Қусам ибн Аббос

Қусам ибн Аббос номи тарихнинг тўзонли саҳифалари орасида қолган, у тўғрида кўп ҳам маълумот мавжуд бўлмаган саҳобийдир. Ҳолбуки, бу зот Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг яқинларидан бўлиб, қабри бизнинг заминимизда, Самарқандда жойлашганлиги кўпчиликка маълум.

Қусамнинг отаси Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг амакилари Аббос, онаси Маймуна онамиз (р.а.)нинг сингиллари Лубоба бинти Ҳорис ал-Ҳилалиййа. Бу Қусам ибн Аббоснинг пайғамбаримиз билан ҳам ота, ҳам она томонидан қариндош бўлганлигини кўрсатади. Манбаларда айтилишича, ҳазрати Хадича (р.а.)дан кейин исломни қабул қилган биринчи аёл Қусамнинг онасидир.

Қусам ибн Аббоснинг туғилган йили ҳақида аниқ маълумот йўқ. Аммо 626 йил, 11 январда (ҳижрий 4 йил, 5 шаъбон) туғилган ҳазрати Ҳусайн билан эмикдош бўлгани ҳисобга олинса, 626 йил деб тахмин этиш мумкин.

Бу саҳобийни Пайғамбар (а.с.) жуда яхши кўрар эдилар. Бир марта Арафотдан қайтаётиб уловларининг олдига уни, орқасига акаси Фазлни мингаштирганлар. Яна бир гал тенгдошлари билан ўйнаб турган кичкина Қусамни шу ердан ўтиб бораётиб уловларига миндириб олганлар.

Абдуллоҳ ибн Аббосдан қилинган ривоятга кўра, Қусам Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг муборак жасадларини ювиб, дафн этишда қатнашган ва унда асосий вазифани бажарган. У зот (а.с.) тупроққа қўйилгач, энг охири қабрдан чиққан, бинобарин, Пайғамбаримиз (с.а.в.)ни сўнгги бор кўрган у эди. Гарчи ёши кичик бўлгани учун уч рошид халифалар даврида бирор вазифага тайинланмаган бўлса-да, ҳазрати Али (р.а.) замонида Макка волийси бўлган. Бу пайтга келиб Қусам ўттиз икки ёшлар атрофида эди. Унинг Маккага волийлиги 42 ҳ./662 м. йилгача – ҳазрати Муовия Холид ибн Осни унинг ўрнига тайинлагунига қадар давом этди.

Қусам ҳазрати Муовия даврида, 56 ҳ./676м. йилда Саид ибн Усмон қўмондонлигидаги қўшин сафида Мовароуннаҳр сафарида иштирок этди. Умавийлар билан муносабатлари яхши бўлмагани учун бу юришда Қусам оддий аскар сифатида қатнашди. Чунки у ҳазрати Али ва ҳазрати Муовия ўрталаридаги тортишувда ҳазрати Али тарафида турган ҳамда унинг Маккадаги волийси бўлганди. Саид ибн Усмон гарчи умавийлардан бўлса-да, қўшини сафидан жой олган Қусамга иззат-икром кўрсатди, ёнидан айирмади.

Ўта тавозели, камтарин ва қаноатли зот бўлган Қусам Пайғамбаримиз (с.а.в.)га яқинман деб ўзини бошқалардан устун тутмасди. Чунончи, бир ривоятда Саид ибн Усмон: “Қўлга киритилган ўлжадан сизга минг ҳисса ажратилсинми?” – дея сўраганида, у зот: “Йўқ, беш ҳисса”, деб жавоб берган. Кейин яна: “Олдин бошқаларнинг ҳиссаларини беринг, ундан кейин меникини ўйлаб кўрамиз”, деган экан.

Бу буюк шахс вафот этган жой борасида турли маълумотлар мавжуд. Унинг Самарқандда вафот этгани ва қабри ҳам ўша ерда экани ҳақида жуда кўп ишончли манбалар, жумладан, Бухорий ўз асарида гувоҳлик беради. Ҳатто унинг акаси Абдуллоҳнинг: “(Укамнинг) туғилган ва вафот этган жойи бир-биридан нақадар узоқ! Маккада туғилди, аммо Самарқандда ўлди”, дегани ривоят қилинади. Бундан ташқари, тафсир асари муаллифи Абу Солиҳнинг: “Биз ҳеч бир ота-онанинг болалари қабрини Аббос ва Умму Фазлнинг фарзандлари қабричалик бир-биридан узоқ бўлганини кўрмадик. Фазл Шомда, Абдуллоҳ Тоифда, Убайдуллоҳ Мадинада, Қусам Самарқандда, Маъбад эса Африкада вафот этишди”, деган сўзи машҳурдир.

Нўъмон Атабаев,

“Ирфон” тақвимининг 2010 йил, 2-сонидан олинди.

* * *

Qusam ibn Abbos nomi tarixning to‘zonli sahifalari orasida qolgan, u to‘g‘rida ko‘p ham ma’lumot mavjud bo‘lmagan sahobiydir. Holbuki, bu zot Rasululloh (s.a.v.)ning yaqinlaridan bo‘lib, qabri bizning zaminimizda, Samarqandda joylashganligi ko‘pchilikka ma’lum.

Qusamning otasi Rasululloh (s.a.v.)ning amakilari Abbos, onasi Maymuna onamiz (r.a.)ning singillari Luboba binti Horis al-Hilaliyya. Bu Qusam ibn Abbosning payg‘ambarimiz bilan ham ota, ham ona tomonidan qarindosh bo‘lganligini ko‘rsatadi. Manbalarda aytilishicha, hazrati Xadicha (r.a.)dan keyin islomni qabul qilgan birinchi ayol Qusamning onasidir.

Qusam ibn Abbosning tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumot yo‘q. Ammo 626 yil, 11 yanvarda (hijriy 4 yil, 5 sha’bon) tug‘ilgan hazrati Husayn bilan emikdosh bo‘lgani hisobga olinsa, 626 yil deb taxmin etish mumkin.

Bu sahobiyni Payg‘ambar (a.s.) juda yaxshi ko‘rar edilar. Bir marta Arafotdan qaytayotib ulovlarining oldiga uni, orqasiga akasi Fazlni mingashtirganlar. Yana bir gal tengdoshlari bilan o‘ynab turgan kichkina Qusamni shu yerdan o‘tib borayotib ulovlariga mindirib olganlar.

Abdulloh ibn Abbosdan qilingan rivoyatga ko‘ra, Qusam Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak jasadlarini yuvib, dafn etishda qatnashgan va unda asosiy vazifani bajargan. U zot (a.s.) tuproqqa qo‘yilgach, eng oxiri qabrdan chiqqan, binobarin, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni so‘nggi bor ko‘rgan u edi. Garchi yoshi kichik bo‘lgani uchun uch roshid xalifalar davrida biror vazifaga tayinlanmagan bo‘lsa-da, hazrati Ali (r.a.) zamonida Makka voliysi bo‘lgan. Bu paytga kelib Qusam o‘ttiz ikki yoshlar atrofida edi. Uning Makkaga voliyligi 42 h./662 m. yilgacha – hazrati Muoviya Xolid ibn Osni uning o‘rniga tayinlaguniga qadar davom etdi.

Qusam hazrati Muoviya davrida, 56 h./676m. yilda Said ibn Usmon qo‘mondonligidagi qo‘shin safida Movarounnahr safarida ishtirok etdi. Umaviylar bilan munosabatlari yaxshi bo‘lmagani uchun bu yurishda Qusam oddiy askar sifatida qatnashdi. Chunki u hazrati Ali va hazrati Muoviya o‘rtalaridagi tortishuvda hazrati Ali tarafida turgan hamda uning Makkadagi voliysi bo‘lgandi. Said ibn Usmon garchi umaviylardan bo‘lsa-da, qo‘shini safidan joy olgan Qusamga izzat-ikrom ko‘rsatdi, yonidan ayirmadi.

O‘ta tavozeli, kamtarin va qanoatli zot bo‘lgan Qusam Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga yaqinman deb o‘zini boshqalardan ustun tutmasdi. Chunonchi, bir rivoyatda Said ibn Usmon: “Qo‘lga kiritilgan o‘ljadan sizga ming hissa ajratilsinmi?” – deya so‘raganida, u zot: “Yo‘q, besh hissa”, deb javob bergan. Keyin yana: “Oldin boshqalarning hissalarini bering, undan keyin menikini o‘ylab ko‘ramiz”, degan ekan.

Bu buyuk shaxs vafot etgan joy borasida turli ma’lumotlar mavjud. Uning Samarqandda vafot etgani va qabri ham o‘sha yerda ekani haqida juda ko‘p ishonchli manbalar, jumladan, Buxoriy o‘z asarida guvohlik beradi. Hatto uning akasi Abdullohning: “(Ukamning) tug‘ilgan va vafot etgan joyi bir-biridan naqadar uzoq! Makkada tug‘ildi, ammo Samarqandda o‘ldi”, degani rivoyat qilinadi. Bundan tashqari, tafsir asari muallifi Abu Solihning: “Biz hech bir ota-onaning bolalari qabrini Abbos va Ummu Fazlning farzandlari qabrichalik bir-biridan uzoq bo‘lganini ko‘rmadik. Fazl Shomda, Abdulloh Toifda, Ubaydulloh Madinada, Qusam Samarqandda, Ma’bad esa Afrikada vafot etishdi”, degan so‘zi mashhurdir.

No‘mon Atabaev,

“Irfon” taqvimining 2010 yil, 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги