Қуръони каримнинг Қозон босмаси

Баъзи манбааларда Волга (Идил) булғорлари Исломни милодий 922 йили қабул қилишган, дейилади. Аслида, динимиз бу ерларга аввалроқ кириб келган, бунгача ҳам қатор масжидлар ишлаб турган.
Ислом дини ёйилиши баробарида Булғор мамлакатида Қуръони карим ва унинг тафсирлари ҳам пайдо бўла бошлайди. Ўша пайтда Қуръонни бошқа тилларга таржима қилиш анъанаси бўлмагани учун татарларда уни оғзаки тафсир ва таъвил қилиш авж олди. Туркий халқлар орасида маълум Табарий, Абу Бакр, Абдуссалом Қазвинийлар тафсири жуда катта — ўттиздан уч юз жилдгача бўлгани учун ундаги мазмун ва қиссаларни бадиий асар қилиш ҳам шакллана бошлади. Рабғузийнинг “Қисас ул-анбиё”, Маҳмуд Булғорийнинг “Жаннат эшиги”, Сайфи Саройининг “Туркий Гулистон” каби асарлари шулар жумласидандир.
Ўн тўққизинчи асрга келиб, татарлар орасидан Қуръони карим маъноларини таржима ва тафсир қилган олимлар етишиб чиқди. Бу соҳадаги илк уринишни таниқли аллома Абдунносир Курсавий (1776-1812) амалга оширди. Ҳозир Қозон кутубхоналарида унинг қаламига мансуб “Ҳафтияк тафсири”нинг тошбосма нусхалари сақланмоқда. Татар тарихчиси ва адиби Тожиддин Ёлчигул (1768-1838) ҳам “Ҳафтияк”ка тафсир ёзган. Қуръони каримнинг тўлароқ тафсирини татар тарихчиси ва илоҳиётчиси Ҳусайн Амирхонов (1814-1893) амалга оширди. Кейинчалик, 1910-1911 йиллари татар олими ва шоири Муҳаммад Содиқ Имомқулининг икки жилдли “Тасҳил ул-баён фит тафсир ул-Қуръон” китоби чоп этилди ва айнан шу тафсир яқинда Қатарда “Собиқ Совет Иттифоқи мусулмон туркларига совға” сифатида қайта нашр қилинди. Йигирманчи асрда татарлардан Шайхулислом Ҳамидийнинг “Ал-итқон фит таржимат ул-Қуръон” тафсири ҳам машҳур эди.
1907 йили Қозонда чоп этилган “Ал-итқон” нусхаси кейинчалик Япония, Туркия, Қатарда қайта нашр қилинди. Абдунносир Курсавийнинг шогирди Мулла Нўъмоннинг тафсири ҳам туркий халқлар ўртасида кенг тарқалган. Шунингдек, ўтган асрда Бурхон Шароф, Сунъатуллоҳ Бекпўлат, Мурод Рамзий, Мусо Бегиев ва бошқаларнинг тафсир ҳамда маъно таржималари пайдо бўлди.
Ўн тўққизинчи асрда Қозонда босмахоналар пайдо бўла бошлади. Аммо чор ҳукумати татарларга босмахона тутишга ижозат бермаган, татарча ва арабча китобларни нашр этиш рус матбаачилари қўлида эди. 1856 йили Кукубин босмахонасида Қуръони карим чоп этилди. Афсуски, бу нашрда 356 та имловий хатога йўл қўйилган эди. Бироқ татарларнинг ўз вақтли матбуоти бўлмагани учун бу ҳолат кенг жамоатчилик эътиборидан четда қолди.
Ўша даврда Иван Николаевич Харитонов босмахонаси ном чиқарган эди. Татар ноширларининг ҳар қандай буюртмасини уддалашга қодир бўлган бу босмахонада ҳам Қуръони карим чоп этилди. Аммо иш кўнгилдагидек бажарилмади: айрим оятлар икки-уч мартадан қайтарилган, баъзи оятлар эса тушиб қолган эди.
Матбуотда Харитоновни “фош этиш”га биринчи бўлиб ёзувчи Фотиҳ Амирхон журъат қилди. Матбаачи Харитонов бунга жавобан Қуръоннинг “хато босилган” нусхаларини янгисига алмаштириб бериш, “келгусида бундай хатога йўл қўймаслик” ҳақида баёнот билан чиқди. У бундай камчиликлар ҳар қандай матбаа корхонасида содир бўлиши мумкин деб ҳисоблаб, ҳодисага унча жиддий қарамади. Бироқ бу унинг катта хатоси эди. Татар матбуоти якдиллик билан Харитоновга қарши шиддатли “ҳужум” бошлади. Кун тартибига Харитонов босмахонаси Қуръонни қасддан хато босганми ёки бу тасодифий ишкаллик эдими, деган масала қўйилди. Иван Харитонов босмахонада ҳарф терувчиларни Ризвон Шарипов ва Зиннат Ҳисматуллинларнинг бепарволиги туфайли хато кетиб қолган, дея тушунтирди. Лекин китобда матн диний кенгаш вакили Сафиуллоҳ Абдуллин томонидан текшириб чиқилган ва тасдиқланган, деб кўрсатилган эди. Бу Харитоновнинг яна бир хатоси эди, чунки Абдуллин китоб хомакисини мутлақо кўрмаган. Тўғри, унинг номи Қуръоннинг аввалги нашрларида ҳам бор эди, босмахонада бу нашрга ҳам унинг номини шундоққина кўчириб қўяқолди. Харитонов нега унга хомаки нусхани кўрсатмай, китобнинг ҳамма нусхасини бериб юборгани сирлигича қолди. Ўша пайтда Қуръонга талаб ниҳоятда катта бўлган (Русияда йилига икки юз минг нусха тарқаларди) шароитда “қўшимча” тираж босилгани ҳақида гумон пайдо бўлади. Ваҳоланки, чор Русиясида матбаачилик иши ҳукуматнинг қаттиқ назоратида бўлган.
Афтидан, Харитонов қуйма матнни яна бир бор мусулмон муҳаррирга кўрсатиб олишга эринган кўринади. Табиийки, қаттиқ ғазабланган Сафиуллоҳ Абдуллин диний кенгашга мурожаат қилиб, бу ишга алоқаси йўқлигини билдирган. Харитоновни судга бериш таклифи билан чиққанлар ҳам бўлди. “Харитонов иши” аста-секин сусайса ҳам, бу воқеа унинг корхонаси учун ҳалокатли бўлди — 1916 йили у босмахонасини сотиб, китоб ноширлигини бутунлай тарк этди.
Қуръони каримнинг босма нусхасини Харитоновдан аввал Қозондаги “Сабоҳ” ва “Умид” босмахоналари эгаси Ҳабибраҳмон Забиров ҳам кўп нусхада чоп этган ва бу нусхалар Татаристондан ташқари Русия ҳамда Ўрта Осиёдаги бошқа мусулмон ўлкаларда ҳам кенг тарқалган эди. Октябр инқилобидан кейин эса бу босмахоналар беркитиб ташланди. Орадан ўн беш йил ўтиб, 1932 йили Қозонда ғалати жиноий иш фош этилди: “Қозон шаҳридаги буржуа миллатчи унсурларни бирлаштирган Татаристондаги Султон Галиев ташкилоти филиали бир гуруҳ кадрларининг аксилинқилобий фаолияти ҳақидаги иш”ни тергов қилиш чоғида “чидаб бўлмас” жиноят очилди: Қозоннинг Комил Ёқуб номли босмахонасида Қуръони каримнинг қуйма қолиплари топилди. Бу ҳамма масжидлар ёпилган, диний китоблар йўқ қилинган, муллалар ҳайдалган ёки таъқиб этилган ўлкада Совет ҳокимиятининг ўн беш йиллигига ғаройиб совға эди. Маълум бўлишича, Ҳабибраҳмон Забиров “Сабоҳ” ва “Умид” ёпилганидан кейин ҳукумат бир кун келиб яна Қуръонни чоп этишга ижозат беради, деган умидда Қуръони каримнинг қуйма қолипларини яшириб қўйган экан. Бу ҳам камлик қилгандай, Маориф Халқ Комиссарлиги ҳайъатига Қуръонни ўз босмахоналарида чоп этган ўша қолиплар асосида қайта нашр этиш таклифини ҳам киритган экан. Забировнинг лойиҳасига кўра, Қуръоннинг бор нусхасини Татаристон ва Бошқирдистонни истисно қилган ҳолда, асосан, хорижга ва Совет Иттифоқининг миллий ўлкаларига тарқатиш мўлжалланган эди. Аслида, татар ноширининг бу таклифида жон бор эди. Чунки Қуръони каримнинг Қозон босмаси ҳарфларининг очиқ-ойдинлиги ва аниқлиги билан бутун мусулмон оламида шуҳрат топган ҳамда Советларга катта даромад келтириши мумкин эди. Ўрни келганда шуни ҳам айтиш зарур, татар устаси Муҳаммад Идрисий ишлаб чиққан ёзув машинкасининг арабча ҳарф қолиплари кейинроқ Совет давлати томонидан араб мамалакатларига сотилган ва Шарқда машҳур бўлиб кетган.
Аммо ҳамма ёқда “халқ душманлари” тўлиб-тошган ўттизинчи йилларда тижорат-фойда ҳақида гапириш ўринсиз эди. Суд Ҳабибраҳмон Забировнинг интилишларини “муносиб” баҳолади: у ўзининг “фойдали таклифи” учун чекка шимолда ўташ шарти билан беш йил қамоқ жазосини олди.
Қуръони каримнинг Қозон босмаси тарихи бу билан тугамайди. Ҳозир у дунёнинг кўпгина мусулмон ўлкаларида қайта-қайта чоп этилмоқда ва минглаб-миллиёнлаб мусулмонларнинг Аллоҳ каломи билан ошно бўлишларига имкон яратмоқда. Русия диёридаги илк босма китоблардан бўлган Қозон босма Қуръоннинг турк-татарларни Ислом асослари билан таништиришдаги аҳамиятини, бу соҳада татар матбаачилари ва ноширларининг хизматларини муносиб баҳолашга эса сўз бойлигимиз камлик қилади.

Озод ОХУНОВ,
Татаристон республикаси Фанлар академияси
Татар қомуси филиали катта илмий ходими.
«Ҳидоят» журналининг 2006 йил март ойи сонидан олинди.

* * *

Ba’zi manbaalarda Volga (Idil) bulg‘orlari Islomni milodiy 922 yili qabul qilishgan, deyiladi. Aslida, dinimiz bu yerlarga avvalroq kirib kelgan, bungacha ham qator masjidlar ishlab turgan.

Islom dini yoyilishi barobarida Bulg‘or mamlakatida Qur’oni karim va uning tafsirlari ham paydo bo‘la boshlaydi. O‘sha paytda Qur’onni boshqa tillarga tarjima qilish an’anasi bo‘lmagani uchun tatarlarda uni og‘zaki tafsir va ta’vil qilish avj oldi. Turkiy xalqlar orasida ma’lum Tabariy, Abu Bakr, Abdussalom Qazviniylar tafsiri juda katta — o‘ttizdan uch yuz jildgacha bo‘lgani uchun undagi mazmun va qissalarni badiiy asar qilish ham shakllana boshladi. Rabg‘uziyning “Qisas ul-anbiyo”, Mahmud Bulg‘oriyning “Jannat eshigi”, Sayfi Saroyining “Turkiy Guliston” kabi asarlari shular jumlasidandir.

O‘n to‘qqizinchi asrga kelib, tatarlar orasidan Qur’oni karim ma’nolarini tarjima va tafsir qilgan olimlar yetishib chiqdi. Bu sohadagi ilk urinishni taniqli alloma Abdunnosir Kursaviy (1776-1812) amalga oshirdi. Hozir Qozon kutubxonalarida uning qalamiga mansub “Haftiyak tafsiri”ning toshbosma nusxalari saqlanmoqda. Tatar tarixchisi va adibi Tojiddin Yolchigul (1768-1838) ham “Haftiyak”ka tafsir yozgan. Qur’oni karimning to‘laroq tafsirini tatar tarixchisi va ilohiyotchisi Husayn Amirxonov (1814-1893) amalga oshirdi. Keyinchalik, 1910-1911 yillari tatar olimi va shoiri Muhammad Sodiq Imomqulining ikki jildli “Tashil ul-bayon fit tafsir ul-Qur’on” kitobi chop etildi va aynan shu tafsir yaqinda Qatarda “Sobiq Sovet Ittifoqi musulmon turklariga sovg‘a” sifatida qayta nashr qilindi. Yigirmanchi asrda tatarlardan Shayxulislom Hamidiyning “Al-itqon fit tarjimat ul-Qur’on” tafsiri ham mashhur edi.

1907 yili Qozonda chop etilgan “Al-itqon” nusxasi keyinchalik Yaponiya, Turkiya, Qatarda qayta nashr qilindi. Abdunnosir Kursaviyning shogirdi Mulla No‘‘monning tafsiri ham turkiy xalqlar o‘rtasida keng tarqalgan. Shuningdek, o‘tgan asrda Burxon Sharof, Sun’atulloh Bekpo‘lat, Murod Ramziy, Muso Begiyev va boshqalarning tafsir hamda ma’no tarjimalari paydo bo‘ldi.

O‘n to‘qqizinchi asrda Qozonda bosmaxonalar paydo bo‘la boshladi. Ammo chor hukumati tatarlarga bosmaxona tutishga ijozat bermagan, tatarcha va arabcha kitoblarni nashr etish rus matbaachilari qo‘lida edi. 1856 yili Kukubin bosmaxonasida Qur’oni karim chop etildi. Afsuski, bu nashrda 356 ta imloviy xatoga yo‘l qo‘yilgan edi. Biroq tatarlarning o‘z vaqtli matbuoti bo‘lmagani uchun bu holat keng jamoatchilik e’tiboridan chetda qoldi.

O‘sha davrda Ivan Nikolayevich Xaritonov bosmaxonasi nom chiqargan edi. Tatar noshirlarining har qanday buyurtmasini uddalashga qodir bo‘lgan bu bosmaxonada ham Qur’oni karim chop etildi. Ammo ish ko‘ngildagidek bajarilmadi: ayrim oyatlar ikki-uch martadan qaytarilgan, ba’zi oyatlar esa tushib qolgan edi.

Matbuotda Xaritonovni “fosh etish”ga birinchi bo‘lib yozuvchi Fotih Amirxon jur’at qildi. Matbaachi Xaritonov bunga javoban Qur’onning “xato bosilgan” nusxalarini yangisiga almashtirib berish, “kelgusida bunday xatoga yo‘l qo‘ymaslik” haqida bayonot bilan chiqdi. U bunday kamchiliklar har qanday matbaa korxonasida sodir bo‘lishi mumkin deb hisoblab, hodisaga uncha jiddiy qaramadi. Biroq bu uning katta xatosi edi. Tatar matbuoti yakdillik bilan Xaritonovga qarshi shiddatli “hujum” boshladi. Kun tartibiga Xaritonov bosmaxonasi Qur’onni qasddan xato bosganmi yoki bu tasodifiy ishkallik edimi, degan masala qo‘yildi. Ivan Xaritonov bosmaxonada harf teruvchilarni Rizvon Sharipov va Zinnat Hismatullinlarning beparvoligi tufayli xato ketib qolgan, deya tushuntirdi. Lekin kitobda matn diniy kengash vakili Safiulloh Abdullin tomonidan tekshirib chiqilgan va tasdiqlangan, deb ko‘rsatilgan edi. Bu Xaritonovning yana bir xatosi edi, chunki Abdullin kitob xomakisini mutlaqo ko‘rmagan. To‘g‘ri, uning nomi Qur’onning avvalgi nashrlarida ham bor edi, bosmaxonada bu nashrga ham uning nomini shundoqqina ko‘chirib qo‘yaqoldi. Xaritonov nega unga xomaki nusxani ko‘rsatmay, kitobning hamma nusxasini berib yuborgani sirligicha qoldi. O‘sha paytda Qur’onga talab nihoyatda katta bo‘lgan (Rusiyada yiliga ikki yuz ming nusxa tarqalardi) sharoitda “qo‘shimcha” tiraj bosilgani haqida gumon paydo bo‘ladi. Vaholanki, chor Rusiyasida matbaachilik ishi hukumatning qattiq nazoratida bo‘lgan.

Aftidan, Xaritonov quyma matnni yana bir bor musulmon muharrirga ko‘rsatib olishga eringan ko‘rinadi. Tabiiyki, qattiq g‘azablangan Safiulloh Abdullin diniy kengashga murojaat qilib, bu ishga aloqasi yo‘qligini bildirgan. Xaritonovni sudga berish taklifi bilan chiqqanlar ham bo‘ldi. “Xaritonov ishi” asta-sekin susaysa ham, bu voqea uning korxonasi uchun halokatli bo‘ldi — 1916 yili u bosmaxonasini sotib, kitob noshirligini butunlay tark etdi.

Qur’oni karimning bosma nusxasini Xaritonovdan avval Qozondagi “Saboh” va “Umid” bosmaxonalari egasi Habibrahmon Zabirov ham ko‘p nusxada chop etgan va bu nusxalar Tataristondan tashqari Rusiya hamda O‘rta Osiyodagi boshqa musulmon o‘lkalarda ham keng tarqalgan edi. Oktyabr inqilobidan keyin esa bu bosmaxonalar berkitib tashlandi. Oradan o‘n besh yil o‘tib, 1932 yili Qozonda g‘alati jinoiy ish fosh etildi: “Qozon shahridagi burjua millatchi unsurlarni birlashtirgan Tataristondagi Sulton Galiyev tashkiloti filiali bir guruh kadrlarining aksilinqilobiy faoliyati haqidagi ish”ni tergov qilish chog‘ida “chidab bo‘lmas” jinoyat ochildi: Qozonning Komil Yoqub nomli bosmaxonasida Qur’oni karimning quyma qoliplari topildi. Bu hamma masjidlar yopilgan, diniy kitoblar yo‘q qilingan, mullalar haydalgan yoki ta’qib etilgan o‘lkada Sovet hokimiyatining o‘n besh yilligiga g‘aroyib sovg‘a edi. Ma’lum bo‘lishicha, Habibrahmon Zabirov “Saboh” va “Umid” yopilganidan keyin hukumat bir kun kelib yana Qur’onni chop etishga ijozat beradi, degan umidda Qur’oni karimning quyma qoliplarini yashirib qo‘ygan ekan. Bu ham kamlik qilganday, Maorif Xalq Komissarligi hay’atiga Qur’onni o‘z bosmaxonalarida chop etgan o‘sha qoliplar asosida qayta nashr etish taklifini ham kiritgan ekan. Zabirovning loyihasiga ko‘ra, Qur’onning bor nusxasini Tatariston va Boshqirdistonni istisno qilgan holda, asosan, xorijga va Sovet Ittifoqining milliy o‘lkalariga tarqatish mo‘ljallangan edi. Aslida, tatar noshirining bu taklifida jon bor edi. Chunki Qur’oni karimning Qozon bosmasi harflarining ochiq-oydinligi va aniqligi bilan butun musulmon olamida shuhrat topgan hamda Sovetlarga katta daromad keltirishi mumkin edi. O‘rni kelganda shuni ham aytish zarur, tatar ustasi Muhammad Idrisiy ishlab chiqqan yozuv mashinkasining arabcha harf qoliplari keyinroq Sovet davlati tomonidan arab mamalakatlariga sotilgan va Sharqda mashhur bo‘lib ketgan.

Ammo hamma yoqda “xalq dushmanlari” to‘lib-toshgan o‘ttizinchi yillarda tijorat-foyda haqida gapirish o‘rinsiz edi. Sud Habibrahmon Zabirovning intilishlarini “munosib” baholadi: u o‘zining “foydali taklifi” uchun chekka shimolda o‘tash sharti bilan besh yil qamoq jazosini oldi.

Qur’oni karimning Qozon bosmasi tarixi bu bilan tugamaydi. Hozir u dunyoning ko‘pgina musulmon o‘lkalarida qayta-qayta chop etilmoqda va minglab-milliyonlab musulmonlarning Alloh kalomi bilan oshno bo‘lishlariga imkon yaratmoqda. Rusiya diyoridagi ilk bosma kitoblardan bo‘lgan Qozon bosma Qur’onning turk-tatarlarni Islom asoslari bilan tanishtirishdagi ahamiyatini, bu sohada tatar matbaachilari va noshirlarining xizmatlarini munosib baholashga esa so‘z boyligimiz kamlik qiladi.

Ozod OXUNOV,

Tatariston respublikasi Fanlar akademiyasi

Tatar qomusi filiali katta ilmiy xodimi.

«Hidoyat» jurnalining 2006 yil mart oyi sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги