Ислом халқаро ҳуқуқи тарихидан

Рукн: Тарих Чоп этилган: 13.12.2014

“Сияр” арабча “ҳаёт йўли”, “таржимаи ҳол”, “яшаш тарзи” каби маъноларни билдирувчи “сийрат” сўзининг кўплик шаклидир[1]. “Сияр” сўзи Қуръони каримда келмаса-да, шу ўзакдан ясалган турли сўзлар йигирма етти ўринда учрайди[2]. Муртазо Зубайдийнинг (1732–1790) “Тожул арус мин жавоҳирил қомус”[3] асарида сийрат сўзининг синонимлари сифатида “тариқа” (йўл, усул) ҳамда “ҳайъа” (шакл) сўзлари келтирилган. Ибн Манзурнинг “Лисонул араб”ида[4] эса ушбу сўзнинг услуб, маъноси ҳам борлиги билдирилган. Ислом халқаро ҳуқуқи масалаларини ўрганувчи фиқҳ соҳаси номи сифатида сиярнинг айнан мана шу “услуб” маъноси олингани тахмин қилинади[5]. Аммо кўп ҳолатларда ислом илмларида “сияр” билан бир қаторда “таржимаи ҳол”, асосан Пайғамбарнинг ҳаёт йўли маъносидаги “сийрат” атамасининг ҳам кенг қўлланилиши, баъзи ўринларда эса “сияр”нинг ҳам “таржимаи ҳол” маъносида ишлатилишини кўрамиз.

Ўрганишлар “сияр” ҳамда “сийрат” сўзлари ўртасида нафақат луғавий, балки тажрибавий-тарихий алоқадорлик ҳам борлигини кўрсатади. Пайғамбаримизнинг ҳаётига доир илк ёзма манбалар мағози, яъни, ғазотлар ҳақидаги маълумотлар таркибида келтирилган. Бир неча тобеин мағозига оид китоб ёзганидан келиб чиқиб, унинг биринчи ҳижрий аср охирларига келиб, фаннинг мустақил соҳаси сифатида шакллангани ҳам тахмин қилинади. Умавийлар даврининг охири, аббосийлар ҳукмронлигининг илк йилларига келиб, ушбу маълумотлар асосида кенг қамровли йирик асарлар яратилди. Ўз навбатида, Ибн Исҳоқ (ваф. 151 ҳ.)[6], Воқидий[7] (130/747–207/823), Ибн Саъд[8] (168/784–230/845), Балазурий[9] (тах. 820–892), Табарий[10] (839–923) каби сийрат ва тарих мусаннифлари ҳам мана шу манбаларга асосланишган.

Манбаларга мувофиқ “сийрат” ҳамда сияр сўзлари айнан қайси даврдан бошлаб шаклан жиҳатдан фарқ қила бошлаганини англаш мушкул. Умуман, ҳижрий иккинчи асрнинг биринчи чорагидан бошлаб Пайғамбаримизнинг таржимаи ҳолига нисбатан сийрат, мусулмонлар ҳамда мусулмон бўлмаган давлатлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи фиқҳ соҳасига нисбатан эса сияр истилоҳи ишлатилгани аниқ кўринади.

Ҳуқуқий мазмундаги Сиярга доир дастлабки маълумот ва қарашлар Зайд ибн Алининг (75/694–122/740) “ал-Мажмуъ”, Абдурраҳмон Авзоийнинг “Сияр ал-Авзоий”, Абу Юсуфнинг “ар-Радду ала сияр ал-Авзоий”[11] китобларида учрайди. Баъзи маълумотларга кўра, Зуфар ибн Ҳузайл ҳамда Иброҳим Фазорийлар ҳам сияр бўйича китоб ёзишган[12]. Дастлаб “Кичик сияр”, умрининг охирларида эса маълумотларни янада такомиллаштириб, “Катта сияр”ни ёзган Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний эса сиярнинг тўлақонли ислом халқаро ҳуқуқига айланишида катта ҳисса қўшган[13]. Баъзи манбаларда Абу Ҳанифанинг “Китабус сияр” номли асари бўлгани ҳақида маълумотларни учратамиз. Аммо у бизгача етиб келмаган[14]. Шофиъийнинг “Китобул умм” асари таркибида бизгача “Сиярул Авзоий”[15] ҳамда “Сиярул Воқидий” [16] асарлари ҳам етиб келган. Ушбу манбаларнинг номлари ва уларнинг таркибий тузилиши ҳижрий иккинчи аср охирига келиб, сияр мустаҳкам фиқҳий соҳага айланганини кўрсатади.

