Имом ал-Бухорий: илмий-маънавий мерослари

Манбаларда келтирилишича, имом ал-Бухорий ўз ижодий фаолияти даврида йигирмадан ортиқ асарлар яратган. Алломанинг мана шу асарлари хусусида қисқача тўхталамиз:

1. Имом ал-Бухорийнинг шоҳ асари "Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ" (ишончли тўплам") ҳақида кейинроқ батафсил фикр юритамиз.

2. Ал-Адаб ал-муфрад ("Адаб дурдоналари"). Имом ал-Бухорийнинг одоб-аҳлоқ хусусидаги энг саҳиҳ ҳадисларни ўзида мужассам этган ушбу асари катта тарбиявий аҳамиятга молик беназир тўпламдир. Унинг арабча нашри икки марта босилиб, 1990 йилда эса, олим Ш.Бобохонов томонидан асарнинг ўзбекча таржимаси ҳам нашр этилган. Имом ал-Бухорийнинг бу асарида 1322 ҳадис ва хабарлар 644 бобда жаъмланган бўлиб, у Ҳиндистон, Туркия ва Мисрда бир неча марта чоп этилган. Асарнинг бир қанча қўлёзма нусхалари ҳам сақланган. Ҳиндистонлик олим ас-Сайийд Фазлуллоҳ ал-Жилоний бу асарнинг танқидий нашрини шарҳи билан биргаликда "Фазлуллоҳисамад фи тавзийҳил-Адаб ал-Муфрад" номи билан чоп этган.

3. Китоб ал-куна ("Кунялар ҳақида китоб"). Азалдан муҳаддислар ўртасида ровийларни қатор ҳолларда асл исмлари билан эмас кунялари билан аташ одат бўлган. Бу ҳол ўз навбатида ровийларни бир-бири билан алмаштириб юборилишига, охир-оқибатда хатога олиб келган. Шу боисдан ровийларнинг куняларига бағишланган имом ал-Бухорийнинг ушбу асари бу соҳада катта аҳамиятга эга бўлган. Бу асар Ҳиндистонда 1940 йилда чоп этилган.

4. Китоб ал-Фавоид (Фойдали ашёлар ҳақида китоб). Имом ал-Бухорийнинг ушбу таълифи имом ат-Термизийнинг "Ал-Жомиъ" номли асарининг "Китоб ал-маноқиб" қисмида зикр этилган. Олим Муҳаммад Жамолуддин ал-Қосимий ад-Димашқий "Ҳаёт ал-Бухорий" номли таснифида имом ал-Бухорийнинг ушбу асарини "Китоб ал-Фароид" деб хато келтирган. Асар иллатли ҳадисларга бағишланган бўлса керак. Унинг қўлёзмалари ҳақида аниқ маълумотга эга эмасмиз.

5. Жузъ рафъ ал-яддайн ("Икки қўлни кўтариш ҳақида"). Ушбу асарда икки қўлни кўтаришга оид ҳадислар жаъмланган бўлиб қўлни кўтармасликка оид ривоятлар билан баҳс юритилади. Асардаги ҳадисларни имом ал-Бухорийдан Бухоро шаҳрида таълим олган, унинг охирги шогирдларидан бири ҳисобланган Маҳмуд ибн Ишоқ ал-Хазаъйи ривоят қилади.

6. Ат-Тарих ал-Кабир ("Катта тарих")-Ушбу "ат-Таърих" асарини имом ал-Бухорий ўн саккиз ёшида Мадинаи-мунавварадаги ал-Масжид ан-Набавий ("Пайғамбар масжиди")да яратган. Ушбу асар ёзиб тугатилгач имом Ишоқ ибн Роҳвайҳ катта хурсандчилик билан амир Абдуллоҳ ибн Тоҳир ал-Хуросонийга уни тақдим қилатуриб: "Сенга ҳарқандай кишини сеҳрлаб қўядиган бир асарни кўрсатайми?",-деб ҳитоб қилган. Имом ал-Бухорийнинг ушбу асари Туркияда тўққиз жилдда нашр қилинган. Асар қўлёзмасининг баъзи қисмлари Ҳайдаробод кутубхонасида сақланади, у "коф" ҳарфидан бошланиб, китобнинг охиригача етади. Агар 1361-1362 ҳижрий (1941-1942 мелодий) йилларда саккиз қисм тўрт жилдда чоп этилган. "Ат-Тарих ал-кабир" китоби саҳобалар, тобеъийнларнинг издошлари (атбў)дан ривоят қилган ҳадисларни тўла-тўкис ўзида қамраб олган бўлиб, уларнинг исмлари алифбо тартибда жойлаштирилган. Агарки муштарак исмлар учраб қолса алифбо ҳарфларининг тартиби улар оталарининг исмларига қараб тартиб берилган.

7. Ат-Таърих ал-авсат ("Ўрта таърих") - Бу китобни имом ал-Бухорийдан Абдуллоҳ ибн Абдусаллом ал-Ҳаффоф ва Занжавийҳ ибн Аҳмад ал-Лубод ривоят қилганлар. Ушбу асарнинг бир қўлёзма нусхаси Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳрида сақланиши зикр қилинади.

8. Ат-Тарих ас-сағир ("Кичик тарих"). Имом ал-Бухорийнинг бу асари ҳам ҳадис тарихига оид қимматли асардир. Имом ал-Бухорий бу асарида машҳур саҳобалар, тобеъийнлар ва тобеъийнларнинг издошларини зикр қилган бўлиб, уларнинг вафот этган йиллари, наслу насабларини, уларнинг ўзаро мулоқотларини баён қилади, кўп ҳолларда ноқис (жарҳ) ва ислоҳ қилинганларини ҳам қайд этади. Муаллиф ўз асарига йилма-йил тартиб бериб, агар бир санани тугатса, у санада вафот этган машҳур шахсларни, содир бўлган бошқа муҳим ишларни зикр этиб, ундан сўнг кейинги санани бошлайди. Бу асар Ҳиндистонда ва Қоҳирада нашр этилган.

9. Имом ал-Бухорийнинг ҳадисларга оид "ал-Жомиъ ал-кабир" ("Катта тўплам") асари хусусида баъзи манбаларда зикр қилинсада, бу асар ҳақида батафсил маълумотга эга эмасмиз асарнинг айрим қўлёзма нусхаси сақланганлиги ҳақида баъзи тахминлар бор. "Кашф аз-зунун" асарида ҳам шу тарздаги маълумот билан чегараланилган.

10. Халқ афъол ал-ибод ("Оллоҳ бандалари ишларининг яратилиши"). Саҳобалар ва тобеъийнлар Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифларга таяниб соҳта гуруҳларга радди жавоб қилиши ҳадисшунослик тарихида мавжуд эди. Ушбу китобнинг мақсади ҳам шу йўналишда. Имом ал-Бухорийдан бу асарни Юсуф ибн Райҳон ибн Абдуссамад ал-Фирабрий ривоят қилган. Имом ал-Бухорийнинг бу асари 1958 йилда Маккаи Мукаррамада ва 1886 йилда Ҳиндистонда нашр этилган.

11. "Китоб аз-зуафо ас-сағир" ("Заиф ровийлар ҳақида кичик китоб). Бу асар "Китоб аз-зуафо" номи билан ҳам зикр қилинади. Муаллиф бу асарида заиф ровийларнинг исмларини алифбо ҳарфлари тартибида келтирган. Аксар ҳолларда заифликнинг сабаблари ровийнинг устозлари зикри билан бирга баён қилинади. Ўта диққат эътибор билан бу китобда ровийларнинг нуқсонлари ва қусурлари кўрсатилиб, улар ривоятнинг заифлик негизларини аниқлашга имом ал-Бухорий катта эхтиёткорлик ва зўр масъулият билан иш тутган. Алломанинг бу асари 1885 йилда Ҳиндистонда чоп этилган.

12. Имом ал-Бухорий "ал-Муснад ал-кабир" ("Катта муснад") номли асар ёзган бўлса-да, уни бизгача етиб келгани ҳақида аниқ маълумот йўқ. Лекин унинг бир қўлёзма нусхаси иккинчи жаҳон урушидан олдин Олманияда сақланганлиги ҳақида тахмин қилинади.

13. Имом ал-Бухорийнинг "Ат-Тафсир ал-кабир" ("Катта тафсир") номли асари ҳақида алломанинг шогирдларидан бири ал-Фирабрий зикр қилган. Немис шарқшуноси Карл Брокелманнинг ёзишича, бу асарнинг бир қўлёзма нусхаси Жазоирда, яна бир нусхаси Парижда сақланар экан.

14. "Китоб ал-Ҳиба" ("Хайр-еҳсон ҳақида китоб"). Имом ал-Бухорийнинг бу китоби ҳақида алломанинг шахсий котиби Муҳаммад ибн Абу Ҳотам ал-Варроқ: "Имом ал-Бухорий хайр эҳсон ҳақида бир китоб таълиф этдилар, унга беш юзга яқин ҳадис кирган",-деб ёзган. Лекин, афсуски бу асарнинг бирон-бир қўлёзма нусхаси бизгача етиб келганлиги маълум эмас.

15. Имом ал-Бухорийнинг бошқа бир асари "Асомий ас-саҳоба" ("Саҳобаларнинг исмлари") деб аталади. Имом ал-Бухорийдан аввал бирон муаллиф ушбу ("Асомий ас-саҳоба") мавзусида китоб ёзгани маълум эмас. Имом ал-Бухорийдан кейин эса Ибн Мунда, Ибн Абдулбир, Ибн ал-Асир, ал-Ҳофиз ибн Ҳажар ал-Асқалоний ва улардан бошқа қатор муаллифлар саҳобаларнинг исмлари, уларнинг сийратлари ва улар солномалари ҳақида асарлар яратган. Кези келганда айтиш керакки, бу жуда муҳим мавзу бўлиб, унинг илмий аҳамияти каттадир. Ушбу асарнинг бир қўлёзма нусхаси Иккинчи жаҳон урушидан олдин Олмонияда сақланганлиги ҳақида маълумотлар бор.

16. "Китоб ул-вуҳдон" ("Ягоналар ҳақида китоб"). Аллома ушбу "Китоб ал-вуҳдон" асарида фақат бир ҳадис ривоят қилган саҳобаларни зикр қилади. Имом ал-Бухорий бу соҳада ҳам биринчилардан бўлиб асар яратган. Ундан кейин имом ан-Насоий ҳам (айни шу тарзда) "Китоб ал-вуҳдон" номли асар яратган, шунингдек ал-Бухорийга тақлид қилиб имом Муслим ҳам "Китоб ал-вуҳдон" номли асар ёзган. Имом ал-Бухорийнинг бу асари ҳам бизгача етиб келганлиги ҳозирча маълум эмас.

17. Имом ал-Бухорийнинг "Китоб ал-Мабсут" ("Муфассал китоб") номли асари ҳақида олим ал-Халилий "ал-Иршод" номли асарида зикр қилган. Асарни Имом ал-Бухорийдан Муҳийб ибн Салим ривоят қилган бўлиб, унинг мавзуи ҳақида аниқ ёзилмаган. Лекин фараз қилиш мумкинки, имом ал-Бухорий ушбу асарида ҳадисларни чуқур тадқиқ этиш натижасида фиқҳий масалаларни батафсил баён қилган бўлса керак. Асарнинг қўлёзма нусхаси Иккинчи жаҳон урушидан аввал Олмонияда бўлганлиги зикр қилинади.

18. Китоб ал-Илал ("Иллатли ҳадислар ҳақида китоб"). Иллатли ҳадисларни билиш ғоятда нозик ва муҳим бўлиб, ушбу илмни идрок этиш учун муаллиф кенг кўламда маълумотга эга бўлиши ва ғоятда иқтидорли бўлиши талаб қилинган. Эҳтимол, Имом ал-Бухорийнинг "Китоб ал-илал" номли асари ушбу мавзуга бағишланган дастлабки асарлардан бири бўлиши мумкин.

19. Бирр ал-волидайн ("Ота онага меҳр-муҳаббат"). Манбаларда таъкидланишича, бу асарни имом ал-Бухорийдан Муҳаммад ибн Даллавийх ривоят қилган. Асарнинг номидан ҳам унинг мазмун-моҳияти маълум бўлган билан алломанинг ушбу асари бизгача етиб келмаган ҳисобланади.

20. Китоб ал-ашрибати (Ичимликлар (шарбатлар) ҳақида китоб). Ушбу асар ҳақидаги қисман маълумотлар ад-Доруқутнийнинг "ал-Муъталаф ва ал-Муҳталаф" номли китобида келтирилган. Асар бизгача етиб келмаган бўлса керак.

