Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний - Жаҳоний тариқат асосчиси

Рукн: Мутасаввуфлар Чоп этилган: 11.12.2014

Мусулмон Шарқида машҳур тариқат пири, хожагон-нақшбандия силсиласининг асосчиси  1103 йили Бухоро вилоятининг Ғиждувон туманида туғилган. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, унинг отаси Имом Абдулжамил Ҳаққа яқин киши эди. Имом Молик авлодидан бўлган бу нажиб инсон ўз даврининг улуғ донишмандларидан бўлиб, зоҳирий ва ботиний илмларда донг таратган. Абдулхолиқнинг отаси ҳам, онаси ҳам Рум подшоҳларининг авлодларидан бўлиб, тақдир тақозосига кўра Ғиждувонга келиб қоладилар. 
Абдулхолиқ бошланғич таълимни Ғиждувонда олиб, 9 ёшидаёқ Қуръони Каримни ёд билган, 10 ёшидан бошлаб дарвешларнинг зикр тушишларида фаол иштирок этган. Кейин таҳсилни Бухоро шаҳрининг машҳур мадрасаларида давом эттиради. Бу ерда у Имом Садриддин деган замонасининг етук алломасидан тафсир илмини мукаммал ўрганади. Бир куни у ўз устозидан хуфия зикр (яширин зикр, дил зикри) ҳақида сўрайди. Устози унга бу илоҳий илм бўлиб, уни Худонинг ўзи хоҳлаган бандаларига ўргатишини айтади. Бу суҳбатдан бир неча муддат ўтгач, Хизр алайҳиссалом келиб, Абдулхолиқ Ғиждувонийга хуфия зикрдан таълим беради ва уни фарзандликка қабул қилади.
Абдулхолиқ 22 ёшида Бухорога келган ўша даврнинг донгдор шайхи Хожа Юсуф Ҳамадоний (1048 — 1140) билан учрашиб, унга шогирд тушади. Хожаи Хизр унинг сабоқ пири бўлса, Хожа Юсуф суҳбат ва хирқа пирига айланади. Абдулхолиқ Ғиждувонийдан ташқари, Хожа Абдуллоҳ Баррақий, Хожа Ҳасан Андоқий, Хожа Аҳмад Яссавий каби ислом олами ва тариқат тарихида машҳур шайхлар ҳам Юсуф Ҳамадонийнинг шогирдлари ҳисобланадилар. Юсуф Ҳамадонийнинг истеъдоди ва мақоми қанчалик улуғ бўлганлигини 17 та муриди комил авлиё даражасига етгани, Шарқ халқлари ҳаётида муҳим ўрин тутган яссавия ва хожагон-нақшбандия тариқатларининг асосчилари бевосита унинг издошлари эканлигидан ҳам билса бўлади. Абдулхолиқ Ғиждувоний устози Хожа Юсуф Ҳамадоний Ҳуросонга қайтиб кетгунига қадар у буюк зотнинг хизмат-мулозаматида бўлиб, хожагон тариқатининг усулларини мукаммал эгаллайди (хожагон тариқатини гарчанд Хожа Абдулхолиқ асослаган бўлса-да, унинг илк уруғлари Хожа Юсуф томонидан ташланган) ва кўп ўтмай ўзи ҳам йирик тасаввуф олимига айланади. 
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийнинг тасаввуф тарихидаги буюк хизмати янги бир тариқатга асос солгани билангина белгиланмайди. Хожагон тариқати воситасида у умуман тариқатни Муҳаммад пайғамбар суннатига мувофиқлаштирди, уни турли бидъатлар ва ботил қарашлардан тозалади. Шариатга амал қилиш, ундан чекинмасликни асосий қоидага айлантирди. Таркидунёчилик, хилватни рад этиб, жамоат билан бирга бўлишни шарт қилиб қўйди. Оллоҳ муҳаббати деб дунёдан кечмасликка даъват қилди. Луқма ҳалоллиги — ҳар ким ўз меҳнати билан кун кўриши зарурлигини тариқатнинг асосий талаби қилиб белгилади. Бу тариқат тақво деб ҳаддан ошишни маъқулламайди. Ахлоқ масаласи қатъий қилиб қўйилди. Буларнинг барчаси тасаввуф тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Баҳоуддин Нақшбандга нисбат бериб машҳур бўлган “Дил ба ёру даст