Сияр соҳасига доир ҳанафий фиқҳи бўйича мукаммал манба “Китобур рад ала сиярил Авзоий” асаридир.

Абу Юсуф ислом халқаро ҳуқуқи масалаларини чуқур ўрганиш билан бирга, сияр тамойилларига содиқ бўлгани ҳақида ҳам турли маълумотлар учрайди. Сарахсий ёзишича, Абу Юсуф ўлими арафасида Яратганга муножот қилиб, “Эй Аллоҳим, мен ҳар нарсада адолатли ҳукм қилдим, фақат бир ҳолат бундан мустасно, шуни ўзинг кечиргин”, деганида атрофидагилар ўша ҳолат нималигини сўрашган. Шунда Абу Юсуф бир куни бир масиҳий мўминлар амири устидан шикоят қилганида, у (суд жараёнида) халифадан масиҳий билан бир мақомда туришини сўрамагани ва бу у йўл қўйган ноҳақлик бўлганини айтган . Бу мисол Абу Юсуф даврига келиб, бошқа жамият вакили билан муносабатларни тартибга солувчи, сияр қоидалари ишлаб чиқилганини кўрсатиш билан бирга, уларнинг адолат ва тенг ҳуқуқийликка асосланганини ҳам исботлайди.

Олимлар ислом халқаро ҳуқуқи шаклланишида яна бир ҳанафий олим Муҳаммад ибн Ҳасаннинг ўрни беқиёс бўлганини қайтақайта эътироф этишган. Масалан, Муҳаммад Дасуқий[17]га кўра, Муҳаммад ибн Ҳасан уруш ва тинчлик вақтида мусулмонлар ва мусулмон бўлмаганлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларга доир батафсил китоб ёзган ягона фақиҳ[18] ва исломда халқаро ҳуқуқ фикрини илгари сурган илк олим ҳисобланади[19]. Доктор Муҳаммад Афифи халқаро ҳуқуқнинг асоси бўлган асарлар сифатида Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг “Ас-Сияр ас-сағир” ва “Ас-Сияр ал-кабир”ларини эътироф этаркан “Ҳолбуки, у (яъни, Шайбоний) ҳолландиялик ҳуқуқшунос Гуго Гроцийдан (Hugo Grotius, 1583–1645) ва инглиз ҳуқуқшуноси Ричард Зёчдан (Richard Zouche, 1590–1661) саккиз аср олдин яшаган” [20] деб таъкидлайди.

Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг обруйи халқаро миқёсда ҳам эътироф этилган. Жумладан, 1932 йили Францияда халқаро ҳуқуқ соҳаси билан шуғулланувчи “Шайбоний” жамияти тузилган. Олмониянинг Готтингем шаҳрида ҳам 1955 йили “Халқаро ҳуқуқ бўйича Шайбоний жамияти” ташкил этилган ва мисрлик ҳуқуқшунос доктор Абдулҳамид Бадавий унинг илк раиси этиб сайланган[21]. Ушбу муассаса Шайбоний асарларини ўрганиш, унинг фикрларини юзага чиқариш, халқаро ислом ҳуқуқига доир китобларини нашр қилиш билан шуғулланган.

Умуман, ислом халқаро ҳуқуқи соҳасида бизгача етиб келган энг нодир ва батафсил манба муаллифи бизнинг ватандошимиз, Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абу Саҳл Сарахсий ҳисобланади. Бинобарин, ушбу алломанинг ҳаёти ва ижодини чуқур ўрганиш, сияр – ислом халқаро ҳуқуқи шаклланиши ва ривожланишида тутган ўрнини аниқлаш, унинг бу борадаги ғоя ва фикрларини замонавий халқаро ҳуқуқ тамойиллари билан солиштириш давр талабидир.

Абдумалик Туйчибоев,

Тошкент Ислом университети тадқиқотчиси

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 5-сонидан олинди.

* * *

“Siyar” arabcha “hayot yo‘li”, “tarjimai hol”, “yashash tarzi” kabi ma’nolarni bildiruvchi “siyrat” so‘zining ko‘plik shaklidir[22]. “Siyar” so‘zi Qur’oni karimda kelmasa-da, shu o‘zakdan yasalgan turli so‘zlar yigirma yetti o‘rinda uchraydi[23]. Murtazo Zubaydiyning (1732–1790) “Tojul arus min javohiril qomus”[24] asarida siyrat so‘zining sinonimlari sifatida “tariqa” (yo‘l, usul) hamda “hay’a” (shakl) so‘zlari keltirilgan. Ibn Manzurning “Lisonul arab”ida[25] esa ushbu so‘zning uslub, ma’nosi ham borligi bildirilgan. Islom xalqaro huquqi masalalarini o‘rganuvchi fiqh sohasi nomi sifatida siyarning aynan mana shu “uslub” ma’nosi olingani taxmin qilinadi[26]. Ammo ko‘p holatlarda islom ilmlarida “siyar” bilan bir qatorda “tarjimai hol”, asosan Payg‘ambarning hayot yo‘li ma’nosidagi “siyrat” atamasining ham keng qo‘llanilishi, ba’zi o‘rinlarda esa “siyar”ning ham “tarjimai hol” ma’nosida ishlatilishini ko‘ramiz.

O‘rganishlar “siyar” hamda “siyrat” so‘zlari o‘rtasida nafaqat lug‘aviy, balki tajribaviy-tarixiy aloqadorlik ham borligini ko‘rsatadi. Payg‘ambarimizning hayotiga doir ilk yozma manbalar mag‘ozi, ya’ni, g‘azotlar haqidagi ma’lumotlar tarkibida keltirilgan. Bir necha tobein mag‘oziga oid kitob yozganidan kelib chiqib, uning birinchi hijriy asr oxirlariga kelib, fanning mustaqil sohasi sifatida shakllangani ham taxmin qilinadi. Umaviylar davrining oxiri, abbosiylar hukmronligining ilk yillariga kelib, ushbu ma’lumotlar asosida keng qamrovli yirik asarlar yaratildi. O‘z navbatida, Ibn Ishoq (vaf. 151 h.)[27], Voqidiy[28] (130/747–207/823), Ibn Sa’d[29] (168/784–230/845), Balazuriy[30] (tax. 820–892), Tabariy[31] (839–923) kabi siyrat va tarix musanniflari ham mana shu manbalarga asoslanishgan.

Manbalarga muvofiq “siyrat” hamda siyar so‘zlari aynan qaysi davrdan boshlab shaklan jihatdan farq qila boshlaganini anglash mushkul. Umuman, hijriy ikkinchi asrning birinchi choragidan boshlab Payg‘ambarimizning tarjimai holiga nisbatan siyrat, musulmonlar hamda musulmon bo‘lmagan davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi fiqh sohasiga nisbatan esa siyar istilohi ishlatilgani aniq ko‘rinadi.

Huquqiy mazmundagi Siyarga doir dastlabki ma’lumot va qarashlar Zayd ibn Alining (75/694–122/740) “al-Majmu’”, Abdurrahmon Avzoiyning “Siyar al-Avzoiy”, Abu Yusufning “ar-Raddu ala siyar al-Avzoiy”[32] kitoblarida uchraydi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, Zufar ibn Huzayl hamda Ibrohim Fazoriylar ham siyar bo‘yicha kitob yozishgan[33]. Dastlab “Kichik siyar”, umrining oxirlarida esa ma’lumotlarni yanada takomillashtirib, “Katta siyar”ni yozgan Muhammad ibn Hasan Shayboniy esa siyarning to‘laqonli islom xalqaro huquqiga aylanishida katta hissa qo‘shgan[34]. Ba’zi manbalarda Abu Hanifaning “Kitabus siyar” nomli asari bo‘lgani haqida ma’lumotlarni uchratamiz. Ammo u bizgacha yetib kelmagan[35]. Shofi’iyning “Kitobul umm” asari tarkibida bizgacha “Siyarul Avzoiy”[36] hamda “Siyarul Voqidiy” [37] asarlari ham yetib kelgan. Ushbu manbalarning nomlari va ularning tarkibiy tuzilishi hijriy ikkinchi asr oxiriga kelib, siyar mustahkam fiqhiy sohaga aylanganini ko‘rsatadi.

