Ўзбек улуси тарихидан

“...Салтанати даврон, улуғ ҳоқони ҳозиқ Шайбекхон (Шайбонийхон) ҳазрати олийлари бахтли кунларнинг бирида мен, камина фақиру ҳақирга ўзбек улуси тарихиндан авлодларга ёдгорлиқ бўлиб қолмоқ истакларинда шундайин бир тарих китобини ёзмоқлиқни ишора этуб эдилар. Ва мен ҳам бундайин шарафли ишни бор вужуди мамнуният ила бажонудил қабул айлаб, онинг ёзилиш йўлинда ушбу саодатли онларнинг биринчи кунидан бошлаб қаламравида ила сайъи ҳаракатға астойдил бел боғладим...”
Ушбу парча Ибн Рузбехоннинг “Меҳмонномаи Бухоро”  номли йирик асаридан олинди.
Ибн Рузбехон (асл исми-шарифи Афзалиддин Фазлуллоҳ ибн Жамолиддин Рузбехон ибн Муҳаммад Хунжий) 1457 йили Эроннинг Лористонига қарашли Хунжа шаҳрида дунёга келган. Отаси Жамолиддин Рузбехон ҳам даврининг таниқли олимларидан бўлган.
Ибн Рузбехон туркий халқ фарзанди экани манбаларда қайд этилади. У Шарқнинг кўп ўлкаларига саёҳат қилади, замонасининг етук олими бўлиб етишади. “Мухлислар йўли”, “Фаннинг уйғониш даври” номли асарлар ёзади. Ибн Рузбехон қадимий Мисрга сафаридан кейин Сухравардийнинг (1145 — 1232 йил) “Боғлар инъоми” асарини ўрганади ва унга шарҳ битади.
Ибн Рузбехон Қоҳира, Қуддус, Хеврон (Сурия), Ироқ ва унинг пойтахти Бағдодда бўлади. “Тарихи оламоройи Аминий” (“Аминийнинг дунё тарихини безовчи китоби”) номли энг йирик асарини ўша вақтда ёзади. Бу китобни тарихчи кейинчалик Ёқубхоннинг ўғли Абулфатҳ Мирзо Бойсунқорага тақдим этади. Мазкур асарнинг бир нусхаси Истамбулдаги Фатҳ кутубхонасида, бошқа бир нусхаси Париж миллий кутубхонасида сақланади. 1953 йили мазкур асарнинг қисқартирилган шакли Лондонда инглиз тилида чоп этилган.
Ибн Рузбехон 1504 йили подшоҳ Исмоил Сафавий таъқибидан қочиб, Ҳиротга бош олиб кетади. Бир оз муддат темурийлардан Ҳусайн Бойқаро саройида ҳам турган. 1505 йили кўпгина илм-фан ва маданият намояндалари қатори Шайбонийхон саройига ўтган.
Ибн Рузбехон кўп ўтмай Шайбонийхоннинг эътиборли кишиси, маслаҳатчиси ҳамда тарихчиларидан бирига айланади. 1509 йили Мовароуннаҳр тарихига оид “Меҳмонномаи Бухоро” номли машҳур асарини ёзади.
Мазкур асарда XVI аср бошларига оид муҳим тарихий-жуғрофий маълумотлар келтирилади: “...Ўзбеклар давлатининг музофоти — бир томони уммон (Каспий денгизи — Ҳ.З.) билан, бошқа томони эса Туркистон билан, учинчи томони Дарбанд, тўртинчи томони Хоразм, бешинчи томони — Астробод билан чегараланади. Бу ерларнинг ҳаммаси кўчманчи ўзбекларнинг доимий ёзги ва қишки қароргоҳлари ҳисобланади” (“Меҳмонномаи Бухоро”, 62-бет).
Ибн Рузбехон ўзи кўрган шаҳар, туман, овуллар тўғрисида кенгроқ тўхталиб ўтади, қаср ва нодир обидалар, дарёлар ҳақида ҳам муфассал ёзади. Шунингдек, муаллиф ўзи гувоҳ бўлган қавм-қабилаларнинг турли маросимлари, ғаройиб воқеалар, халқларнинг урф-одатлари, маданияти, шаҳарларнинг жуғрофий жойлашишлари, табиий иқлими, тарихи ва адабиётига оид муҳим маълумотлар беради, бу ҳам мазкур асар илмий қимматини оширади. Жумладан, Самарқанд ҳақида ёзганида Ибн Рузбехон Конигилга алоҳида эътибор берган:
“Мафтункор, сахий табиатли, ер юзи сайқали Самарқанд шаҳри ташқарисида “Конигил” деб аталувчи яйловзорлар бор. Бу ер, баъзи олимлардан эшитишимча, жуда дилкушо, ерларнинг агири ҳисобланаркан. Туркий “агир” сўзи ҳам шундан олинган. Дунёнинг бирор бошқа ўлкасида Конигилдагидек яйловзорлар йуқ. Ҳатто Сурия, Миср, Ҳирот Қўҳистони яйловлари ҳам Самарқанднинг Конигил яйловларига етмайди. Табриз, Исфахон ва Шероз шаҳрига келсак, уларнинг агирлари (адирлари) ҳам шак-шубҳасиз бунга тенг келолмайди. Шу ерга яқин Кўҳак ариғи ёнидаги тепаликда эса уч ошёнали расадхона қад кўтариб турибди” (Ўша асар, 152-бет).
Асарда Туркистон ҳақида келтирилган маълумотлар ҳам диққатга сазовордир: “Туркистон кўпгина халқлар яшайдиган кўп эски, маълум ва машҳур ўлка ҳисобланиши билан бирга, шубҳасиз, ер юзида кам учрайдиган ҳамда ҳар қандай кишини ўзига оҳанрабодек тортадиган жойлардан саналади. Шу боис бу сафоли, чексиз гўзаллик бахш этилган ўлкага олиму донишмандларнинг одимлари йил давомида бир муддат ҳам узилмайди... Туркистон Сайхун дарёси бўйида жойлашган ўттизта қалъа — шаҳардан ташкил топган...” (Ўша асар, 73— 74-бетлар).
Муаллиф китобида дарёларга ҳам алоҳида боб ажратади: “Сайхун дарёси, қадимдан тараннум этиб келинаётганидай, дунёнинг тўрт улуғ дарёларидан бири ҳисобланади. Айтишларича, унинг зилол сувлари жаннатнинг муаттар тупроғидан оқиб келармиш. Бу дарё ерликлар тилида “Хўжанд дарёси” деб ҳам аталади. Ўзбеклар билан мўғиллар уни “Сирдарё” деб атайдилар. ...Бу ғаройиб дарё Хўжанддан бошланиб, Шоҳруҳия шаҳар қалъаси ёнидан оқиб ўтган экан...” (Ўша асар, 74-бет).
Хуллас, ҳақиқатни англашда, тарихий жараёнларни теран ўрганишда мозийдан садо берувчи бундай асарларнинг аҳамияти каттадир.

“...Saltanati davron, ulug‘ hoqoni hoziq Shaybekxon (Shayboniyxon) hazrati oliylari baxtli kunlarning birida men, kamina faqiru haqirga o‘zbek ulusi tarixindan avlodlarga yodgorliq bo‘lib qolmoq istaklarinda shundayin bir tarix kitobini yozmoqliqni ishora etub edilar. Va men ham bundayin sharafli ishni bor vujudi mamnuniyat ila bajonudil qabul aylab, oning yozilish yo‘linda ushbu saodatli onlarning birinchi kunidan boshlab qalamravida ila say’i harakatg‘a astoydil bel bog‘ladim...”
Ushbu parcha Ibn Ruzbexonning “Mehmonnomai Buxoro”  nomli yirik asaridan olindi.
Ibn Ruzbexon (asl ismi-sharifi Afzaliddin Fazlulloh ibn Jamoliddin Ruzbexon ibn Muhammad Xunjiy) 1457 yili Eronning Loristoniga qarashli Xunja shahrida dunyoga kelgan. Otasi Jamoliddin Ruzbexon ham davrining taniqli olimlaridan bo‘lgan.
Ibn Ruzbexon turkiy xalq farzandi ekani manbalarda qayd etiladi. U Sharqning ko‘p o‘lkalariga sayohat qiladi, zamonasining yetuk olimi bo‘lib yetishadi. “Muxlislar yo‘li”, “Fanning uyg‘onish davri” nomli asarlar yozadi. Ibn Ruzbexon qadimiy Misrga safaridan keyin Suxravardiyning (1145 — 1232 yil) “Bog‘lar in’omi” asarini o‘rganadi va unga sharh bitadi.
Ibn Ruzbexon Qohira, Quddus, Xevron (Suriya), Iroq va uning poytaxti Bag‘dodda bo‘ladi. “Tarixi olamoroyi Aminiy” (“Aminiyning dunyo tarixini bezovchi kitobi”) nomli eng yirik asarini o‘sha vaqtda yozadi. Bu kitobni tarixchi keyinchalik Yoqubxonning o‘g‘li Abulfath Mirzo Boysunqoraga taqdim etadi. Mazkur asarning bir nusxasi Istambuldagi Fath kutubxonasida, boshqa bir nusxasi Parij milliy kutubxonasida saqlanadi. 1953 yili mazkur asarning qisqartirilgan shakli Londonda ingliz tilida chop etilgan.
Ibn Ruzbexon 1504 yili podshoh Ismoil Safaviy ta’qibidan qochib, Hirotga bosh olib ketadi. Bir oz muddat temuriylardan Husayn Boyqaro saroyida ham turgan. 1505 yili ko‘pgina ilm-fan va madaniyat namoyandalari qatori Shayboniyxon saroyiga o‘tgan.
Ibn Ruzbexon ko‘p o‘tmay Shayboniyxonning e’tiborli kishisi, maslahatchisi hamda tarixchilaridan biriga aylanadi. 1509 yili Movarounnahr tarixiga oid “Mehmonnomai Buxoro” nomli mashhur asarini yozadi.
Mazkur asarda XVI asr boshlariga oid muhim tarixiy-jug‘rofiy ma’lumotlar keltiriladi: “...O‘zbeklar davlatining muzofoti — bir tomoni ummon (Kaspiy dengizi — H.Z.) bilan, boshqa tomoni esa Turkiston bilan, uchinchi tomoni Darband, to‘rtinchi tomoni Xorazm, beshinchi tomoni — Astrobod bilan chegaralanadi. Bu yerlarning hammasi ko‘chmanchi o‘zbeklarning doimiy yozgi va qishki qarorgohlari hisoblanadi” (“Mehmonnomai Buxoro”, 62-bet).
Ibn Ruzbexon o‘zi ko‘rgan shahar, tuman, ovullar to‘g‘risida kengroq to‘xtalib o‘tadi, qasr va nodir obidalar, daryolar haqida ham mufassal yozadi. Shuningdek, muallif o‘zi guvoh bo‘lgan qavm-qabilalarning turli marosimlari, g‘aroyib voqealar, xalqlarning urf-odatlari, madaniyati, shaharlarning jug‘rofiy joylashishlari, tabiiy iqlimi, tarixi va adabiyotiga oid muhim ma’lumotlar beradi, bu ham mazkur asar ilmiy qimmatini oshiradi. Jumladan, Samarqand haqida yozganida Ibn Ruzbexon Konigilga alohida e’tibor bergan:
“Maftunkor, saxiy tabiatli, yer yuzi sayqali Samarqand shahri tashqarisida “Konigil” deb ataluvchi yaylovzorlar bor. Bu yer, ba’zi olimlardan eshitishimcha, juda dilkusho, yerlarning agiri hisoblanarkan. Turkiy “agir” so‘zi ham shundan olingan. Dunyoning biror boshqa o‘lkasida Konigildagidek yaylovzorlar yuq. Hatto Suriya, Misr, Hirot Qo‘histoni yaylovlari ham Samarqandning Konigil yaylovlariga yetmaydi. Tabriz, Isfaxon va Sheroz shahriga kelsak, ularning agirlari (adirlari) ham shak-shubhasiz bunga teng kelolmaydi. Shu yerga yaqin Ko‘hak arig‘i yonidagi tepalikda esa uch oshyonali rasadxona qad ko‘tarib turibdi” (O‘sha asar, 152-bet).
Asarda Turkiston haqida keltirilgan ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir: “Turkiston ko‘pgina xalqlar yashaydigan ko‘p eski, ma’lum va mashhur o‘lka hisoblanishi bilan birga, shubhasiz, yer yuzida kam uchraydigan hamda har qanday kishini o‘ziga ohanrabodek tortadigan joylardan sanaladi. Shu bois bu safoli, cheksiz go‘zallik baxsh etilgan o‘lkaga olimu donishmandlarning odimlari yil davomida bir muddat ham uzilmaydi... Turkiston Sayxun daryosi bo‘yida joylashgan o‘ttizta qal’a — shahardan tashkil topgan...” (O‘sha asar, 73— 74-betlar).
Muallif kitobida daryolarga ham alohida bob ajratadi: “Sayxun daryosi, qadimdan tarannum etib kelinayotganiday, dunyoning to‘rt ulug‘ daryolaridan biri hisoblanadi. Aytishlaricha, uning zilol suvlari jannatning muattar tuprog‘idan oqib kelarmish. Bu daryo yerliklar tilida “Xo‘jand daryosi” deb ham ataladi. O‘zbeklar bilan mo‘g‘illar uni “Sirdaryo” deb ataydilar. ...Bu g‘aroyib daryo Xo‘janddan boshlanib, Shohruhiya shahar qal’asi yonidan oqib o‘tgan ekan...” (O‘sha asar, 74-bet).
Xullas, haqiqatni anglashda, tarixiy jarayonlarni teran o‘rganishda moziydan sado beruvchi bunday asarlarning ahamiyati kattadir.

Habibulla Zayniddin
“Hidoyat” jurnalining 2009 yil, 9-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги