Чингизхонни улуғлашдан мақсад нима?

Сўнгги пайтлари Чингизхон шахсига нисбатан бўлган қизиқиш яна кучайди. Унинг ҳаёти ва ижтимоий фаолиятини акс эттирувчи илмий, тарихий ва бадиий асарлар ёзилиб, кинофилмлар ишланди. Қатор илмий-амалий анжуманлар ўтказилиб, жуда кўп китоблар нашр этилди. Айрим мамлакатларда кафелар, ресторанлар, корхоналар, жамоатчилик марказлари унинг номи билан атала бошланди. Қозоғистон республикасида “Чингизхон” номли сигаретани ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Ушбу сигаретанинг олд ва ён томонларига мана бундай сўзлар битилган: “Эти уникальные сигареты высшего качества, обладающие превосходным вкусом, сделаны из элитных сортов табака для свободных и гордых людей, живущих в Казахстане — потомков Великой империи Чингисхана, простиравшейся от Черного моря до Тихого океана”.
Тижоратни сиёсатга айлантирувчи бундай уринишлар халқлар ўртасидаги дўстлик ғояларига зарар келтиради ва умуман яхшиликка олиб бормайди.
Мўғулистон республикаси пойтахти Улан Баторда умумий қиймати ўн тўққиз миллион долларни ташкил этувчи ҳайкални тиклаш ишлари бошланиб кетган. Шу билан бирга, Мўғулистонда ва Марказий Осиёдаги айрим мамлакатларда Чингизхоннинг сунъий қабрлари тикланиб, ҳашаматли мақбаралар қурилмоқда. Мақбаралар пештоқига “Чингизхон — туркий халқлар раҳнамоси” деган шиорлар ёзиб қўйилмоқда.
Тўғри, тарихий шахслар ҳаёти, уларнинг тарих саҳнасида тутган ўрни, мавқеи ҳақида илмий мақолалар битилиши, бадиий асарлар ёзилиши, филмлар ишланиши исбот талаб этилмайдиган ҳақиқат. Демоқчимизки, ўтмиш ҳақиқатларини бузиш, уни сохта, ғайриилмий тушунчалар билан бўяб-бежаб талқин этиш тарихни сохталаштиришга олиб келади.
Бу ерда гап Чингизхон шахсини асоссиз равишда мақташ, уни кўкларга кўтариш, идеаллаштириш хусусида бормоқда.
Тарихий шахслар ҳақида бир томонлама қарашлар, ноилмий, сохта фикр юритишлар оддий ҳаваскор тарихчилар томонидан айтилса, бу ҳақда махсус сўз юритиб ўтиришнинг ҳожати бўлмас эди. Афсуски, Чингизхон шахсини ҳар қандай камчиликлардан холи саркарда, идеал давлат арбоби, туркий халқларнинг раҳнамоси, миллий-озодлик ҳаракатларининг йўлбошчиси сифатида мақтаётганлар орасида таниқли давлат ва жамоат ҳамда фан арбобларини ҳам учратамиз.
“Қирғиз давлатчилиги ва халқ эпоси “Манас” китобида Чингизхоннинг ижтимоий-сиёсий фаолияти тўғрисида батафсил сўз юритилади. Муаллифнинг фикрича, “Чингизхон босқини” деган иборани ўйлаб ишлатиш керак, негаки, “унинг босқинчилиги хусусида тўқилган романтик қарашлар шунчаки бир мифдир”.
Қозоқ олими Қалибек Дониёровнинг “Чингизхон тарихи” китобида қуйидаги сатрлар билан танишамиз. “Чингизхон, — деб ёзади у, — келиб чиқиши жиҳатидан наинки туркий, балки қозоқ ҳамдир, тўғрироғи, у қозоқ давлатининг асосчисидир”.
Шунга ўхшаш ғайриилмий фикрларни Керейхон Амонжўловнинг “Туркий халқларнинг тарихи” китобида ҳам учратиш мумкин.
Энди таниқли қозоқ ёзувчиси, “Юлдуз” журналининг бош муҳаррири Мухтор Мағауннинг “Чингизхоннинг шарофати” номли мақоласи хусусида тўхталиб ўтайлик. Мақола бошдан-оёқ Чингизхон шахсини улуғлаш, мақташ, кўкларга кўтариш руҳи билан суғорилган. “Қозоқ халқининг асл халқ сифатида сақланиб қолиши, — деб ёзади муаллиф, — Чингизхоннинг саъй-ҳаракатлари туфайли рўй берган. Агар Чингизхон қўшинлари Хоразмшоҳ қўшинларини тор-мор қилиб, мажақлаб ташламаганида, қозоқ халқи бир умр қуллик занжирида қолиб кетар эди”.
Ушбу сатрлар билан танишган ўқувчининг ҳайратдан ёқа ушламаслиги иложсиз. Негаки, муаллиф Чингизхон навкарларининг Ўтрор сингари шаҳар ва қишлоқларни ёндириб, теп-текис қилгани, бегуноҳ аёллар, болалар, қарияларни қириб битирганини билиб-билмасликка олади.
Ҳолбуки, Чингизхон етакчилигидаги шафқатсиз қўшинлар Эрон ва Ўрта Осиёдаги мингйиллик муҳташам, обод шаҳарларни вайрон қилиб, култепаларга айлантирган. Амударёга тўғон қуриб, гўзал Урганч шаҳрини сувга бостирган. Бир ҳафта давомида дарёда чақалоқлар йиғлаётган бешиклар, гўдак болалар, чоллар, кампирлар, мажруҳ касаллар оқиб турган. Марв шаҳрини Чингизхон қўшинлари ишғол қилганларида жангда ўлдирилганларни ўн уч кун давомида йиғиб олганлар.
Шу муносабат билан айтиб ўтиш лозимки, тарихий манбаларда Чингизхон халқ озодлик ҳаракатининг раҳнамоси эмаслиги, аксинча, у асоратга солган халқлар унга қарши миллий-озодлик ҳаракатларини олиб борганликлари ҳам қайд этилган. Бу ҳақда Мирзо Улуғбек, Шаҳобиддин Насавий, Ибн ал-Асир, Ибн Батута асарларида кенг ва муфассал маълумотлар берилган.
Академик А.Т.Фоменко ва тарихчи Л.Гумилев ҳам Чингизхоннинг ижобий ишлари хусусида фикр юрита туриб, унинг олий ирққа мансублиги, буюк саркарда, бағрикенг инсон эканлиги ва славянлар билан чатишиб, қон-қариндош бўлиб кетганлигини фахр билан тилга оладилар.
Савол туғилади: хўш, Чингизхоннинг ижобий ишлари нималардан иборат? Нега айрим муаллифлар нуқул унинг камчиликларини хаспўшлаш билан шуғулланадилар. Бу шунчаки шахсий қарашми ёки тор миллий манфаатлар нуқтаи назаридан айтилган енгил-елпи фикрларми?
Чингизхонни улуғловчи муаллифлар уни “халқ озодлик ҳаракатининг раҳнамоси” сифатида ҳам таъриф қилар эканлар, ўз фикрлари, қарашларини “Чингизхоннинг ҳаёт йўли”, “Олтин шажара”, “Ясо” китоблари асосида исбот қилишга уринадилар. Лекин уларнинг ҳеч бири бу китобларнинг муаллифлари кимлар бўлган, кимларнинг манфаатларига мослаб ёзилганлиги ҳақида чурқ ҳам этмайдилар. Аксинча, Чингизхон ва унинг авлодлари Темур Малик, Жалолиддин, Маҳмуд Торобий етакчилигидаги миллий-озодлик ҳаракатларини шафқатсизларча қонга ботирган.
Чингизхон истилоси ҳақида ёзилган Рашидиддиннинг “Жоме ут-таворих”, Ибн ал-Асирнинг “Тарих ал-комил”, Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи”, Абулғозининг “Шажараи турк”, Евгений Кичановнинг “Жизнь Тимучжина, думающего покорить мир” асарларида ва бошқа кўпгина китобларда мўғуллар босқини, вайрон бўлган сон-саноқсиз эллар, юртлар ҳаёти ҳаққоний тасвирланган.
Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” асарида ёзилишича, “Рабиюлаввал ойи охирлари сана 607, мувофиқи йилон йили ул уч нафар наҳс юлдузли кофир ўттиз минг қиёматасар лашкар билан қайси шаҳарга дучор бўлмасинлар, ўша шаҳар халқини қаҳр-ғазаб билан даҳр тупроғига баробар қилдилар. Жайҳун дарёсидан ўтиб, Балхга яқинлашганларидан кейин, Хуросоннинг баъзи вилоятларини, Ироқ, Озарбойжон ва Ширвоннинг аксар шаҳарларини азоб-уқубатларга гирифтор қилдилар”. “Улар ҳеч кимни аямас эдилар, — деб ҳикоя қилади ўша қонли воқеаларнинг гувоҳи бўлган араб сайёҳи ва тарихчиси Ибн ал-Асир, — аёлларни, қарияларни, болаларни қатл этдилар. Орқада бирон шаҳарни қолдирмай, ер билан текислаб ўтар эдилар”.
Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Чингизхон қўшинларининг ҳужуми туфайли ер юзидаги бир мингдан ортиқ шаҳар аҳолиси қирилиб, ер билан яксон қилинган, суғориш тармоқлари издан чиқарилган, маданият ўчоқлари бутунлай йўқ қилинган.
Сўнгги пайтлари тарихчилар Чингизхон босқинининг кенг илмий жамоатчиликка маълум бўлмаган айрим қирраларини очишга муваффақ бўлмоқдалар.
Шу жиҳатдан Р.Раҳмоналиевнинг “Турклар салтанати” деб номланган илмий-тадқиқоти ибратлидир. Ушбу асарда кўпгина архив материаллари қатори генерал-лейтенант, профессор М.И.Иваниннинг 1842 йили Русия армия бош штабида “О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингизхане” деб номланган доклади тилга олинган. Маълумки, бу доклад матни узоқ йиллар мобайнида махфий сақлаб келинган. Докладда тилга олинишича, Чингизхоннинг Ўтрорга юборган савдогарлари қалъа ҳокими Қайрхон одамлари томонидан эмас, балки, атайлаб уруш чиқариш учун мўғул айғоқчилари томонидан ўлдирилганлиги бир қанча далиллар асосида исбот этилган. Аммо бу ҳали узил-кесил тарихий ҳақиқат дегани эмас, албатта.
Хулоса сифатида шуни айтмоқчимизки, тарих ўтмиш ва келажак кўзгуси, бинобарин, уни шахсий қарашлар ёки тор миллий манфаатлар нуқтаи назаридан талқин этиш тарих илмини сохталаштиришга олиб келади.

So‘nggi paytlari Chingizxon shaxsiga nisbatan bo‘lgan qiziqish yana kuchaydi. Uning hayoti va ijtimoiy faoliyatini aks ettiruvchi ilmiy, tarixiy va badiiy asarlar yozilib, kinofilmlar ishlandi. Qator ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazilib, juda ko‘p kitoblar nashr etildi. Ayrim mamlakatlarda kafelar, restoranlar, korxonalar, jamoatchilik markazlari uning nomi bilan atala boshlandi. Qozog‘iston respublikasida “Chingizxon” nomli sigaretani ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Ushbu sigaretaning old va yon tomonlariga mana bunday so‘zlar bitilgan: “Эти уникальные сигареты высшего качества, обладающие превосходным вкусом, сделаны из элитных сортов табака для свободных и гордых людей, живущих в Казахстане — потомков Великой империи Чингисхана, простиравшейся от Черного моря до Тихого океана”.

Tijoratni siyosatga aylantiruvchi bunday urinishlar xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik g‘oyalariga zarar keltiradi va umuman yaxshilikka olib bormaydi.
Mo‘g‘uliston respublikasi poytaxti Ulan Batorda umumiy qiymati o‘n to‘qqiz million dollarni tashkil etuvchi haykalni tiklash ishlari boshlanib ketgan. Shu bilan birga, Mo‘g‘ulistonda va Markaziy Osiyodagi ayrim mamlakatlarda Chingizxonning sun’iy qabrlari tiklanib, hashamatli maqbaralar qurilmoqda. Maqbaralar peshtoqiga “Chingizxon — turkiy xalqlar rahnamosi” degan shiorlar yozib qo‘yilmoqda. 
To‘g‘ri, tarixiy shaxslar hayoti, ularning tarix sahnasida tutgan o‘rni, mavqei haqida ilmiy maqolalar bitilishi, badiiy asarlar yozilishi, filmlar ishlanishi isbot talab etilmaydigan haqiqat. Demoqchimizki, o‘tmish haqiqatlarini buzish, uni soxta, g‘ayriilmiy tushunchalar bilan bo‘yab-bejab talqin etish tarixni soxtalashtirishga olib keladi. 
Bu yerda gap Chingizxon shaxsini asossiz ravishda maqtash, uni ko‘klarga ko‘tarish, ideallashtirish xususida bormoqda. 
Tarixiy shaxslar haqida bir tomonlama qarashlar, noilmiy, soxta fikr yuritishlar oddiy havaskor tarixchilar tomonidan aytilsa, bu haqda maxsus so‘z yuritib o‘tirishning hojati bo‘lmas edi. Afsuski, Chingizxon shaxsini har qanday kamchiliklardan xoli sarkarda, ideal davlat arbobi, turkiy xalqlarning rahnamosi, milliy-ozodlik harakatlarining yo‘lboshchisi sifatida maqtayotganlar orasida taniqli davlat va jamoat hamda fan arboblarini ham uchratamiz. 
“Qirg‘iz davlatchiligi va xalq eposi “Manas” kitobida Chingizxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati to‘g‘risida batafsil so‘z yuritiladi. Muallifning fikricha, “Chingizxon bosqini” degan iborani o‘ylab ishlatish kerak, negaki, “uning bosqinchiligi xususida to‘qilgan romantik qarashlar shunchaki bir mifdir”.
Qozoq olimi Qalibek Doniyorovning “Chingizxon tarixi” kitobida quyidagi satrlar bilan tanishamiz. “Chingizxon, — deb yozadi u, — kelib chiqishi jihatidan nainki turkiy, balki qozoq hamdir, to‘g‘rirog‘i, u qozoq davlatining asoschisidir”.
Shunga o‘xshash g‘ayriilmiy fikrlarni Kereyxon Amonjo‘lovning “Turkiy xalqlarning tarixi” kitobida ham uchratish mumkin. 
Endi taniqli qozoq yozuvchisi, “Yulduz” jurnalining bosh muharriri Muxtor Mag‘aunning “Chingizxonning sharofati” nomli maqolasi xususida to‘xtalib o‘taylik. Maqola boshdan-oyoq Chingizxon shaxsini ulug‘lash, maqtash, ko‘klarga ko‘tarish ruhi bilan sug‘orilgan. “Qozoq xalqining asl xalq sifatida saqlanib qolishi, — deb yozadi muallif, — Chingizxonning sa’y-harakatlari tufayli ro‘y bergan. Agar Chingizxon qo‘shinlari Xorazmshoh qo‘shinlarini tor-mor qilib, majaqlab tashlamaganida, qozoq xalqi bir umr qullik zanjirida qolib ketar edi”.
Ushbu satrlar bilan tanishgan o‘quvchining hayratdan yoqa ushlamasligi ilojsiz. Negaki, muallif Chingizxon navkarlarining O‘tror singari shahar va qishloqlarni yondirib, tep-tekis qilgani, begunoh ayollar, bolalar, qariyalarni qirib bitirganini bilib-bilmaslikka oladi. 
Holbuki, Chingizxon yetakchiligidagi shafqatsiz qo‘shinlar Eron va O‘rta Osiyodagi mingyillik muhtasham, obod shaharlarni vayron qilib, kultepalarga aylantirgan. Amudaryoga to‘g‘on qurib, go‘zal Urganch shahrini suvga bostirgan. Bir hafta davomida daryoda chaqaloqlar yig‘layotgan beshiklar, go‘dak bolalar, chollar, kampirlar, majruh kasallar oqib turgan. Marv shahrini Chingizxon qo‘shinlari ishg‘ol qilganlarida jangda o‘ldirilganlarni o‘n uch kun davomida yig‘ib olganlar.
 Shu munosabat bilan aytib o‘tish lozimki, tarixiy manbalarda Chingizxon xalq ozodlik harakatining rahnamosi emasligi, aksincha, u asoratga solgan xalqlar unga qarshi milliy-ozodlik harakatlarini olib borganliklari ham qayd etilgan. Bu haqda Mirzo Ulug‘bek, Shahobiddin Nasaviy, Ibn al-Asir, Ibn Batuta asarlarida keng va mufassal ma’lumotlar berilgan. 
Akademik A.T.Fomenko va tarixchi L.Gumilev ham Chingizxonning ijobiy ishlari xususida fikr yurita turib, uning oliy irqqa mansubligi, buyuk sarkarda, bag‘rikeng inson ekanligi va slavyanlar bilan chatishib, qon-qarindosh bo‘lib ketganligini faxr bilan tilga oladilar. 
Savol tug‘iladi: xo‘sh, Chingizxonning ijobiy ishlari nimalardan iborat? Nega ayrim mualliflar nuqul uning kamchiliklarini xaspo‘shlash bilan shug‘ullanadilar. Bu shunchaki shaxsiy qarashmi yoki tor milliy manfaatlar nuqtai nazaridan aytilgan yengil-elpi fikrlarmi?
Chingizxonni ulug‘lovchi mualliflar uni “xalq ozodlik harakatining rahnamosi” sifatida ham ta’rif qilar ekanlar, o‘z fikrlari, qarashlarini “Chingizxonning hayot yo‘li”, “Oltin shajara”, “Yaso” kitoblari asosida isbot qilishga urinadilar. Lekin ularning hech biri bu kitoblarning mualliflari kimlar bo‘lgan, kimlarning manfaatlariga moslab yozilganligi haqida churq ham etmaydilar. Aksincha, Chingizxon va uning avlodlari Temur Malik, Jaloliddin, Mahmud Torobiy yetakchiligidagi milliy-ozodlik harakatlarini shafqatsizlarcha qonga botirgan. 
Chingizxon istilosi haqida yozilgan Rashididdinning “Jome ut-tavorix”, Ibn al-Asirning “Tarix al-komil”, Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”, Abulg‘ozining “Shajarai turk”, Yevgeniy Kichanovning “Jizn Timuchjina, dumayu?ego pokorit mir” asarlarida va boshqa ko‘pgina kitoblarda mo‘g‘ullar bosqini, vayron bo‘lgan son-sanoqsiz ellar, yurtlar hayoti haqqoniy tasvirlangan.
Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi” asarida yozilishicha, “Rabiyulavval oyi oxirlari sana 607, muvofiqi yilon yili ul uch nafar nahs yulduzli kofir o‘ttiz ming qiyomatasar lashkar bilan qaysi shaharga duchor bo‘lmasinlar, o‘sha shahar xalqini qahr-g‘azab bilan dahr tuprog‘iga barobar qildilar. Jayhun daryosidan o‘tib, Balxga yaqinlashganlaridan keyin, Xurosonning ba’zi viloyatlarini, Iroq, Ozarboyjon va Shirvonning aksar shaharlarini azob-uqubatlarga giriftor qildilar”. “Ular hech kimni ayamas edilar, — deb hikoya qiladi o‘sha qonli voqealarning guvohi bo‘lgan arab sayyohi va tarixchisi Ibn al-Asir, — ayollarni, qariyalarni, bolalarni qatl etdilar. Orqada biron shaharni qoldirmay, yer bilan tekislab o‘tar edilar”.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Chingizxon qo‘shinlarining hujumi tufayli yer yuzidagi bir mingdan ortiq shahar aholisi qirilib, yer bilan yakson qilingan, sug‘orish tarmoqlari izdan chiqarilgan, madaniyat o‘choqlari butunlay yo‘q qilingan.
So‘nggi paytlari tarixchilar Chingizxon bosqinining keng ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo‘lmagan ayrim qirralarini ochishga muvaffaq bo‘lmoqdalar. 
Shu jihatdan R.Rahmonalievning “Turklar saltanati” deb nomlangan ilmiy-tadqiqoti ibratlidir. Ushbu asarda ko‘pgina arxiv materiallari qatori general-leytenant, professor M.I.Ivaninning 1842 yili Rusiya armiya bosh shtabida “O voennom iskusstve i zavoevaniyax mongolo-tatar i sredneaziatskix narodov pri Chingizxane” deb nomlangan dokladi tilga olingan. Ma’lumki, bu doklad matni uzoq yillar mobaynida maxfiy saqlab kelingan. Dokladda tilga olinishicha, Chingizxonning O‘trorga yuborgan savdogarlari qal’a hokimi Qayrxon odamlari tomonidan emas, balki, ataylab urush chiqarish uchun mo‘g‘ul ayg‘oqchilari tomonidan o‘ldirilganligi bir qancha dalillar asosida isbot etilgan. Ammo bu hali uzil-kesil tarixiy haqiqat degani emas, albatta. 
Xulosa sifatida shuni aytmoqchimizki, tarix o‘tmish va kelajak ko‘zgusi, binobarin, uni shaxsiy qarashlar yoki tor milliy manfaatlar nuqtai nazaridan talqin etish tarix ilmini soxtalashtirishga olib keladi.

• Олдинги
• Кейинги