ба кор!” — “Кўнглинг ёрдаю қўлинг ишда бўлсин!” шиори ҳам ғоя сифатида дастлаб Абдулхолиқ Ғиждувоний томонидан илгари сурилганлиги бежиз эмас. Абдулхолиқ Ғиждувоний руҳидан тарбия топган ва нақшбандия силсиласига асос солган Хожа Баҳоуддин Нақшбанд бу шиорни ўз тариқатининг асосий қоидаси қилиб олган (Воқеан, нақшбандиянинг ўзи ҳам хожагон силсиласидан ўсиб чиққан бўлиб, хожагон-нақшбандия деб юритилади ва Абдулхолиқ Ғиждувоний унинг бошловчиси (сарҳалқаи силсила) ҳисобланади). Хожагон-нақшбандиянинг реал ҳаётий шарт-шароитлар, инсоннинг мавжуд имкониятларига асосланганлиги унинг ҳамма замонлар ва барча табақалар талабига жавоб берадиган замини мустаҳкам тариқат эканлигидан далолат беради. Шариат андозасига солинган, бидъат ва нуқсонлардан холи Абдулхолиқ Ғиждувоний йўлининг асрлар давомида тариқатда ҳужжат ва барча гуруҳларда мақбул, деб эътироф этиб келинаётгани ва Туркистон, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, Ироқ, ҳатто Шимолий Африкада кенг тарқалган хожагон-нақшбандия тариқатининг ҳозирги кунда ҳам дунёнинг кўпгина мамлакатларида фаолият кўрсатаётганлигининг сабаблари шунда. 
Хожагон тариқатида, шунингдек, хуфия зикр асос қилиб олинган. Зеро, самоъ мажлисларида рақсу қўшиқ аралаш амалга ошириладиган жаҳрий зикр тушишлар, хонақоҳларни бошга кўтариб ғавғо қилишлар ислом аҳкомларига зид эди. Шунинг учун ҳам Хожа Абдулхолиқдан самоъга муносабатини сўраганларида биз уни инкор этмаймиз, шу билан бирга, бу ишни қилмаймиз ҳам, деб жавоб берган.
Маълумки, шеър ва мусиқа инсон руҳиятига кучли таъсир этади. Буни пайқаган сўфийлар самоъ (арабча: эшитиш) мажлислари уюштириб, қўшиқ ва рақс базмини ташкил қилганлар. Бунда аввал нотиқ ўртага тушиб, тасаввуфий мазмундаги рубоийларни қироат билан ўқиган. Кейин хушовоз ҳофизлар ўша рубоийларни мусиқа жўрлигида қўшиқ қилиб куйлашган. Шундай жўшу хуруш ҳолатида самоъ жараёни бошланиб, секин-аста важду ҳол билан алмашган. Йиғилганлар бир неча соат давом этган жўшқин ва ҳаяжонли кайфиятда, жазава ва кўтаринки ҳолатда зикр тушганлар. Бу соликнинг руҳга кириши — ўзини унутиб, ҳол мақомини эгаллаш жараёнини тезлаштирган. Хусусан, сукра — беҳудлик маслагининг тарафдори бўлган сўфийлар бунга катта эътибор берганлар. Орифлар султони номи билан машҳур Шайх Абусаид Абулхайр самоъ мажлисининг асосчиларидан бири ҳисобланади. Жалолиддин Румий асос солган мавлавия тариқатида ҳам зикру самоъ мавжуд. Яссавий издошларидан Қашқадарё воҳасида яшаб ўтган Ҳазрати Башир тариқатида ҳам самоъ асосий ўрин тутган. Лекин кўпгина тариқат пирлари, жумладан, Абдулхолиқ Ғиждувоний ҳам самоъни хуш кўришмаган. У ўз “Васиятнома”сида бу ҳақда шундай насиҳат қилади:
“Самоъни кўп этмағилким, андин нифоқ пайдо бўлиб, ул вақтда самоъ дилни ўлдиради, магар сенга ани ҳис этиш салоҳияти берилмағон бўлса (самоъни асҳоби кўп туриб, алар орасидан самоъга амал қилғувчи одам топиладур, балки аларнинг эҳтироси бўлса, яъни итоат этмаса), зикр тингламоқ гуноҳдир. Мабодо юрагинг хотиржам тортса, сенинг нигоҳинг (маънавий) тарқаб кетмайдур”. 
Тасаввуфга оид адабиётлар ва тазкираларда унинг самоъ билан боғлиқ қуйидаги икки рубоийси келтирилади:

Эй пок сўфий, қилсанг агар майли самоъ,
Бил, келтиради самоъ нифоқ бирла низо.
Бас, пок бўлайин, десанг, самоъни тарк эт,
Ёинки, дилинг ҳаётига айла видоъ.

Майл этма самоъга, қилмагин ҳам инкор,
Сен танла шу йўлни, бўлса кўнглинг бедор.
Нафсинг ҳали ўлмай, сени қилса безор,
Қил рўза-намоз, бошқасидан кеч зинҳор.

Абдулхолиқ Ғиждувоний устози Юсуф Ҳамадоний таълимотини ҳар томонлама кенгайтириб ва чуқурлаштириб, хожагон тариқатининг 8 рашҳа-қоидасини ишлаб чиқди (Кейинги тадқиқотларнинг гувоҳлик беришича, бу рашҳаларнинг дастлабки тўрттаси Юсуф Ҳамадонийга тегишли). Ўтган 9 аср мобайнида бу рашҳалар шарҳида кўплаб катта-кичик тадқиқотлар яратилган. Биз бу ерда уларнинг мазмунини бир оғиз сўз билан энг содда усулда айтиб ўтамиз, холос.
1. Хуш дар дам — ҳар бир нафас огоҳлик юзасидан бўлиб, ғафлатга йўл қўймаслик. Бошқача айтганда, фикру хаёлни бир ерга тўплаб, ёлғиз Оллоҳга қаратиш. Шундагина у ҳузур бағишлайди.
2. Назар бар қадам — ўз хатти-ҳаракатини муттасил назорат қилиш, нотўғри қадам, ножўя назардан сақланиш.
3. Сафар дар ватан — ботинда сайр: ўзликни англаш, қусурлардан қутулиб, фазилатлар касб этиш.
4. Халват дар анжуман — зоҳирда халқ, ботинда Ҳақ билан бирга бўлиш. 
5. Ёдкард — ёдлаш, зикр этиш: Оллоҳни ёд этиб, бошқа нарсалардан кўнгил узиш.
6. Бозгашт — янгидан бошлаш, такрорлаш. Калимаи таййиба тил ва дил билан айтилиб: “Ҳудовандо, менинг мақсудим сенсан” жумласи зикр этилади. Бундан мақсад — Оллоҳдан бошқа яхши-ёмон фикрлардан халос бўлиш. 
7. Нигоҳдошт — фикрни Оллоҳ ёди билан муқим сақлаш, хаёлга ўзга нарсаларни келтирмай, ташқи муҳитдан узилишга интилиш.
8. Ёддошт — ҳар лаҳза Ҳақдан бохабар бўлиш. Бунда Оллоҳ муҳаббати кўнгилни батамом қамраб олиб, бошқа ҳеч нарсага ўрин қолдирмайди. 
Юсуф Ҳамадоний ва Абдулхолиқ Ғиждувонийлар томонидан асослаб берилган бу 8 рашҳага Баҳоуддин Нақшбанд яна 3 рашҳа қўшиб, уларнинг ададини 11 тага етказади.
9. Вуқуфи замоний — муайян муддатда тўхтаб, ўзини ўзи текшириш, ўз ҳолидан огоҳ бўлиш.
10. Вуқуфи ададий — диққатни бир ерга жамлаш, паришон хаёллардан халос бўлиш мақсадида зикр ҳисобини аниқлаш учун тўхташ.
11. Вуқуфи қалбий — кўнгил огоҳлиги: қалб аҳволини билиш учун тўхташ. Бу зикрнинг энг юқори мақоми бўлиб, шуҳуд ва вусул мартабасига эришилади.
Бу 11 рашҳа хожагон-нақшбандия тариқатининг тамали бўлиб хизмат қилган.
Хожалар аҳлининг хожаси Абдулхолиқ Ғиждувоний 1179 йили 76 ёшида вафот этган. У волидаи муҳтарамасининг оёқ томонида дафн қилинган. Қабри Ғиждувон шаҳрида табаррук зиёратгоҳ ҳисобланади. 
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний тасаввуф оламида машҳур кўплаб шогирдлар тарбиялаб етиштирган. Унинг вафотидан кейин хожагон тариқати Хожа Ориф Ревгарий (Моҳитобон), Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий, Хожа Али Ромитаний, Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий, Хожа Саййид Мир Кулол Бухорий, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд каби ўз замонасининг донгдор шайхлари томонидан давом эттирилган ва кенг шуҳрат қозонган. 
Абдулхолиқ Ғиждувоний ўз таълимотини ваъзлари орқали тарғиб қилиш билан кифояланмай, бир қатор рисолалар ҳам ёзган. “Одоби тариқат” (“Тариқат одоби”), “Рисолаи соҳибия” (“Дўстлик рисоласи”), “Аз гуфтори Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний” (“Хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийнинг баъзи сўзлари”), “Рисолаи шайх уш-шуюх Ҳазрати Юсуф Ҳамадоний” (“Шайхлар шайхи Ҳазрати Юсуф Ҳамадоний рисоласи”) асарлари шулар жумласидандир.
Абдулхолиқ Ғиждувоний тасаввуфий рисолаларидан ташқари, гўзал сўфиёна рубоийлар ижодкори сифатида ҳам маълум ва машҳур. Лекин шайх-шоирнинг бадиий ижод намуналари бизгача тўлиқ етиб келмаган. Биз турли адабий ва тасаввуфий манбалардан унинг 12 та рубоийсини аниқладик. Мазкур рубоийлар етук тариқат пирининг шеърий салоҳияти ҳам баланд бўлганлигидан далолат беради. Чунончи:

Гар дар дилат аз касе шикоят бошад,
Дарди дили ту аз ў бағоят бошад.
Зинҳор ба интиқом машғул машав,
Бадро бадии хеш кифоят бошад.

Гар бир кишидан дилда шикоят бўлгай,
Дил оғриғи ундан бениҳоят бўлгай.
Ҳеч ўйлама интиқом олишни, чунки
Ёмонга ёмонлиги кифоят бўлгай.

Бу рубоий ҳам панд-насиҳат, ҳам фалсафий, ҳам диний мазмунга эга. Панд-насиҳатлиги шундаки, бирор киши сенинг кўнглингни оғритса, бундан беҳад изтироб чексанг-да, сира ундан ўч олишни ўйлама, зеро, ёмонга ёмонлигининг ўзи етарли жазодир, дейилмоқда. Фалсафий мазмуни эса қуйидагича: ёмоннинг ёмон бўлиб яратилганлигининг ўзи унга бир умрлик жазодир. Ҳарчанд уринма, сен унга бундан ортиқ жазо беролмайсан. Диний маъноси: яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам Худодан. Ёмон ёмонлигига бориб, ўз ҳаддини билмай сени ранжитибдими, сен яхши бўлсанг, яхшилигингча қол-да, унга тенг бўлма — ёмонликка ёмонлик қайтаришни ўйлама. Бу икки жиҳатдан ўзини оқламайди: аввало, сен ҳам ёмонга тенг бўласан, қолаверса, илоҳий амрларга қарши борасан. Тўртинчидан, мўмин кишида кек-адоват бўлмаслиги керак, ўч олиш бу — шайтоннинг иши. Бинобарин, бировдан ўч олишга чоғланган одам бир лаҳза бўлса-да, шайтоннинг васвасасига учган бўлади. Шайтон васвасасига учиш эса иймоннинг сустлигидан дарак беради. Бешинчидан, халқ орасида яхшиликка яхшилик — ҳамманинг иши, ёмонликка яхшилик — мард кишининг иши деган улуғ бир ҳикмат асрлар давомида яшаб келади. Демак, ёмонликка ёмонлик билан жавоб берган кишининг оддий одамлардан фарқи йўқ, у олиҳимматлиликни даъво қилмаса ҳам, ўзини баркамол инсон деб ҳисобламаса ҳам бўлади. Ва, ниҳоят, олтинчидан, рубоийнинг асл мазмун-моҳияти шундаки, ёмонликка ёмонлик қайтаришни ўйлаган киши том маънодаги яхши одам эмас, унинг табиатида қайсидир даражада ёмонлик уруғлари мавжуд ва бировнинг ёмонлиги баҳонасида у юзага қалқиб чиқаяпти. 
Кўриниб турибдики, биргина рубоий бир неча талқинларга асос бераяпти. Бу унинг бадиий юксаклиги, мазмунининг чуқур ва серқирралигидан. Айни пайтда, рубоий жуда содда ва равон бир услубда ёзилган. Унинг мазмунини тушунишда сира қийналмайсиз. Буюк сўз усталари теран фикрни ҳамиша ана шундай содда усулда ифодалайдилар. Донишмандликнинг олий кўриниши бу. 
Шайх-шоир бир неча рубоийларида ишқ мавзуини ҳам ҳассослик билан қаламга олган. Бу рубоийлар, ўз бадиий қувватига кўра, ишқу муҳаббат куйчилари бўлган оташнафас шоирларнинг шеърларидан қолишмайди. Унинг ишқий мавзудаги рубоийлари ўз-ўзидан илоҳий маҳбубага бағишланган. Оллоҳ шундай бир улуғ зотки, унинг номиданоқ кўнгилларда ишқ уйғонади. Ундан келган ҳар бир номаю хабар ишққа лиммо-лим. Ҳақ йўлига кирган киши борки, бир умрга ошиқ бўлиб қолади, зеро, илоҳий даргоҳга олиб борадиган кўчанинг ҳар бир эшигу томидан ишқ ёғилади. Қуйидаги рубоий шу ҳақда:

Бир ёрки, унинг номидан ишқ ёғилади,
Ҳар номаю пайғомидан ишқ ёғилади.
Ким кўчасидан ўтса — у ошиқ бўлади,
Гўё эшигу томидан ишқ ёғилади.

Шарқ сўз усталари ижодида ўз истеъдодию салоҳиятидан, шон-шуҳратидан ифтихор қилиб ёзилган шеърлар ва алоҳида байтлар кўпчиликни ташкил этади. Бундай шеърлар фахрия деб аталади. Буюк тариқат пирининг қуйидаги рубоийси ҳам ана шу фахрия усулида яратилган: туғилган жойимиз Ғиждувон деган бир тоғнинг этаги бўлса-да, бугунги кунга келиб ҳатто Рум (ўрта асрларда ҳозирги Кичик Осиё (Византия) ва Греция ерлари шундай аталган) ҳам бизнинг қаламравимизда (яъни бизнинг истеъдод ва салоҳиятимизга тан бериб, қойил қолган):

Бар дўст муборакему бар душман шум,
Дар жанг чу оҳанему дар сулҳ чу мум.
Андар таҳи кўҳи Ғиждувон манзили мост,
Шамшири дурўя мезанем то дари Рум.

Биз дўстга муборакмизу душманга-чи — шум,
Жанг чоғида темирмизу сулҳ онида мум.
Ғиждувон тоғи этаги бизга макон,
Лек ҳукмимиз остида эрур ҳаттоки Рум.

Бу фикрларда сира муболаға йўқ. Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат” асарида ёзилишича: “... аларнинг валояти ул ерга еттики, ҳар вақт намозда Каъбага борурлар эрди. Аларнинг валояти кўп эрди ва Шомда аларға муридлар пайдо бўлдилар...”.
Маълум бўладики, Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қаламига мансуб рубоийларни тасаввуф шайхининг ўз ғоялари талқинига бағишланган сўфиёна рубоийлари сифатида эмас, балки сўз санъатининг бадиий баркамол дурдоналари тарзида ҳам ўрганиш мумкин. Чунки бу рубоийларда тасаввуф таълимотининг назарий қоидалари ифодасидан кўра кўпроқ ишқу инсонийлик тараннумини кўрамиз. Бинобарин, шайх-шоирнинг адабий мероси тўла топилса, у ўзбек мумтоз адабиёти хазинасига муносиб ҳисса бўлиб қўшилиши шубҳасиз.

Эргаш Очилов, филология фанлари номзоди
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2003 йил 30-сонидан олинди.
* * *

Musulmon Sharqida mashhur tariqat piri, xojagon-naqshbandiya silsilasining asoschisi Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy 1103 yili Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumanida tug‘ilgan. Manbalarning guvohlik berishicha, uning otasi Imom Abduljamil Haqqa yaqin kishi edi. Imom Molik avlodidan bo‘lgan bu najib inson o‘z davrining ulug‘ donishmandlaridan bo‘lib, zohiriy va botiniy ilmlarda dong taratgan.  Abdulxoliqning otasi ham, onasi ham Rum podshohlarining avlodlaridan bo‘lib, taqdir taqozosiga ko‘ra G‘ijduvonga kelib qoladilar. 
Abdulxoliq boshlang‘ich ta’limni G‘ijduvonda olib, 9 yoshidayoq Qur’oni Karimni yod bilgan, 10 yoshidan boshlab darveshlarning zikr tushishlarida faol ishtirok etgan. Keyin tahsilni Buxoro shahrining mashhur madrasalarida davom ettiradi. Bu yerda u Imom Sadriddin degan zamonasining yetuk allomasidan tafsir ilmini mukammal o‘rganadi. Bir kuni u o‘z ustozidan xufiya zikr (yashirin zikr, dil zikri) haqida so‘raydi. Ustozi unga bu ilohiy ilm bo‘lib, uni Xudoning o‘zi xohlagan bandalariga o‘rgatishini aytadi. Bu suhbatdan bir necha muddat o‘tgach, Xizr alayhissalom kelib, Abdulxoliq G‘ijduvoniyga xufiya zikrdan ta’lim beradi va uni farzandlikka qabul qiladi.
Abdulxoliq 22 yoshida Buxoroga kelgan o‘sha davrning dongdor shayxi Xoja Yusuf Hamadoniy (1048 — 1140) bilan uchrashib, unga shogird tushadi. Xojai Xizr uning saboq piri bo‘lsa, Xoja Yusuf suhbat va xirqa piriga aylanadi. Abdulxoliq G‘ijduvoniydan tashqari, Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Ahmad Yassaviy kabi islom olami va tariqat tarixida mashhur shayxlar ham Yusuf Hamadoniyning shogirdlari hisoblanadilar. Yusuf Hamadoniyning iste’dodi va maqomi qanchalik ulug‘ bo‘lganligini 17 ta muridi komil avliyo darajasiga yetgani, Sharq xalqlari hayotida muhim o‘rin tutgan yassaviya va xojagon-naqshbandiya tariqatlarining asoschilari bevosita uning izdoshlari ekanligidan ham bilsa bo‘ladi. Abdulxoliq G‘ijduvoniy ustozi Xoja Yusuf Hamadoniy Hurosonga qaytib ketguniga qadar u buyuk zotning xizmat-mulozamatida bo‘lib, xojagon tariqatining usullarini mukammal egallaydi (xojagon tariqatini garchand Xoja Abdulxoliq asoslagan bo‘lsa-da, uning ilk urug‘lari Xoja Yusuf tomonidan tashlangan) va ko‘p o‘tmay o‘zi ham yirik tasavvuf olimiga aylanadi. 
Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning tasavvuf tarixidagi buyuk xizmati yangi bir tariqatga asos solgani bilangina belgilanmaydi. Xojagon tariqati vositasida u umuman tariqatni Muhammad payg‘ambar sunnatiga muvofiqlashtirdi, uni turli bid’atlar va botil qarashlardan tozaladi. Shariatga amal qilish, undan chekinmaslikni asosiy qoidaga aylantirdi. Tarkidunyochilik, xilvatni rad etib, jamoat bilan birga bo‘lishni shart qilib qo‘ydi. Olloh muhabbati deb dunyodan kechmaslikka da’vat qildi. Luqma halolligi — har kim o‘z mehnati bilan kun ko‘rishi zarurligini tariqatning asosiy talabi qilib belgiladi. Bu tariqat taqvo deb haddan oshishni ma’qullamaydi. Axloq masalasi qat’iy qilib qo‘yildi. Bularning barchasi tasavvuf taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bahouddin Naqshbandga nisbat berib mashhur bo‘lgan “Dil ba yoru dast ba kor!” — “Ko‘ngling yordayu qo‘ling ishda bo‘lsin!” shiori ham g‘oya sifatida dastlab Abdulxoliq G‘ijduvoniy tomonidan ilgari surilganligi bejiz emas. Abdulxoliq G‘ijduvoniy ruhidan tarbiya topgan va naqshbandiya silsilasiga asos solgan Xoja Bahouddin Naqshband bu shiorni o‘z tariqatining asosiy qoidasi qilib olgan (Voqean, naqshbandiyaning o‘zi ham xojagon silsilasidan o‘sib chiqqan bo‘lib, xojagon-naqshbandiya deb yuritiladi va Abdulxoliq G‘ijduvoniy uning boshlovchisi (sarhalqai silsila) hisoblanadi). Xojagon-naqshbandiyaning real hayotiy shart-sharoitlar, insonning mavjud imkoniyatlariga asoslanganligi uning hamma zamonlar va barcha tabaqalar talabiga javob beradigan zamini mustahkam tariqat ekanligidan dalolat beradi. Shariat andozasiga solingan, bid’at va nuqsonlardan xoli Abdulxoliq G‘ijduvoniy yo‘lining asrlar davomida tariqatda hujjat va barcha guruhlarda maqbul, deb e’tirof etib kelinayotgani va Turkiston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya, Iroq, hatto Shimoliy Afrikada keng tarqalgan xojagon-naqshbandiya tariqatining hozirgi kunda ham dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida faoliyat ko‘rsatayotganligining sabablari shunda. 
Xojagon tariqatida, shuningdek, xufiya zikr asos qilib olingan. Zero, samo’ majlislarida raqsu qo‘shiq aralash amalga oshiriladigan jahriy zikr tushishlar, xonaqohlarni boshga ko‘tarib g‘avg‘o qilishlar islom ahkomlariga zid edi. Shuning uchun ham Xoja Abdulxoliqdan samo’ga munosabatini so‘raganlarida biz uni inkor etmaymiz, shu bilan birga, bu ishni qilmaymiz ham, deb javob bergan.
Ma’lumki, she’r va musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir etadi. Buni payqagan so‘fiylar samo’ (arabcha: eshitish) majlislari uyushtirib, qo‘shiq va raqs bazmini tashkil qilganlar. Bunda avval notiq o‘rtaga tushib, tasavvufiy mazmundagi ruboiylarni qiroat bilan o‘qigan. Keyin xushovoz hofizlar o‘sha ruboiylarni musiqa jo‘rligida qo‘shiq qilib kuylashgan. Shunday jo‘shu xurush holatida samo’ jarayoni boshlanib, sekin-asta vajdu hol bilan almashgan. Yig‘ilganlar bir necha soat davom etgan jo‘shqin va hayajonli kayfiyatda, jazava va ko‘tarinki holatda zikr tushganlar. Bu solikning ruhga kirishi — o‘zini unutib, hol maqomini egallash jarayonini tezlashtirgan. Xususan, sukra — behudlik maslagining tarafdori bo‘lgan so‘fiylar bunga katta e’tibor berganlar. Oriflar sultoni nomi bilan mashhur Shayx Abusaid Abulxayr samo’ majlisining asoschilaridan biri hisoblanadi. Jaloliddin Rumiy asos solgan mavlaviya tariqatida ham zikru samo’ mavjud. Yassaviy izdoshlaridan Qashqadaryo vohasida yashab o‘tgan Hazrati Bashir tariqatida ham samo’ asosiy o‘rin tutgan. Lekin ko‘pgina tariqat pirlari, jumladan, Abdulxoliq G‘ijduvoniy ham samo’ni xush ko‘rishmagan. U o‘z “Vasiyatnoma”sida bu haqda shunday nasihat qiladi:
“Samo’ni ko‘p etmag‘ilkim, andin nifoq paydo bo‘lib, ul vaqtda samo’ dilni o‘ldiradi, magar senga ani his etish salohiyati berilmag‘on bo‘lsa (samo’ni ashobi ko‘p turib, alar orasidan samo’ga amal qilg‘uvchi odam topiladur, balki alarning ehtirosi bo‘lsa, ya’ni itoat etmasa), zikr tinglamoq gunohdir. Mabodo yuraging xotirjam tortsa, sening nigohing (ma’naviy) tarqab ketmaydur”. 
Tasavvufga oid adabiyotlar va tazkiralarda uning samo’ bilan bog‘liq quyidagi ikki ruboiysi keltiriladi:

Ey pok so‘fiy, qilsang agar mayli samo’,
Bil, keltiradi samo’ nifoq birla nizo.
Bas, pok bo‘layin, desang, samo’ni tark et,
Yoinki, diling hayotiga ayla vido’.

Mayl etma samo’ga, qilmagin ham inkor,
Sen tanla shu yo‘lni, bo‘lsa ko‘ngling bedor.
Nafsing hali o‘lmay, seni qilsa bezor,
Qil ro‘za-namoz, boshqasidan kech zinhor.

Abdulxoliq G‘ijduvoniy ustozi Yusuf Hamadoniy ta’limotini har tomonlama kengaytirib va chuqurlashtirib, xojagon tariqatining 8 rashha-qoidasini ishlab chiqdi (Keyingi tadqiqotlarning guvohlik berishicha, bu rashhalarning dastlabki to‘rttasi Yusuf Hamadoniyga tegishli). O‘tgan 9 asr mobaynida bu rashhalar sharhida ko‘plab katta-kichik tadqiqotlar yaratilgan. Biz bu yerda ularning mazmunini bir og‘iz so‘z bilan eng sodda usulda aytib o‘tamiz, xolos.
1. Xush dar dam — har bir nafas ogohlik yuzasidan bo‘lib, g‘aflatga yo‘l qo‘ymaslik. Boshqacha aytganda, fikru xayolni bir yerga to‘plab, yolg‘iz Ollohga qaratish. Shundagina u huzur bag‘ishlaydi.
2. Nazar bar qadam — o‘z xatti-harakatini muttasil nazorat qilish, noto‘g‘ri qadam, nojo‘ya nazardan saqlanish.
3. Safar dar vatan — botinda sayr: o‘zlikni anglash, qusurlardan qutulib, fazilatlar kasb etish.
4. Xalvat dar anjuman — zohirda xalq, botinda Haq bilan birga bo‘lish. 
5. Yodkard — yodlash, zikr etish: Ollohni yod etib, boshqa narsalardan ko‘ngil uzish.
6. Bozgasht — yangidan boshlash, takrorlash. Kalimai tayyiba til va dil bilan aytilib: “Hudovando, mening maqsudim sensan” jumlasi zikr etiladi. Bundan maqsad — Ollohdan boshqa yaxshi-yomon fikrlardan xalos bo‘lish. 
7. Nigohdosht — fikrni Olloh yodi bilan muqim saqlash, xayolga o‘zga narsalarni keltirmay, tashqi muhitdan uzilishga intilish.
8. Yoddosht — har lahza Haqdan boxabar bo‘lish. Bunda Olloh muhabbati ko‘ngilni batamom qamrab olib, boshqa hech narsaga o‘rin qoldirmaydi. 
Yusuf Hamadoniy va Abdulxoliq G‘ijduvoniylar tomonidan asoslab berilgan bu 8 rashhaga Bahouddin Naqshband yana 3 rashha qo‘shib, ularning adadini 11 taga yetkazadi.
9. Vuqufi zamoniy — muayyan muddatda to‘xtab, o‘zini o‘zi tekshirish, o‘z holidan ogoh bo‘lish.
10. Vuqufi adadiy — diqqatni bir yerga jamlash, parishon xayollardan xalos bo‘lish maqsadida zikr hisobini aniqlash uchun to‘xtash.
11. Vuqufi qalbiy — ko‘ngil ogohligi: qalb ahvolini bilish uchun to‘xtash. Bu zikrning eng yuqori maqomi bo‘lib, shuhud va vusul martabasiga erishiladi.
Bu 11 rashha xojagon-naqshbandiya tariqatining tamali bo‘lib xizmat qilgan.
Xojalar ahlining xojasi Abdulxoliq G‘ijduvoniy 1179 yili 76 yoshida vafot etgan. U volidai muhtaramasining oyoq tomonida dafn qilingan. Qabri G‘ijduvon shahrida tabarruk ziyoratgoh hisoblanadi. 
Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tasavvuf olamida mashhur ko‘plab shogirdlar tarbiyalab yetishtirgan. Uning vafotidan keyin xojagon tariqati Xoja Orif Revgariy (Mohitobon), Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviy, Xoja Ali Romitaniy, Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Xoja Sayyid Mir Kulol Buxoriy, Xoja Bahouddin Naqshband kabi o‘z zamonasining dongdor shayxlari tomonidan davom ettirilgan va keng shuhrat qozongan. 
Abdulxoliq G‘ijduvoniy o‘z ta’limotini va’zlari orqali targ‘ib qilish bilan kifoyalanmay, bir qator risolalar ham yozgan. “Odobi tariqat” (“Tariqat odobi”), “Risolai sohibiya” (“Do‘stlik risolasi”), “Az guftori Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy” (“Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning ba’zi so‘zlari”), “Risolai shayx ush-shuyux Hazrati Yusuf Hamadoniy” (“Shayxlar shayxi Hazrati Yusuf Hamadoniy risolasi”) asarlari shular jumlasidandir.
Abdulxoliq G‘ijduvoniy tasavvufiy risolalaridan tashqari, go‘zal so‘fiyona ruboiylar ijodkori sifatida ham ma’lum va mashhur. Lekin shayx-shoirning badiiy ijod namunalari bizgacha to‘liq yetib kelmagan. Biz turli adabiy va tasavvufiy manbalardan uning 12 ta ruboiysini aniqladik. Mazkur ruboiylar yetuk tariqat pirining she’riy salohiyati ham baland bo‘lganligidan dalolat beradi. Chunonchi:

Gar dar dilat az kase shikoyat boshad,
Dardi dili tu az o‘ bag‘oyat boshad.
Zinhor ba intiqom mashg‘ul mashav,
Badro badii xesh kifoyat boshad.

Gar bir kishidan dilda shikoyat bo‘lgay,
Dil og‘rig‘i undan benihoyat bo‘lgay.
Hech o‘ylama intiqom olishni, chunki
Yomonga yomonligi kifoyat bo‘lgay.

Bu ruboiy ham pand-nasihat, ham falsafiy, ham diniy mazmunga ega. Pand-nasihatligi shundaki, biror kishi sening ko‘nglingni og‘ritsa, bundan behad iztirob cheksang-da, sira undan o‘ch olishni o‘ylama, zero, yomonga yomonligining o‘zi yetarli jazodir, deyilmoqda. Falsafiy mazmuni esa quyidagicha: yomonning yomon bo‘lib yaratilganligining o‘zi unga bir umrlik jazodir. Harchand urinma, sen unga bundan ortiq jazo berolmaysan. Diniy ma’nosi: yaxshilik ham, yomonlik ham Xudodan. Yomon yomonligiga borib, o‘z haddini bilmay seni ranjitibdimi, sen yaxshi bo‘lsang, yaxshiligingcha qol-da, unga teng bo‘lma — yomonlikka yomonlik qaytarishni o‘ylama. Bu ikki jihatdan o‘zini oqlamaydi: avvalo, sen ham yomonga teng bo‘lasan, qolaversa, ilohiy amrlarga qarshi borasan. To‘rtinchidan, mo‘min kishida kek-adovat bo‘lmasligi kerak, o‘ch olish bu — shaytonning ishi. Binobarin, birovdan o‘ch olishga chog‘langan odam bir lahza bo‘lsa-da, shaytonning vasvasasiga uchgan bo‘ladi. Shayton vasvasasiga uchish esa iymonning sustligidan darak beradi. Beshinchidan, xalq orasida yaxshilikka yaxshilik — hammaning ishi, yomonlikka yaxshilik — mard kishining ishi degan ulug‘ bir hikmat asrlar davomida yashab keladi. Demak, yomonlikka yomonlik bilan javob bergan kishining oddiy odamlardan farqi yo‘q, u olihimmatlilikni da’vo qilmasa ham, o‘zini barkamol inson deb hisoblamasa ham bo‘ladi. Va, nihoyat, oltinchidan, ruboiyning asl mazmun-mohiyati shundaki, yomonlikka yomonlik qaytarishni o‘ylagan kishi tom ma’nodagi yaxshi odam emas, uning tabiatida qaysidir darajada yomonlik urug‘lari mavjud va birovning yomonligi bahonasida u yuzaga qalqib chiqayapti. 
Ko‘rinib turibdiki, birgina ruboiy bir necha talqinlarga asos berayapti. Bu uning badiiy yuksakligi, mazmunining chuqur va serqirraligidan. Ayni paytda, ruboiy juda sodda va ravon bir uslubda yozilgan. Uning mazmunini tushunishda sira qiynalmaysiz. Buyuk so‘z ustalari teran fikrni hamisha ana shunday sodda usulda ifodalaydilar. Donishmandlikning oliy ko‘rinishi bu. 
Shayx-shoir bir necha ruboiylarida ishq mavzuini ham hassoslik bilan qalamga olgan. Bu ruboiylar, o‘z badiiy quvvatiga ko‘ra, ishqu muhabbat kuychilari bo‘lgan otashnafas shoirlarning she’rlaridan qolishmaydi. Uning ishqiy mavzudagi ruboiylari o‘z-o‘zidan ilohiy mahbubaga bag‘ishlangan. Olloh shunday bir ulug‘ zotki, uning nomidanoq ko‘ngillarda ishq uyg‘onadi. Undan kelgan har bir nomayu xabar ishqqa limmo-lim. Haq yo‘liga kirgan kishi borki, bir umrga oshiq bo‘lib qoladi, zero, ilohiy dargohga olib boradigan ko‘chaning har bir eshigu tomidan ishq yog‘iladi. Quyidagi ruboiy shu haqda:

Bir yorki, uning nomidan ishq yog‘iladi,
Har nomayu payg‘omidan ishq yog‘iladi.
Kim ko‘chasidan o‘tsa — u oshiq bo‘ladi,
Go‘yo eshigu tomidan ishq yog‘iladi.

Sharq so‘z ustalari ijodida o‘z iste’dodiyu salohiyatidan, shon-shuhratidan iftixor qilib yozilgan she’rlar va alohida baytlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bunday she’rlar faxriya deb ataladi. Buyuk tariqat pirining quyidagi ruboiysi ham ana shu faxriya usulida yaratilgan: tug‘ilgan joyimiz G‘ijduvon degan bir tog‘ning etagi bo‘lsa-da, bugungi kunga kelib hatto Rum (o‘rta asrlarda hozirgi Kichik Osiyo (Vizantiya) va Gretsiya yerlari shunday atalgan) ham bizning qalamravimizda (ya’ni bizning iste’dod va salohiyatimizga tan berib, qoyil qolgan):

Bar do‘st muborakemu bar dushman shum,
Dar jang chu ohanemu dar sulh chu mum.
Andar tahi ko‘hi G‘ijduvon manzili most,
Shamshiri duro‘ya mezanem to dari Rum.

Biz do‘stga muborakmizu dushmanga-chi — shum,
Jang chog‘ida temirmizu sulh onida mum.
G‘ijduvon tog‘i etagi bizga makon,
Lek hukmimiz ostida erur hattoki Rum.

Bu fikrlarda sira mubolag‘a yo‘q. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asarida yozilishicha: “... alarning valoyati ul yerga yettiki, har vaqt namozda Ka’baga borurlar erdi. Alarning valoyati ko‘p erdi va Shomda alarg‘a muridlar paydo bo‘ldilar...”.
Ma’lum bo‘ladiki, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy qalamiga mansub ruboiylarni tasavvuf shayxining o‘z g‘oyalari talqiniga bag‘ishlangan so‘fiyona ruboiylari sifatida emas, balki so‘z san’atining badiiy barkamol durdonalari tarzida ham o‘rganish mumkin. Chunki bu ruboiylarda tasavvuf ta’limotining nazariy qoidalari ifodasidan ko‘ra ko‘proq ishqu insoniylik tarannumini ko‘ramiz. Binobarin, shayx-shoirning adabiy merosi to‘la topilsa, u o‘zbek mumtoz adabiyoti xazinasiga munosib hissa bo‘lib qo‘shilishi shubhasiz.

Ergash Ochilov, filologiya fanlari nomzodi
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2003 yil 30-sonidan olindi.