Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний

Куфа фиқҳ мактабига Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) асос солган бўлсалар, унинг тараққий этишида шогирдлари Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳиссаси катта. Олимнинг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳасан бўлиб, “Шайбоний” унга берилган нисбадир. Отаси асли Дамашқ яқинидаги Ғута қишлоғидан бўлган. Имом Муҳаммад Ироқдаги Восит қишлоғида 749 (123 ҳ.) йили туғилиб, Куфа ва Боғдод шаҳарларида вояга етган. Ўн саккиз ёшгача устози Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳузурларида таълим олган.
Абдулкарим Зайдон Шайбоний: “Абу Ҳанифа фиқҳ йўналишида асар битмади, унинг сўзлари бизгача Абу Юсуф ва Муҳаммад ибн Ҳасанлар (раҳимаҳумаллоҳ) орқали етиб келди”, деб ёзади. Ҳақиқатда, Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ) мактабининг услуби ижтиҳод руҳини тарбиялайдиган, ўқувчиларда эркин фикрни шакллантирадиган ҳалқа бўлган.
Шунингдек, бўлғуси олимга Мисвор ибн Кидом, Молик ибн Миғвол, Умар ибн Зар Ҳамадоний, Суфён Саврий, Абдураҳмон Авзоъий (раҳматуллоҳи алайҳим) устозлик қилишган. Мадинада Имом Моликдан (раҳимаҳуллоҳ) уч йил таҳсил олиб, сўнгра Боғдодга қайтиб, фаолиятини давом эттирган. Имом Шофиъий (раҳимаҳуллоҳ) билан кўп масалаларда мунозара қилишган. У зот Имом Муҳаммадни устозим деб ҳурмат билан тилга олган.
Имом Муҳаммаднинг барча китоблари бизгача етиб келган. Дасуқий айтишича, у фиқҳни илмий услубда китоб шаклига келтирган биринчи олим эди. Олимлар Имом Муҳаммад асарларини икки гуруҳга бўлишади: биринчи гуруҳга “Мабсут”, “Зиёдот”, “Жомеи кабир”, “Жомеи сағир”, “Сияри кабир”, “Сияри сағир” китоблари киритилиб, уларнинг ҳаммаси “Зоҳир ривоя” деб номланган. Китобларнинг бундай аталиши уларда келтирилган далилларни ишончли кишилар ривоят қилишгани туфайлидир. Иккинчи турга “Кайниёт”, “Ҳоруниёт”, “Журжониёт”, “Руқиёт” ва “Китоби зиёдот”лар киради. Улар «Ғайри “Зоҳир ривоя” китоблари» деб номланган.
Мазкур асарлар йиллар давомида мазҳаб фақиҳлари учун ишончли манба бўлиб келган. Имом Абу Фазл ибн Муҳаммад Марвазий “Зоҳир ривоя” китобларига “Куфий” деб ном берганлар.
Олимлардан Абу Сулаймон Жузжоний, Абу Ҳафс Бухорий, Мусо ибн Носир Розий, Муҳаммад ибн Симоъ, Муалло ибн Мансур, Иброҳим ибн Рустам, Ҳишом ибн Убайдуллоҳ, Исо ибн Ибон, Муҳаммад ибн Муқотил, Шаддод ибн Ҳукайм ва бошқалар Имом Муҳаммаднинг шогирдларидир. У зот илмга рағбати кучли бўлганидан баъзан уй аҳлига ҳам: “Мендан кундалик эҳтиёжингизни сўраб, фикримни чалғитманглар, ҳожатингиз бўлса, вакилим орқали ҳал қилинглар”, дер экан. Имом Шофиъий (раҳматуллоҳи алайҳ): “Ихтилофли масалаларда Муҳаммад ибн Ҳасандан бошқа қониқтириб жавоб берадиганини учратмадим, ҳалол ва ҳаром, носих ва мансух масалаларида ундан билимдонроғини кўрмадим”, деб ёзади.
Имом Муҳаммад нафақат фиқҳ, балки тафсир, ҳадис илмларида ҳам етук бўлган. Дасуқий Имом Муҳаммадни: “Мусулмон ва мусулмон бўлмаганларнинг тинчлик ва уруш ҳолатидаги муносабатларига оид батафсил ва кенг қамровли китоблар ёзган Ислом фақиҳи”, деб улуғлайди. Зумайрия эса олимни: “Уруш ва сулҳ шартномалари, элчилар ва вакилларни юбориш, урушнинг оқибатлари, уруш ташкил қилиш сиёсатида нима мумкин ва нима мумкин эмаслигига доир ҳукмларни жамловчи фиқҳий асарлар ёзган Ислом дини тарихидаги биринчи шахс эди”, дея таърифлайди.
Баъзи олимлар: «Гротсий “Сияри Кабир” асарини ўқиган ва халқаро муносабатларга оид тамойилларни ишлаб чиқишда мазкур китобдан фойдаланган», деб ёзишади...
Олмониянинг Ҳотенҳем шаҳрида “Халқаро ҳуқуқ бўйича Шайбоний жамияти” ташкил этилган. Мазкур жамият Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг илмий меросини ўрганиш, фикрларини юзага чиқариш ва Ислом халқаро ҳуқуқига оид китобларини нашр қилиш билан шуғулланади.

Kufa fiqh maktabiga Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) asos solgan bo‘lsalar, uning taraqqiy etishida shogirdlari Imom Muhammad ibn Hasan Shayboniyning (rahmatullohi alayh) hissasi katta. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Hasan bo‘lib, “Shayboniy” unga berilgan nisbadir. Otasi asli Damashq yaqinidagi G‘uta qishlog‘idan bo‘lgan. Imom Muhammad Iroqdagi Vosit qishlog‘ida 749 (123 h.) yili tug‘ilib, Kufa va Bog‘dod shaharlarida voyaga yetgan. O‘n sakkiz yoshgacha ustozi Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) huzurlarida ta’lim olgan.
Abdulkarim Zaydon Shayboniy: “Abu Hanifa fiqh yo‘nalishida asar bitmadi, uning so‘zlari bizgacha Abu Yusuf va Muhammad ibn Hasanlar (rahimahumalloh) orqali yetib keldi”, deb yozadi. Haqiqatda, Abu Hanifa (rahimahulloh) maktabining uslubi ijtihod ruhini tarbiyalaydigan, o‘quvchilarda erkin fikrni shakllantiradigan halqa bo‘lgan.
Shuningdek, bo‘lg‘usi olimga Misvor ibn Kidom, Molik ibn Mig‘vol, Umar ibn Zar Hamadoniy, Sufyon Savriy, Abdurahmon Avzo’iy (rahmatullohi alayhim) ustozlik qilishgan. Madinada Imom Molikdan (rahimahulloh) uch yil tahsil olib, so‘ngra Bog‘dodga qaytib, faoliyatini davom ettirgan. Imom Shofi’iy (rahimahulloh) bilan ko‘p masalalarda munozara qilishgan. U zot Imom Muhammadni ustozim deb hurmat bilan tilga olgan.
Imom Muhammadning barcha kitoblari bizgacha yetib kelgan. Dasuqiy aytishicha, u fiqhni ilmiy uslubda kitob shakliga keltirgan birinchi olim edi. Olimlar Imom Muhammad asarlarini ikki guruhga bo‘lishadi: birinchi guruhga “Mabsut”, “Ziyodot”, “Jomei kabir”, “Jomei sag‘ir”, “Siyari kabir”, “Siyari sag‘ir” kitoblari kiritilib, ularning hammasi “Zohir rivoya” deb nomlangan. Kitoblarning bunday atalishi ularda keltirilgan dalillarni ishonchli kishilar rivoyat qilishgani tufaylidir. Ikkinchi turga “Kayniyot”, “Horuniyot”, “Jurjoniyot”, “Ruqiyot” va “Kitobi ziyodot”lar kiradi. Ular «G‘ayri “Zohir rivoya” kitoblari» deb nomlangan.
Mazkur asarlar yillar davomida mazhab faqihlari uchun ishonchli manba bo‘lib kelgan. Imom Abu Fazl ibn Muhammad Marvaziy “Zohir rivoya” kitoblariga “Kufiy” deb nom berganlar.
Olimlardan Abu Sulaymon Juzjoniy, Abu Hafs Buxoriy, Muso ibn Nosir Roziy, Muhammad ibn Simo’, Muallo ibn Mansur, Ibrohim ibn Rustam, Hishom ibn Ubaydulloh, Iso ibn Ibon, Muhammad ibn Muqotil, Shaddod ibn Hukaym va boshqalar Imom Muhammadning shogirdlaridir. U zot ilmga rag‘bati kuchli bo‘lganidan ba’zan uy ahliga ham: “Mendan kundalik ehtiyojingizni so‘rab, fikrimni chalg‘itmanglar, hojatingiz bo‘lsa, vakilim orqali hal qilinglar”, der ekan. Imom Shofi’iy (rahmatullohi alayh): “Ixtilofli masalalarda Muhammad ibn Hasandan boshqa qoniqtirib javob beradiganini uchratmadim, halol va harom, nosix va mansux masalalarida undan bilimdonrog‘ini ko‘rmadim”, deb yozadi.
Imom Muhammad nafaqat fiqh, balki tafsir, hadis ilmlarida ham yetuk bo‘lgan. Dasuqiy Imom Muhammadni: “Musulmon va musulmon bo‘lmaganlarning tinchlik va urush holatidagi munosabatlariga oid batafsil va keng qamrovli kitoblar yozgan Islom faqihi”, deb ulug‘laydi. Zumayriya esa olimni: “Urush va sulh shartnomalari, elchilar va vakillarni yuborish, urushning oqibatlari, urush tashkil qilish siyosatida nima mumkin va nima mumkin emasligiga doir hukmlarni jamlovchi fiqhiy asarlar yozgan Islom dini tarixidagi birinchi shaxs edi”, deya ta’riflaydi.
Ba’zi olimlar: «Grotsiy “Siyari Kabir” asarini o‘qigan va xalqaro munosabatlarga oid tamoyillarni ishlab chiqishda mazkur kitobdan foydalangan», deb yozishadi...
Olmoniyaning Hotenhem shahrida “Xalqaro huquq bo‘yicha Shayboniy jamiyati” tashkil etilgan. Mazkur jamiyat Imom Muhammad ibn Hasan Shayboniyning ilmiy merosini o‘rganish, fikrlarini yuzaga chiqarish va Islom xalqaro huquqiga oid kitoblarini nashr qilish bilan shug‘ullanadi.

Muhammad Abdulloh
“Hidoyat” jurnalidan 2009 yil 12-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги