Сўфи Оллоҳёр

Шундай уламолар  борки, уларнинг номлари айтилиши биланоқ, айтган ҳикматли сўзи ёки сўзи айтилиши биланоқ номлари жаранглайдигандек туюлади. Шу маънода Сўфи Оллоҳёр деганда авому хос барча завқ билан:

“Ақида билмаган шайтона элдир

Агар минг йил амал деб қилса елдир”

Деган байтларини ёдга олишлари деярли одатий ҳолга айланган. Ҳа, Сўфи Оллоҳёр бобомиз динимиз равнақи йўлида фидокорона меҳнат қилиб, қимматли асарлари билан мотуридия таълимотининг Мовароуннаҳр ва ундан бошқа ўлкаларга кенг тарқалишига хизмат қилган зотлардан биридир. 

Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида тадқиқот олиб борган олимлар у зотнинг туғилган йили ҳақида аниқ бир тўхтамга келишмаган. Турли тадқиқотчиларнинг қарашларига кўра, бу зот 1630-1650 йиллар оралиғида Самарқанддаги Каттақўрғон беклигига қарашли Минглар қишлоғида туғилган. Сўфи Оллоҳёр бобомиз дастлаб ўз қишлоғида савод чиқаради сўнгра Бухородаги мадрасаларда илм таҳсилини давом эттиради.  

Сўфи Оллоҳёр бобомиз кўплаб илмлар бўйича етук олим ҳамда форс тилида ҳам, туркий тилда ҳам маҳорат билан ижод этган адиблардан ҳисобланади. Асарларида баён қилинган маълумотларга кўра бу зот Шайх Ҳабибуллоҳ, Сўфи Наврўз Бухорий ва Хўжа Мўмин сингари устозлардан таълим олган. Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг илм даражаси жуда юқори бўлгани ёзган асарларидан ҳам билиниб туради.

Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг турли мавзуларга оид машҳур асарлари қуйидагилардир:

1. “Маслакул муттақийн”. “Тақводорларнинг тутган йўли” маъносини англатувчи бу асар форс тилида битилган. Асарда Аҳли сунна вал жамоа ақидаси ва фиқҳий масалалар ҳанафия мазҳабига кўра баён этилган. Уламолар “Маслакул муттақийн”ни Сўфи Оллоҳёр раҳматуллоҳи алайҳнинг энг салмоқли асари сифатида эътироф этганлар. Шеърий услубда ёзилган ушбу асар юздан ортиқ мўътабар китоблар асосида таълиф этилган бўлиб, ҳажми ўн икки минг байтдан ортиқдир. Таҳқиқларга кўра бу асар милодий 1700-1701 йиллар атрофида ёзиб тугалланган. “Маслакул муттақийн”нинг тошбосма ва қўлёзма нусхалари Ўрта Осиё, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон ва бошқа жойларга кенг ёйилган. “Маслакул муттақийн” асари ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи яримида Қўзихўжа Ҳафизхўжа ўғли Туркистоний томонидан ўзбек тилига ўгирилган. Бу китоб 2007-йилда Сайфиддин Сайфуллоҳ ва Акром Деҳқонлар томонидан нашрга таёрланиб чоп этилган.

2. “Муродул орифийн”. “Орифлар муроди” маъносини англатувчи бу асар ҳам форс тилида таълиф этилган. Асар ўн беш фаслдан иборат бўлиб, ўттизга яқин рисолалар асосида ёзилган. Асарда тасаввуф илмига тааллуқли масалалар баён қилинган. “Муродул орифийн” асарининг кўплаб нусхалари бўлиб, қўлёзма нусхаларидан бири Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхонасида 1716-рақам остида сақланмоқда.

3. “Махзанул мутеин”. “Итоаткорлар захираси” маъносини англатувчи ушбу асар ҳам форс тилида ёзилган. Бу асар икки бўлимдан иборат бўлиб, биринчи бўлимда ақидавий масалалар, иккинчи бўлимда фиқҳий масалалар баён қилинган.

4. “Саботул ожизийн”. “Ожизлар матонати” маъносини англатувчи ушбу асар ақоид илмига бағишланган бўлиб, ўзбек тилида шеърий услубда ёзилган. Муаллиф бу асарни “Маслакул муттақийн”дан кейин ёзган. Форс тилида ёзилган “Маслакул муттақийн” асари яхши қабул қилиниб, халқ орасида машҳур бўлиб кетгач муаллифнинг яқин кишилари уни ўзбек тилига ўгириб беришини сўрашади. Бу ҳақида Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг ўзи шундай ёзган:

Ёзилди форсий тил бирла мактуб,

Ақийдату фуруъ қурби маҳбуб.

Яъни маҳбуб зотга суюкли бўлиш мажмуаси бўлган ақида ва ундан келиб чиқувчи амалий ҳукмлар  авввалда форс тилида ёзилган эди.

Аниким кўрдилар туркий ёронлар,

Дедилар: “Гар дуо қилса эранлар.

Битилса турки тил бирла ақийда,

Кўнгуллар бўлса андин орамийда”.

Яъни форс тилида ёзилган мазкур китобни кўрган туркий дўстлар: “Улуғларнинг дуоларини олиб ҳаракат қилсангиз ва ақийда китобини туркий тилда ёзиб берсангиз. Туркий халқлар ҳам ундан баҳра олиб кўнгиллари таскин топса”, – дедилар. Мазкур сўровлар қаттиқ илтимослар билан бўлгани шундай баён қилинган:

Тамаллуқ қилдилар чун бир неча ёр

Қалам тортай Худо бўлсун мададкор.

Яъни бир қанча дўсларим қаттиқ туриб илтимос қилдилар ва мен уларнинг илтимосларини қабул қилиб Аллоҳдан мадад сўраб қалам тортдим.

“Саботул ожизийн” асари ўқувчилар томонидан жуда ҳам яхши қабул қилинган. Бу асарнинг ҳатто оддий халқ тилларида ёддан ўқиб юрилишининг ўзи унинг манзур бўлганига ва  халқ кўнглидан жой олган муҳим асар эканига яққол далилдир. Бу асар ўтган уч юз йилдан ортиқ вақт мобайнида мактаб мадрасаларда дарслик, қўлланма сифатида ўқитиб келинган.

“Саботул ожизийн” асари Покистон, Ҳиндистон, Эрон, Ироқ, Афғонистон, Татаристон, Саудия Арабистони, Миср, Туркия, Хитой, Венгрия ва Россия давлатларида нашр этилган. Шунга кўра ушбу асарни мотуридия мазҳабининг мазкур юртларга ҳам кенг тарқалишига хизмат қилган, дейиш мумкин.  

Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг вафот этган йили кўпчилик тадқиқотчиларнинг қарашларига кўра 1721-йилга тўғри келади. Қабри Сурхондарё вилоятининг ҳозирги Олтинсой туманига қарашли Катта Вахшивор қишлоғидадир. Сўфи Оллоҳёр раҳматуллоҳи алайҳнинг кўплаб авлодлари ҳозирда ушбу қишлоқда яшайдилар.

Аллоҳ таоло Сўфи Оллоҳёр бобомизни Ўз раҳматига олиб, ётган жойларини жаннат боғларидан қилган бўлсин.

Аллоҳ таолога ҳамду санолар, пайғамбаримиз Муҳаммад мустафога  ҳамда у зотнинг аҳли оилаларию саҳобаи киромларига салавот ва саломлар бўлсин.

Абдулқодир Абдур Раҳим | Muslim.uz

* * *

Shunday ulamolar  borki, ularning nomlari aytilishi bilanoq, aytgan hikmatli so‘zi yoki so‘zi aytilishi bilanoq nomlari jaranglaydigandek tuyuladi. Shu ma’noda So‘fi Ollohyor deganda avomu xos barcha zavq bilan:

“Aqida bilmagan shaytona eldir

Agar ming yil amal deb qilsa yeldir”

Degan baytlarini yodga olishlari deyarli odatiy holga aylangan. Ha, So‘fi Ollohyor bobomiz dinimiz ravnaqi yo‘lida fidokorona mehnat qilib, qimmatli asarlari bilan moturidiya ta’limotining Movarounnahr va undan boshqa o‘lkalarga keng tarqalishiga xizmat qilgan zotlardan biridir. 

So‘fi Ollohyor bobomizning hayoti va faoliyati haqida tadqiqot olib borgan olimlar u zotning tug‘ilgan yili haqida aniq bir to‘xtamga kelishmagan. Turli tadqiqotchilarning qarashlariga ko‘ra, bu zot 1630-1650 yillar oralig‘ida Samarqanddagi Kattaqo‘rg‘on bekligiga qarashli Minglar qishlog‘ida tug‘ilgan. So‘fi Ollohyor bobomiz dastlab o‘z qishlog‘ida savod chiqaradi so‘ngra Buxorodagi madrasalarda ilm tahsilini davom ettiradi.  

So‘fi Ollohyor bobomiz ko‘plab ilmlar bo‘yicha yetuk olim hamda fors tilida ham, turkiy tilda ham mahorat bilan ijod etgan adiblardan hisoblanadi. Asarlarida bayon qilingan ma’lumotlarga ko‘ra bu zot Shayx Habibulloh, So‘fi Navro‘z Buxoriy va Xo‘ja Mo‘min singari ustozlardan ta’lim olgan. So‘fi Ollohyor bobomizning ilm darajasi juda yuqori bo‘lgani yozgan asarlaridan ham bilinib turadi.

So‘fi Ollohyor bobomizning turli mavzularga oid mashhur asarlari quyidagilardir:

1. “Maslakul muttaqiyn”. “Taqvodorlarning tutgan yo‘li” ma’nosini anglatuvchi bu asar fors tilida bitilgan. Asarda Ahli sunna val jamoa aqidasi va fiqhiy masalalar hanafiya mazhabiga ko‘ra bayon etilgan. Ulamolar “Maslakul muttaqiyn”ni So‘fi Ollohyor rahmatullohi alayhning eng salmoqli asari sifatida e’tirof etganlar. She’riy uslubda yozilgan ushbu asar yuzdan ortiq mo‘‘tabar kitoblar asosida ta’lif etilgan bo‘lib, hajmi o‘n ikki ming baytdan ortiqdir. Tahqiqlarga ko‘ra bu asar milodiy 1700-1701 yillar atrofida yozib tugallangan. “Maslakul muttaqiyn”ning toshbosma va qo‘lyozma nusxalari O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston va boshqa joylarga keng yoyilgan. “Maslakul muttaqiyn” asari o‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarimida Qo‘zixo‘ja Hafizxo‘ja o‘g‘li Turkistoniy tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan. Bu kitob 2007-yilda Sayfiddin Sayfulloh va Akrom Dehqonlar tomonidan nashrga tayorlanib chop etilgan.

2. “Murodul orifiyn”. “Oriflar murodi” ma’nosini anglatuvchi bu asar ham fors tilida ta’lif etilgan. Asar o‘n besh fasldan iborat bo‘lib, o‘ttizga yaqin risolalar asosida yozilgan. Asarda tasavvuf ilmiga taalluqli masalalar bayon qilingan. “Murodul orifiyn” asarining ko‘plab nusxalari bo‘lib, qo‘lyozma nusxalaridan biri O‘zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida 1716-raqam ostida saqlanmoqda.

3. “Maxzanul mutein”. “Itoatkorlar zaxirasi” ma’nosini anglatuvchi ushbu asar ham fors tilida yozilgan. Bu asar ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda aqidaviy masalalar, ikkinchi bo‘limda fiqhiy masalalar bayon qilingan.

4. “Sabotul ojiziyn”. “Ojizlar matonati” ma’nosini anglatuvchi ushbu asar aqoid ilmiga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘zbek tilida she’riy uslubda yozilgan. Muallif bu asarni “Maslakul muttaqiyn”dan keyin yozgan. Fors tilida yozilgan “Maslakul muttaqiyn” asari yaxshi qabul qilinib, xalq orasida mashhur bo‘lib ketgach muallifning yaqin kishilari uni o‘zbek tiliga o‘girib berishini so‘rashadi. Bu haqida So‘fi Ollohyor bobomizning o‘zi shunday yozgan:

Yozildi forsiy til birla maktub,

Aqiydatu furu’ qurbi mahbub.

Ya’ni mahbub zotga suyukli bo‘lish majmuasi bo‘lgan aqida va undan kelib chiquvchi amaliy hukmlar  avvvalda fors tilida yozilgan edi.

Anikim ko‘rdilar turkiy yoronlar,

Dedilar: “Gar duo qilsa eranlar.

Bitilsa turki til birla aqiyda,

Ko‘ngullar bo‘lsa andin oramiyda”.

Ya’ni fors tilida yozilgan mazkur kitobni ko‘rgan turkiy do‘stlar: “Ulug‘larning duolarini olib harakat qilsangiz va aqiyda kitobini turkiy tilda yozib bersangiz. Turkiy xalqlar ham undan bahra olib ko‘ngillari taskin topsa”, – dedilar. Mazkur so‘rovlar qattiq iltimoslar bilan bo‘lgani shunday bayon qilingan:

Tamalluq qildilar chun bir necha yor

Qalam tortay Xudo bo‘lsun madadkor.

Ya’ni bir qancha do‘slarim qattiq turib iltimos qildilar va men ularning iltimoslarini qabul qilib Allohdan madad so‘rab qalam tortdim.

“Sabotul ojiziyn” asari o‘quvchilar tomonidan juda ham yaxshi qabul qilingan. Bu asarning hatto oddiy xalq tillarida yoddan o‘qib yurilishining o‘zi uning manzur bo‘lganiga va  xalq ko‘nglidan joy olgan muhim asar ekaniga yaqqol dalildir. Bu asar o‘tgan uch yuz yildan ortiq vaqt mobaynida maktab madrasalarda darslik, qo‘llanma sifatida o‘qitib kelingan.

“Sabotul ojiziyn” asari Pokiston, Hindiston, Eron, Iroq, Afg‘oniston, Tatariston, Saudiya Arabistoni, Misr, Turkiya, Xitoy, Vengriya va Rossiya davlatlarida nashr etilgan. Shunga ko‘ra ushbu asarni moturidiya mazhabining mazkur yurtlarga ham keng tarqalishiga xizmat qilgan, deyish mumkin.  

So‘fi Ollohyor bobomizning vafot etgan yili ko‘pchilik tadqiqotchilarning qarashlariga ko‘ra 1721-yilga to‘g‘ri keladi. Qabri Surxondaryo viloyatining hozirgi Oltinsoy tumaniga qarashli Katta Vaxshivor qishlog‘idadir. So‘fi Ollohyor rahmatullohi alayhning ko‘plab avlodlari hozirda ushbu qishloqda yashaydilar.

Alloh taolo So‘fi Ollohyor bobomizni O‘z rahmatiga olib, yotgan joylarini jannat bog‘laridan qilgan bo‘lsin.

Alloh taologa hamdu sanolar, payg‘ambarimiz Muhammad mustafoga  hamda u zotning ahli oilalariyu sahobai kiromlariga salavot va salomlar bo‘lsin.

Abdulqodir Abdur Rahim | Muslim.uz

• Кейинги