21. Қазоё ас-саҳоба ват-тобъеийн ("Саҳобалар ва тобеъийнлар ҳукумлари") номли асарини Имом ал-Бухорий 827|212 ҳижрий санада "ат-Таърих ал-кабир" ("Катта таърих") асаридан ҳам олдин тасниф қилган. Саҳобалар ва табеъийнлар ҳақидаги қимматли маълумотларни, улар тўғрисидаги амалий муносабатларни ўзида мужассам қилган ушбу асар, минг афсуски, бизгача етиб келмаган.

22. Китоб ар-Риқоқ (Нафосат ҳақида китоб). Имом ал-Бухорийнинг ушбу асари ҳақида жуда оз маълумотга эгамиз. Олим Ҳожи Халифа бу асар ҳақида қисқагина "Ал-Бухорийнинг "Китоб ар-Риқоқ" асари ҳадис китобларидан бири" [1]-деган иборадан бошқа ҳеч қанақа маълумот келтирмаган. Афтидан, алломанинг ушбу асари бизгача етиб келмаган.

23. "Ал-Жомиъ ас-сағир фил-ҳадис" ("Ҳадис ҳақида кичик тўплам). Имом ал-Бухорийнинг ушбу асари ҳақида Ҳожи Халифа: "Бу асарни имом ал-Бухорийдан Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ал-Ашқар ривоят қилган",-деб ёзган. Шайх Ал-Муборакфурийнинг ёзишича, ал-Ҳофиз ибн Ҳажар: "бу имом ал-Бухорийнинг мавжуд асарларидандир,-деб таъкидлаган. Иккинчи жаҳон урушидан олдин бу асарнинг бир қўлёзмаси Олмонияда бўлганлиги тахмин қилинади.

24. "Ал-Қироату халф ал-имом ("Имом орқасида туриб ўқиш"). Имом ал-Бухорийнинг қаламига мансуб бу машҳур рисолада ҳадислар ва бошқа манбаларга таянилган ҳолда имомнинг орқасида туриб қироат қилиш мумкинлиги исбот қилинган. Ушбу асарида имом ал-Бухорий ўзи қўллаган нафис услуб орқали ўзи билан мунозара қилганларга ўринли жавоб қилганлиги ҳам таҳсинга сазовор. Имом ал-Бухорийнинг бу асари бир неча йил илгари Қоҳирада, ундан кейин Ҳиндистонда чоп этилган.

* * *

Manbalarda keltirilishicha, imom al-Buxoriy o‘z ijodiy faoliyati davrida yigirmadan ortiq asarlar yaratgan. Allomaning mana shu asarlari xususida qisqacha to‘xtalamiz:

1. Imom al-Buxoriyning shoh asari "Al-Jomi’ as-Sahih" (ishonchli to‘plam") haqida keyinroq batafsil fikr yuritamiz.

2. Al-Adab al-mufrad ("Adab durdonalari"). Imom al-Buxoriyning odob-ahloq xususidagi eng sahih hadislarni o‘zida mujassam etgan ushbu asari katta tarbiyaviy ahamiyatga molik benazir to‘plamdir. Uning arabcha nashri ikki marta bosilib, 1990 yilda esa, olim Sh.Boboxonov tomonidan asarning o‘zbekcha tarjimasi ham nashr etilgan. Imom al-Buxoriyning bu asarida 1322 hadis va xabarlar 644 bobda ja‘mlangan bo‘lib, u Hindiston, Turkiya va Misrda bir necha marta chop etilgan. Asarning bir qancha qo‘lyozma nusxalari ham saqlangan. Hindistonlik olim as-Sayiyd Fazlulloh al-Jiloniy bu asarning tanqidiy nashrini sharhi bilan birgalikda "Fazlullohisamad fi tavziyhil-Adab al-Mufrad" nomi bilan chop etgan.

3. Kitob al-kuna ("Kunyalar haqida kitob"). Azaldan muhaddislar o‘rtasida roviylarni qator hollarda asl ismlari bilan emas kunyalari bilan atash odat bo‘lgan. Bu hol o‘z navbatida roviylarni bir-biri bilan almashtirib yuborilishiga, oxir-oqibatda xatoga olib kelgan. Shu boisdan roviylarning kunyalariga bag‘ishlangan imom al-Buxoriyning ushbu asari bu sohada katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu asar Hindistonda 1940 yilda chop etilgan.

4. Kitob al-Favoid (Foydali ashyolar haqida kitob). Imom al-Buxoriyning ushbu ta‘lifi imom at-Termiziyning "Al-Jomi’" nomli asarining "Kitob al-manoqib" qismida zikr etilgan. Olim Muhammad Jamoluddin al-Qosimiy ad-Dimashqiy "Hayot al-Buxoriy" nomli tasnifida imom al-Buxoriyning ushbu asarini "Kitob al-Faroid" deb xato keltirgan. Asar illatli hadislarga bag‘ishlangan bo‘lsa kerak. Uning qo‘lyozmalari haqida aniq ma‘lumotga ega emasmiz.

5. Juz‘ raf‘ al-yaddayn ("Ikki qo‘lni ko‘tarish haqida"). Ushbu asarda ikki qo‘lni ko‘tarishga oid hadislar ja‘mlangan bo‘lib qo‘lni ko‘tarmaslikka oid rivoyatlar bilan bahs yuritiladi. Asardagi hadislarni imom al-Buxoriydan Buxoro shahrida ta‘lim olgan, uning oxirgi shogirdlaridan biri hisoblangan Mahmud ibn Ishoq al-Xaza‘yi rivoyat qiladi.

6. At-Tarix al-Kabir ("Katta tarix")-Ushbu "at-Ta’rix" asarini imom al-Buxoriy o‘n sakkiz yoshida Madinai-munavvaradagi al-Masjid an-Nabaviy ("Payg‘ambar masjidi")da yaratgan. Ushbu asar yozib tugatilgach imom Ishoq ibn Rohvayh katta xursandchilik bilan amir Abdulloh ibn Tohir al-Xurosoniyga uni taqdim qilaturib: "Senga harqanday kishini sehrlab qo‘yadigan bir asarni ko‘rsataymi?",-deb hitob qilgan. Imom al-Buxoriyning ushbu asari Turkiyada to‘qqiz jildda nashr qilingan. Asar qo‘lyozmasining ba‘zi qismlari Haydarobod kutubxonasida saqlanadi, u "kof" harfidan boshlanib, kitobning oxirigacha yetadi. Agar 1361-1362 hijriy (1941-1942 melodiy) yillarda sakkiz qism to‘rt jildda chop etilgan. "At-Tarix al-kabir" kitobi sahobalar, tobe‘iynlarning izdoshlari (atbo‘)dan rivoyat qilgan hadislarni to‘la-to‘kis o‘zida qamrab olgan bo‘lib, ularning ismlari alifbo tartibda joylashtirilgan. Agarki mushtarak ismlar uchrab qolsa alifbo harflarining tartibi ular otalarining ismlariga qarab tartib berilgan.

7. At-Ta’rix al-avsat ("O‘rta ta’rix") - Bu kitobni imom al-Buxoriydan Abdulloh ibn Abdusallom al-Haffof va Zanjaviyh ibn Ahmad al-Lubod rivoyat qilganlar. Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Hindistonning Haydarobod shahrida saqlanishi zikr qilinadi.

8. At-Tarix as-sag‘ir ("Kichik tarix"). Imom al-Buxoriyning bu asari ham hadis tarixiga oid qimmatli asardir. Imom al-Buxoriy bu asarida mashhur sahobalar, tobe‘iynlar va tobe‘iynlarning izdoshlarini zikr qilgan bo‘lib, ularning vafot etgan yillari, naslu nasablarini, ularning o‘zaro muloqotlarini bayon qiladi, ko‘p hollarda noqis (jarh) va isloh qilinganlarini ham qayd etadi. Muallif o‘z asariga yilma-yil tartib berib, agar bir sanani tugatsa, u sanada vafot etgan mashhur shaxslarni, sodir bo‘lgan boshqa muhim ishlarni zikr etib, undan so‘ng keyingi sanani boshlaydi. Bu asar Hindistonda va Qohirada nashr etilgan.

9. Imom al-Buxoriyning hadislarga oid "al-Jomi’ al-kabir" ("Katta to‘plam") asari xususida ba‘zi manbalarda zikr qilinsada, bu asar haqida batafsil ma‘lumotga ega emasmiz asarning ayrim qo‘lyozma nusxasi saqlanganligi haqida ba‘zi taxminlar bor. "Kashf az-zunun" asarida ham shu tarzdagi ma‘lumot bilan chegaralanilgan.

10. Xalq af‘ol al-ibod ("Olloh bandalari ishlarining yaratilishi"). Sahobalar va tobe‘iynlar Qur‘oni karim oyatlari va hadisi shariflarga tayanib sohta guruhlarga raddi javob qilishi hadisshunoslik tarixida mavjud edi. Ushbu kitobning maqsadi ham shu yo‘nalishda. Imom al-Buxoriydan bu asarni Yusuf ibn Rayhon ibn Abdussamad al-Firabriy rivoyat qilgan. Imom al-Buxoriyning bu asari 1958 yilda Makkai Mukarramada va 1886 yilda Hindistonda nashr etilgan.

11. "Kitob az-zuafo as-sag‘ir" ("Zaif roviylar haqida kichik kitob). Bu asar "Kitob az-zuafo" nomi bilan ham zikr qilinadi. Muallif bu asarida zaif roviylarning ismlarini alifbo harflari tartibida keltirgan. Aksar hollarda zaiflikning sabablari roviyning ustozlari zikri bilan birga bayon qilinadi. O‘ta diqqat e‘tibor bilan bu kitobda roviylarning nuqsonlari va qusurlari ko‘rsatilib, ular rivoyatning zaiflik negizlarini aniqlashga imom al-Buxoriy katta extiyotkorlik va zo‘r mas‘uliyat bilan ish tutgan. Allomaning bu asari 1885 yilda Hindistonda chop etilgan.

12. Imom al-Buxoriy "al-Musnad al-kabir" ("Katta musnad") nomli asar yozgan bo‘lsa-da, uni bizgacha yetib kelgani haqida aniq ma‘lumot yo‘q. Lekin uning bir qo‘lyozma nusxasi ikkinchi jahon urushidan oldin Olmaniyada saqlanganligi haqida taxmin qilinadi.

13. Imom al-Buxoriyning "At-Tafsir al-kabir" ("Katta tafsir") nomli asari haqida allomaning shogirdlaridan biri al-Firabriy zikr qilgan. Nemis sharqshunosi Karl Brokelmanning yozishicha, bu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Jazoirda, yana bir nusxasi Parijda saqlanar ekan.

14. "Kitob al-Hiba" ("Xayr-ehson haqida kitob"). Imom al-Buxoriyning bu kitobi haqida allomaning shaxsiy kotibi Muhammad ibn Abu Hotam al-Varroq: "Imom al-Buxoriy xayr ehson haqida bir kitob ta‘lif etdilar, unga besh yuzga yaqin hadis kirgan",-deb yozgan. Lekin, afsuski bu asarning biron-bir qo‘lyozma nusxasi bizgacha yetib kelganligi ma‘lum emas.

15. Imom al-Buxoriyning boshqa bir asari "Asomiy as-sahoba" ("Sahobalarning ismlari") deb ataladi. Imom al-Buxoriydan avval biron muallif ushbu ("Asomiy as-sahoba") mavzusida kitob yozgani ma‘lum emas. Imom al-Buxoriydan keyin esa Ibn Munda, Ibn Abdulbir, Ibn al-Asir, al-Hofiz ibn Hajar al-Asqaloniy va ulardan boshqa qator mualliflar sahobalarning ismlari, ularning siyratlari va ular solnomalari haqida asarlar yaratgan. Kezi kelganda aytish kerakki, bu juda muhim mavzu bo‘lib, uning ilmiy ahamiyati kattadir. Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyada saqlanganligi haqida ma‘lumotlar bor.

16. "Kitob ul-vuhdon" ("Yagonalar haqida kitob"). Alloma ushbu "Kitob al-vuhdon" asarida faqat bir hadis rivoyat qilgan sahobalarni zikr qiladi. Imom al-Buxoriy bu sohada ham birinchilardan bo‘lib asar yaratgan. Undan keyin imom an-Nasoiy ham (ayni shu tarzda) "Kitob al-vuhdon" nomli asar yaratgan, shuningdek al-Buxoriyga taqlid qilib imom Muslim ham "Kitob al-vuhdon" nomli asar yozgan. Imom al-Buxoriyning bu asari ham bizgacha yetib kelganligi hozircha ma‘lum emas.

17. Imom al-Buxoriyning "Kitob al-Mabsut" ("Mufassal kitob") nomli asari haqida olim al-Xaliliy "al-Irshod" nomli asarida zikr qilgan. Asarni Imom al-Buxoriydan Muhiyb ibn Salim rivoyat qilgan bo‘lib, uning mavzui haqida aniq yozilmagan. Lekin faraz qilish mumkinki, imom al-Buxoriy ushbu asarida hadislarni chuqur tadqiq etish natijasida fiqhiy masalalarni batafsil bayon qilgan bo‘lsa kerak. Asarning qo‘lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan avval Olmoniyada bo‘lganligi zikr qilinadi.

18. Kitob al-Ilal ("Illatli hadislar haqida kitob"). Illatli hadislarni bilish g‘oyatda nozik va muhim bo‘lib, ushbu ilmni idrok etish uchun muallif keng ko‘lamda ma‘lumotga ega bo‘lishi va g‘oyatda iqtidorli bo‘lishi talab qilingan. Ehtimol, Imom al-Buxoriyning "Kitob al-ilal" nomli asari ushbu mavzuga bag‘ishlangan dastlabki asarlardan biri bo‘lishi mumkin.

19. Birr al-volidayn ("Ota onaga mehr-muhabbat"). Manbalarda ta‘kidlanishicha, bu asarni imom al-Buxoriydan Muhammad ibn Dallaviyx rivoyat qilgan. Asarning nomidan ham uning mazmun-mohiyati ma‘lum bo‘lgan bilan allomaning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan hisoblanadi.

20. Kitob al-ashribati (Ichimliklar (sharbatlar) haqida kitob). Ushbu asar haqidagi qisman ma‘lumotlar ad-Doruqutniyning "al-Mu‘talaf va al-Muhtalaf" nomli kitobida keltirilgan. Asar bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa kerak.

21. Qazoyo as-sahoba vat-tob‘yeiyn ("Sahobalar va tobe‘iynlar hukumlari") nomli asarini Imom al-Buxoriy 827|212 hijriy sanada "at-Ta’rix al-kabir" ("Katta ta’rix") asaridan ham oldin tasnif qilgan. Sahobalar va tabe‘iynlar haqidagi qimmatli ma‘lumotlarni, ular to‘g‘risidagi amaliy munosabatlarni o‘zida mujassam qilgan ushbu asar, ming afsuski, bizgacha yetib kelmagan.

22. Kitob ar-Riqoq (Nafosat haqida kitob). Imom al-Buxoriyning ushbu asari haqida juda oz ma‘lumotga egamiz. Olim Hoji Xalifa bu asar haqida qisqagina "Al-Buxoriyning "Kitob ar-Riqoq" asari hadis kitoblaridan biri" [1]-degan iboradan boshqa hech qanaqa ma‘lumot keltirmagan. Aftidan, allomaning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan.

23. "Al-Jomi‘ as-sag‘ir fil-hadis" ("Hadis haqida kichik to‘plam). Imom al-Buxoriyning ushbu asari haqida Hoji Xalifa: "Bu asarni imom al-Buxoriydan Abdulloh ibn Muhammad al-Ashqar rivoyat qilgan",-deb yozgan. Shayx Al-Muborakfuriyning yozishicha, al-Hofiz ibn Hajar: "bu imom al-Buxoriyning mavjud asarlaridandir,-deb ta‘kidlagan. Ikkinchi jahon urushidan oldin bu asarning bir qo‘lyozmasi Olmoniyada bo‘lganligi taxmin qilinadi.

24. "Al-Qiroatu xalf al-imom ("Imom orqasida turib o‘qish"). Imom al-Buxoriyning qalamiga mansub bu mashhur risolada hadislar va boshqa manbalarga tayanilgan holda imomning orqasida turib qiroat qilish mumkinligi isbot qilingan. Ushbu asarida imom al-Buxoriy o‘zi qo‘llagan nafis uslub orqali o‘zi bilan munozara qilganlarga o‘rinli javob qilganligi ham tahsinga sazovor. Imom al-Buxoriyning bu asari bir necha yil ilgari Qohirada, undan keyin Hindistonda chop etilgan.

• Олдинги
• Кейинги