“Темур тузуклари”да Соҳибқирон фазилатлари

Sharqu G‘arb adiblari yaratgan badiiy va ilmiy asarlarda Amir Temurning buyuk siymosi, ajoyib fazilatlari aks ettirilgan. Jumladan, Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”lari, G‘iyosiddin Ali Yazdiyning “Kitobi ro‘znomoi g‘azovoti Hindiston”, Ibn Arabshohning “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari”, Herman Vamberining “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi”, Salohiddin Toshkandiyning “Temurnoma” asarlari, Klavixoning “Kundalik”larini misol qilib keltirsak bo‘ladi. Ammo Sohibqiron shaxsi, fazilatlari va dunyoqarashini “Temur tuzuklari”dek tasvirlab bera oladigan manba bo‘lmasa kerak. 

Asarda keltirilishicha, Sohibqiron Seyiston jangida (1362 y.) qo‘l-oyog‘i yaralanib, ikki oy yotib qoladi. Amir Temur Yaratgandan yolvorib so‘raydi: “O‘sha kecha juma tuni edi, tong otguncha Allohdan madad so‘rab, uxlamay chiqdim. Tong otgach bomdod namozini o‘tadim, so‘ng qo‘limni duoga ochgan edim, ko‘zlarim yoshlandi. Yuragim bo‘shashdi. Tangri taologa yolvorib, bu sarsonlikdan qutqarishini tiladim”. Alloh taologa ixlos bilan qilgan iltijolari ijobat bo‘ldi. Sohibqiron zafarli kurashlar olib bordi va mo‘g‘ullarni yengib, buyuk saltanat barpo etdi. Bu muvaffaqiyatlar zamirida chin ixlos bor edi.

Mehribonlik, xokisorlik, ochiq yuzlilik, qat’iyat, haqiqatgo‘ylik kabi fazilatlar Amir Temur yutuqlarining kalitlaridandir. Ezgulik dushmanni ham do‘stga aylantirishi haqida u bunday o‘git beradi: “Davlatim va saltanatim quyoshi ko‘tarilib kelayotgan vaqtda menga iltijo qilib kelgan odamlar, xoh menga yaxshilik qilgan bo‘lsinlar, xoh yomonlik, saltanat taxtiga o‘tirganimdan keyin ularni xayr-ehsonlarim bilan xijolatga qo‘ydim. Mardlik, jasurlik bilan davlatni tashkil etib, jabr-zulmdan uzoqroq bo‘lishga intildim”.

Sohibqiron sadoqat, qat’iyat va adolatparvarlik kabi fazilatlarni ulug‘lagan. Ikkiyuzlamachilik, munofiqlik kabi ra- zil odatlarga nafrat ko‘zi bilan qaragan. “Tuzuklar”da bunday hikoya qilinadi: “Tajribamdan ko‘rdim, aqlli dushman johilu nodon do‘stdan yaxshiroq ekan. Chunonchi, Amir Qozog‘onning nabirasi amir Husayn nodon do‘stlardan edi”. Amir Husayn Amir Temurning muvaffaqiyatlariga egalik qilish uchun o‘zini go‘yo do‘st qilib ko‘rsatadi. Shunday bo‘lsa-da, Sohibqiron uni ko‘p bora kechirib yuboradi.

Xalqqa doim mehr-muruvvatli bo‘lgan bu zot adolat va haqiqat uchun kurashdi, saltanatni ham ana shu mustahkam asosga qurdi: “Har yerning hokimlari g‘arazgo‘y, tuhmatchi va nafsi buzuq kishilarning tuhmat so‘zlari bilan katta va kichik shaharlar aholisidan hech kimga jarima solmasinlar. Faqat birovning gunohi to‘rt kishining guvohlik berishi bilan isbotlansa, gunohiga yarasha jarima solinsin”. Ibn Arabshoh “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” asarida bunday ma’lumotni keltiradi: “U hazil-mazax va yolg‘onni yoqtirmas, o‘yingayu ko‘ngilxushlikka maylsiz, garchi o‘ziga ozor yetadigan biron narsa bo‘lsa ham, sadoqat unga yoqar edi... Jasoratlilarni, dovyurak va mardlarni yoqtirar edi. U xatosiz fikrlovchi, ajoyib farosatli, mislsiz baxtli, ulug‘vorligi o‘ziga muvofiq, qat’iy azm bilan so‘zlovchi, boshiga kulfat tushganida ham haqni so‘zlovchi kishi edi”.

Xushmuomalalik, sabr-matonatlilik, odillik kabi sifatlarni o‘zida mujassam qilgan Sohibqiron boshqa amaldorlardan ham shunday fazilatlarni talab qilgan. Masalan, vazirlik mansabi beriladigan kishi xushmuomala, tinchliksevar, xalqparvar va aql-farosatli bo‘lmog‘i kerak edi. Amir Temur hasadchi, gina-kek saqlovchi, qora niyatli, g‘iybatchi, zulmkor, razil, xulqi buzuq kishilarni nihoyatda yomon ko‘rgan, ularni hatto navkarlikka ham olmagan. Jamiyatda bir qator islohotlar o‘tkazib, ko‘pgina buzuq odatlarga barham bergan.

Sohibqiron bobomizning buyuk ishlari dunyo tamadduniga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi. Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida Amir Temur bobomizning ma’naviy fazilatlari haqida to‘xtalar ekan: “Tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilm-fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi” deydilar. Haqiqatan ham, xalqiga, Vataniga munosib xizmat qilgan Sohibqironning fazilatlari biz avlodlarga namunadir.