutiladi. Shariat kiyishga targ‘ib qilganlari mustahab deyiladi. Masalan, ikki xayit kunlarida yangi va yaxshi libos, juma kunida namoz uchun oq libos kiyish. Shariat kiymaslikka targ‘ib etganlari makruh hisoblanadi. Masalan, boy odamning hamisha yirtiq-yamoq va eski libos kiyishi. Islom dini qat’iyan man’ etgan harom kiyimlar sirasiga erkak kishining uzrsiz ipak libos kiyishini keltirish mumkin.
Bundan tashqari, payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning kiyinishlari, libos borasida aytganlari haqidagi hadislar ham mavjud. Masalan, Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: Libosning oqini ixtiyor etinglar, uni tiriklaringiz kiysinlar va unda o‘liklaringizni kafanlanglar, chunki oq libos liboslaringizning afzalidir.
Ummu Salama roziyallohu anho dedilar: Liboslar ichida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ko‘ylak kiyar edilar, liboslar ichida mahbubrog‘i ham ko‘ylak edi (chunki boshqa liboslardan ko‘ra ko‘ylakda ziyoda mukammal satr xosil bo‘ladi).    

* * *

Biz yuqorida kiyinish madaniyatining umumiy me’yorlari haqida to‘xtalishga urindik. O‘rinli savol tug‘iladi: Did bilan kiyinishni o‘rgangan kishilar shu me’yorlar asosida baholanmoqdami yoki G‘arb pop-kulturasi andozalari asosidami? Kiyinish borasidagi eng katta xatoyimiz bu madaniyatni G‘arb me’yorlari bilan belgilab qo‘ymoqda ekanligimizdadir. Liboslarimizda milliylikdan aks berib turuvchi omillar tobora kamayib ketyapti. Xuddi shunday, o‘zbek shou-biznesi “targ‘ib” qilayotgan liboslarning hammasiga ham ijobiy munosabat bildirib bo‘lmaydi. Ayniqsa, yigitlarning biroz yengil, ayollar uchun mos ranglardagi liboslarni kiyishi yoki qizlarning haddan tashqari ochiq va rangbarang kiyinishi milliylikka, ma’naviyatimizga, aslo, to‘g‘ri kelmaydi.     

• Олдинги
• Кейинги