Siyar sohasiga doir hanafiy fiqhi bo‘yicha mukammal manba “Kitobur rad ala siyaril Avzoiy” asaridir.

Abu Yusuf islom xalqaro huquqi masalalarini chuqur o‘rganish bilan birga, siyar tamoyillariga sodiq bo‘lgani haqida ham turli ma’lumotlar uchraydi. Saraxsiy yozishicha, Abu Yusuf o‘limi arafasida Yaratganga munojot qilib, “Ey Allohim, men har narsada adolatli hukm qildim, faqat bir holat bundan mustasno, shuni o‘zing kechirgin”, deganida atrofidagilar o‘sha holat nimaligini so‘rashgan. Shunda Abu Yusuf bir kuni bir masihiy mo‘minlar amiri ustidan shikoyat qilganida, u (sud jarayonida) xalifadan masihiy bilan bir maqomda turishini so‘ramagani va bu u yo‘l qo‘ygan nohaqlik bo‘lganini aytgan . Bu misol Abu Yusuf davriga kelib, boshqa jamiyat vakili bilan munosabatlarni tartibga soluvchi, siyar qoidalari ishlab chiqilganini ko‘rsatish bilan birga, ularning adolat va teng huquqiylikka asoslanganini ham isbotlaydi.

Olimlar islom xalqaro huquqi shakllanishida yana bir hanafiy olim Muhammad ibn Hasanning o‘rni beqiyos bo‘lganini qaytaqayta e’tirof etishgan. Masalan, Muhammad Dasuqiy[38]ga ko‘ra, Muhammad ibn Hasan urush va tinchlik vaqtida musulmonlar va musulmon bo‘lmaganlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarga doir batafsil kitob yozgan yagona faqih[39] va islomda xalqaro huquq fikrini ilgari surgan ilk olim hisoblanadi[40]. Doktor Muhammad Afifi xalqaro huquqning asosi bo‘lgan asarlar sifatida Muhammad ibn Hasan Shayboniyning “As-Siyar as-sag‘ir” va “As-Siyar al-kabir”larini e’tirof etarkan “Holbuki, u (ya’ni, Shayboniy) hollandiyalik huquqshunos Gugo Grotsiydan (Hugo Grotius, 1583–1645) va ingliz huquqshunosi Richard Zyochdan (Richard Zouche, 1590–1661) sakkiz asr oldin yashagan” [41] deb ta’kidlaydi.

Muhammad ibn Hasan Shayboniyning obruyi xalqaro miqyosda ham e’tirof etilgan. Jumladan, 1932 yili Fransiyada xalqaro huquq sohasi bilan shug‘ullanuvchi “Shayboniy” jamiyati tuzilgan. Olmoniyaning Gottingem shahrida ham 1955 yili “Xalqaro huquq bo‘yicha Shayboniy jamiyati” tashkil etilgan va misrlik huquqshunos doktor Abdulhamid Badaviy uning ilk raisi etib saylangan[42]. Ushbu muassasa Shayboniy asarlarini o‘rganish, uning fikrlarini yuzaga chiqarish, xalqaro islom huquqiga doir kitoblarini nashr qilish bilan shug‘ullangan.

Umuman, islom xalqaro huquqi sohasida bizgacha yetib kelgan eng nodir va batafsil manba muallifi bizning vatandoshimiz, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Sahl Saraxsiy hisoblanadi. Binobarin, ushbu allomaning hayoti va ijodini chuqur o‘rganish, siyar – islom xalqaro huquqi shakllanishi va rivojlanishida tutgan o‘rnini aniqlash, uning bu boradagi g‘oya va fikrlarini zamonaviy xalqaro huquq tamoyillari bilan solishtirish davr talabidir.

Abdumalik Tuychiboev,

Toshkent Islom universiteti tadqiqotchisi

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 5-sonidan olindi.

 

[1] Носиров О. ва бошқалар. Ан-Наъйм. Арабча-ўзбекча луғат.–Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2003. 405-б.

[2] Масалан, Тоҳо сурасининг  27- оятида ) (  сийрат сўзи “ҳолат”, “шакл” маъноларида келган.

[3] Зубайдий, Муртазо. Тожул арус мин жавоҳирил қомус  Байрут: Дорул ҳидоя,

[4] Ибн Манзур. Лисонул араб. Ж. 21. – Қоҳира: Дорул ­маъориф, йили кўрсатилмаган. 2170-б.

[5] Муртазо Зубайдийнинг “Тожул аруси”да қуйидагиларни ўқиймиз: “Пайғамбарнинг сийрати ҳамда сияр китоблари сийрат сўзининг усул маъносидан келиб чиққан”.

[6] Тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исҳоқ ибн Ясор Қураший Мутталибий Маданий. Саҳобалардан Анас ибн Молик, Ибн Мусайяб ва Абу Салама ибн Абдураҳмонларни кўрган.

[7] Тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Умар Воқидий. Ҳижрий 130 йилда Мадинада туғилган. 180 йили Ироққа борган ва халифа уни Бағдодга қози этиб тайинлаган. Вафотига қадар қозилик қилган ва 823 йилда вафот этган.

[8] Тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Саъд ибн Муниъ Бағдодий. “Воқидийнинг котиби” номи билан машҳур бўлган. “Ас-сияр аз-затийя” асари билан танилган. Манба: http://ar.wikipedia.org/wiki/

[9] Тўлиқ исми Аҳмад ибн Яҳё ибн Жабир ибн Довуд Балазурий. Араб тарихчиси, таржимон ва шоир. Бағдодда туғилган. ал-Мутаваккил (847–861), ал-Мустаъин (862–866) каби халифаларнинг ҳурматини қозонган, халифа ал-Мутаззага (866–869) устозлик қилган. «Футҳ ал-булдан» асари айниқса, катта шуҳрат қозонган. Манба: http://ru.wikipedia.org/wiki/Белазури

[10] Тўлиқ исми Абу Жафар Муҳаммад ибн Жарир ибн Язид ибн Катир ат-Табарий. «Мусулмон тарихшунослигининг ота­си» сифатида эътироф этилган. «Тарих ал-русул вал-мулук» – «Пайғамбарлар ва подшоҳлар тарихи» асари машҳур. Манба: http://ar.wikipedia.org/wiki/

[11] Бу китобда икки фиқҳ мактабининг сияр соҳасидаги қарашлари қиёсланиб, Абу Ҳанифа ва Авзоийларнинг ихтилофлари ўрганилган.

[12] http://www.iosminaret.org/vol-2/issue19/Minarets_of_illumination.php#heading4

[13] Маълумотларга кўра, Абдурраҳмон Авзоий “Кичик сияр”ни кўздан кечириб, “Ироқликларга бу мавзуда китоб ёзишни ким қўйибди?! Ахир, улар сиярнинг нима эканлигини билмайдилар‑ку”, деган сўзлари Муҳаммад ибн Ҳасанни ғазабга солган ва у бор маҳоратини ишга солиб, “Катта сияр”ни ёзган экан. Авзоий ушбу китобни кўрганида, “Агарда, тасдиқловчи ҳадислари бўлмаганида, у ўзича илм қилган дердим”, деб юқори баҳо берган.

[14] Абу Юсуф.(Авзоийнинг сияр китобига раддия). – Ҳайдаробод: Лажнат иҳё ал-маърифат ан-нўъмония, 1938.  2-б.

[15] Шофиъий, Муҳаммад ибн Идрис.   (Ал-Умм). Ж. 9. – Ал-Мансура: Дор ул-вафо, 2001. 171–277-б.

[16] Шофиъий, Муҳаммад ибн Идрис.  (Ал-Умм). Ж. 5. – Ал-Мансура: Дор ул-вафо, 2001.  639–721-б.

[17] Қоҳира университети доктори.

[18] Қаранг:  Дасуқий М.  (Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний ва унинг ислом фиқҳидаги ўрни).−Доҳа: Дор ас­сақофа, 1987. 325-б.

[19] Ўша асар 343-бет.

[20] Афифи Муҳаммад Содиқ. (Исломда халқаро муносабатлар). 23-б.

[21] http://www.feqhweb.com/vb/t11311.html

[22] Nosirov O. va boshqalar. An-Na’ym. Arabcha-o‘zbekcha lug‘at.–T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2003. 405-b.

[23] Masalan, Toho surasining  27- oyatida ) (  siyrat so‘zi “holat”, “shakl” ma’nolarida kelgan.

[24] Zubaydiy, Murtazo. Tojul arus min javohiril qomus  Bayrut: Dorul hidoya,

[25] Ibn Manzur. Lisonul arab. J. 21. – Qohira: Dorul ­ma’orif, yili ko‘rsatilmagan. 2170-b.

[26] Murtazo Zubaydiyning “Tojul arusi”da quyidagilarni o‘qiymiz: “Payg‘ambarning siyrati hamda siyar kitoblari siyrat so‘zining usul ma’nosidan kelib chiqqan”.

[27] To‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ishoq ibn Yasor Qurashiy Muttalibiy Madaniy. Sahobalardan Anas ibn Molik, Ibn Musayyab va Abu Salama ibn Abdurahmonlarni ko‘rgan.

[28] To‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Umar Voqidiy. Hijriy 130 yilda Madinada tug‘ilgan. 180 yili Iroqqa borgan va xalifa uni Bag‘dodga qozi etib tayinlagan. Vafotiga qadar qozilik qilgan va 823 yilda vafot etgan.

[29] To‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Sa’d ibn Muni’ Bag‘dodiy. “Voqidiyning kotibi” nomi bilan mashhur bo‘lgan. “As-siyar az-zatiyya” asari bilan tanilgan. Manba: http://ar.wikipedia.org/wiki/

[30] To‘liq ismi Ahmad ibn Yahyo ibn Jabir ibn Dovud Balazuriy. Arab tarixchisi, tarjimon va shoir. Bag‘dodda tug‘ilgan. al-Mutavakkil (847–861), al-Musta’in (862–866) kabi xalifalarning hurmatini qozongan, xalifa al-Mutazzaga (866–869) ustozlik qilgan. «Futh al-buldan» asari ayniqsa, katta shuhrat qozongan. Manba: http://ru.wikipedia.org/wiki/Belazuri

[31] To‘liq ismi Abu Jafar Muhammad ibn Jarir ibn Yazid ibn Katir at-Tabariy. «Musulmon tarixshunosligining ota­si» sifatida e’tirof etilgan. «Tarix al-rusul val-muluk» – «Payg‘ambarlar va podshohlar tarixi» asari mashhur. Manba: http://ar.wikipedia.org/wiki/

[32] Bu kitobda ikki fiqh maktabining siyar sohasidagi qarashlari qiyoslanib, Abu Hanifa va Avzoiylarning ixtiloflari o‘rganilgan.

[33] http://www.iosminaret.org/vol-2/issue19/Minarets_of_illumination.php#heading4

[34] Ma’lumotlarga ko‘ra, Abdurrahmon Avzoiy “Kichik siyar”ni ko‘zdan kechirib, “Iroqliklarga bu mavzuda kitob yozishni kim qo‘yibdi?! Axir, ular siyarning nima ekanligini bilmaydilar‑ku”, degan so‘zlari Muhammad ibn Hasanni g‘azabga solgan va u bor mahoratini ishga solib, “Katta siyar”ni yozgan ekan. Avzoiy ushbu kitobni ko‘rganida, “Agarda, tasdiqlovchi hadislari bo‘lmaganida, u o‘zicha ilm qilgan derdim”, deb yuqori baho bergan.

[35] Abu Yusuf.(Avzoiyning siyar kitobiga raddiya). – Haydarobod: Lajnat ihyo al-ma’rifat an-no‘‘moniya, 1938.  2-b.

[36] Shofi’iy, Muhammad ibn Idris.   (Al-Umm). J. 9. – Al-Mansura: Dor ul-vafo, 2001. 171–277-b.

[37] Shofi’iy, Muhammad ibn Idris.  (Al-Umm). J. 5. – Al-Mansura: Dor ul-vafo, 2001.  639–721-b.

[38] Qohira universiteti doktori.

[39] Qarang:  Dasuqiy M.  (Imom Muhammad ibn Hasan Shayboniy va uning islom fiqhidagi o‘rni).−Doha: Dor as­saqofa, 1987. 325-b.

[40] O‘sha asar 343-bet.

[41] Afifi Muhammad Sodiq. (Islomda xalqaro munosabatlar). 23-b.

[42] http://www.feqhweb.com/vb/t11311.html