Қуръони карим эълон этилгандан сўнг (Шайх Алоуддин Мансур ва Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон суҳбати)

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм.

САВОЛ. Алоуддин ака, Қуръони Каримнинг Сиз амалга оширган ўзбекча маъно таржимаси журналимизда эълон қилинганига ҳам, мана, икки йил бўлибди. Руҳоний ва дунёвий ҳаётимизда улкан ҳодиса бўлган бу ишнинг фойдаси, аҳамияти, иншооллоҳ, келгусида янада яққолроқ кўринажак ва хайрли бўлажак. Ҳозир бевосита таржима хусусида ва жамиятнинг бу таржимага муносабати ҳақида бир-икки оғиз суҳбатлашиб олсак. Аввало, билишни истаймизки, таржимадан кўнглингиз тўлдими?

ЖАВОБ. Ҳақ таолога беадад ҳамду санолар ҳамда Ул зотнинг ҳабиби ва сўнгги пайғамбари ҳазрати Муҳаммад Мустафога дуруду саломлар бўлсинки, Яратганнинг инояти билан кейинги йилларда диёримиз мўмин-мусулмонлари учун дину иймон йўли очилиб, халқимиз динсизлик асоратидан аста-секин халос бўла бошлади. Инсониятни жаҳолат зулматларидан қутқариб, иймоннинг мунаввар йўлига бошлаган Оллоҳнинг каломи бўлмиш Қуръони Каримни, барча пайғамбарлар сарвари Муҳаммад алайҳиссаломнинг муборак ҳадисларини ва аллома аждодларимиздан бизларга маънавий мерос бўлиб қолган диний китобларни ўқиб, ўрганиб, мутолаа қилиш имкониятига эга бўлдик. Қуръони Карим маъноларининг замонавий ўзбек тилидаги изоҳли таржимаси дунёга келди. Каломуллоҳ маъноларини халқимизга биринчи бўлиб етказиш бахти жумҳуриятнинг етакчи адабий ойномаси «Шарқ юлдузи»га насиб этди. Мен ўша ёруғ кунларни миннатдорлик ва мароқ билан эслайман. Журнал ходимлари — бош муҳаррирдан тортиб мусаҳҳиҳгача бу савобли ишга катта диққат-эътибор ва масъулият билан киришган эдилар. Агар Қуръони Карим таржимаси журналда тўла икки йил давомида эълон қилинган бўлса, қарийб ҳар бир сон учун тайёрланган жузъ устида таржимон билан муҳаррирлар ўртасида кескин баҳс-мунозаралар бўлиб ўтар эди. Ҳар сафар янги қилинган таржимани етказиб берар эканман, телефон олдида таҳрир учун масъул Омон Мухтор ва Анвар Турсунларнинг «ҳужум»ларига қарши ҳозирлик кўриб турар эдим. Чунки улар таржиманинг илк ўқувчилари ва, таъбир жоиз бўлса, илк танқидчилари ҳам эдилар. Шунинг учун ҳар бир сура, балки ҳар бир оят таржимасини ўта диққат билан ўқишар ва иложи борича бирон камчилик топишга «ҳаракат» қилишар эди. Муҳаррирларимиз бу Илоҳий асар таржимасини имкон қадар ўқувчига тушунарлироқ бўлишига аҳамият беришар, шу сабабдан айрим ўринларда то мен улар талаб қилган изоҳларни ёзиб бермагунимча ёки Ўткир ака ўртага тушиб ҳар икки тарафни инсофга чақирмагунча, Тошкент билан Ўш ўртасидаги «телефон жанги» давом этаверар эди. Табиийки, бундай баҳс-мунозаралар натижасида таржима фақат ютар ва сайқал топар эди. Лекин шу ўринда мен муҳтарам ўқувчиларимизни хотиржам қилиш учун шуни маълум қилиб қўйишга бурчлиманки, муҳаррирлар томонидан камина амалга оширган таржимага бирон сўз қўшилгани ҳам ёки қисқартирилгани ҳам йўқ.

Энди саволингизга келсак, хўш, менинг ўзим бу таржимадан кўнглим тўлдими ёки йўқми? Аввало, Илоҳий Калом маъноларини У нозил бўлган тилдан бошқа бир тилга ўгириш шунчаки ҳавас билан ёки қўлдаги қаламни чархлаб олиш учун қилиб қўяверадиган осон иш эмаслиги аён бир ҳақиқатдир. Бинобарин, мен ҳам қарийб йигирма йиллик тайёргарлик сўнгида бу муборак ишга қўл урар эканман, кўзим ўнгида ва дилим тўрида мудом Оллоҳнинг ризолиги, ул Зот олдидаги буюк масъулият ва рўзи маҳшарда Унинг ҳузуридаги жавобгарлик юки турди. Бу шундай шарафли ва айни пайтда ўта вазмин бир юк эдики, унинг олдида ўзимга ўхшаган ожиз бандаларнинг менинг таржимамга нисбатан билдирадиган муносабатлари — уларнинг олқишлари ёки танқидлари жуда енгил нарсага айланиб қолади. Шунинг учун мен Яратганнинг Ўзидан мадад тилаб, ниҳоят даражада чекланган диний билимим ва иқтидорим етганича бу Илоҳий Калом маъноларини, Унинг услубидаги пурмаъно тиғизлик, таранглик ва шиддат билан ёнма-ён келадиган, ҳар бир оят тахтидан уфуриб турган Қудсий Меҳрни, сўз ила ифодалаб бўлмайдиган даражада бемисл фасоҳат-балоғат билан баробар турган, ҳар бир ақл эгаси англай оладиган буюк соддаликни ва ниҳоят Илоҳий амру фармонлардаги турфа оҳанг ва мазмун товланишларини ало қадри ҳол миллатдошларимизга етказишга ҳаракат қилдим. Лекин Қуръони Карим шундай тубсиз денгиз эканки, ундаги тенгсиз ва бебаҳо жавоҳиротни то қиёмат териб битказиб бўлмас экан. Шу боисдан ҳам неча асрлардан буён не-не алломайи замонлар бу Илоҳий китобларга юзлаб тафсирлар — шарҳлар битдилар-у, аммо биронта инсон мен бу денгизнинг тубига ета олдим, деб даъво қила олмайди. Қўлимиздаги таржима ҳам ўша ўтган устозларнинг китобларидан фойдаланиб, халқимизни Каломуллоҳ томонига буриш илинжида қилинган бир ҳаракат бўлиб, шундай шарафга муваффақ қилгани учун мен Яратганга беадад шукрлар айтаман.

Шу ўринда муҳтарам ўқувчиларимизга уқтириб ўтмоқчиманки, Қуръони Карим кўз қири билан ўқиб қўя қоладиган китоб эмасдир. Уни фаҳмламоқчи бўлган киши чин ихлос-ла, бутун вужуди билан берилиб қайта-қайта ўқиган тақдирдагина бу азиз Китоб маъноларига етиб бора олади.

САВОЛ. «Қуръони Карим маънолари таржима қилиняпти экан, яқинда эълон қилинаркан», деб кутиб юрилган кунларда халқ орасида қизиқиш ниҳоятда катта, умумий кайфият ҳам бўлакча эди. Кейинроқ, назаримда, бу қизиқиш бир оз сусайгандек, одамлар сал бепарво бўлиб қолгандек туюлди. Сизга ҳам сезилдими бу ҳол? Таржима муаллифи сифатида бу ҳолнинг сабаби нимада деб ўйлайсиз?

ЖАВОБ. Менимча, бу ҳолнинг бир неча сабаблари бор. Биринчидан, Қуръони Карим таржимаси бошланаётган ўша даврда инсонларнинг руҳоний ҳаётларини оёқости қилиб келган даҳрий тузум энди емирила бошлаган, руҳоний ташналикдан азият чекаётган минг-минглаб кишиларда Каломуллоҳ маънолари билан танишиш имконияти вужудга келгани ҳақидаги хушхабар катта қизиқиш уйғотган эди. Иккинчидан, эсласангиз керак, ўша пайтларда оммавий ахборот воситаларида диний-руҳоний мавзу марказий ўринларни ишғол қилган эдики, бу ҳодиса ҳам халқимизда динга ва диний китобларга муайян қизиқиш уйғотиши табиий эди. Лекин, кейинчалик, кишилар Қуръони Карим маънолари билан таниша бошлагач, аввало, улар бу Китобда ўзлари учун нотаниш бўлган янги бир услубга рўбарў келдилар ва, табиийки, улар учун бу қадимий ва айни пайтда янги Сўзни қабул қилиш осон кечмади. Эҳтимол, бу ҳолга, айрим биродарларимиз тўғри таъкидлаганларидек, таржимадаги изоҳларнинг камлиги ҳам муайян таъсир кўрсатгандир. Аммо, менинг назаримда, асосий сабаб бошқа ёқда. Асосий сабаб шуки, Қуръони Карим, ушбу Илоҳий калом, бошқа башарий китоблардан фарқли ўлароқ, ўқувчининг олдига, ўқиган ҳар бир оятга амал қилиш вожиб, деган қатъий талабни кўндаланг қилиб қўядики, ҳамма ўқувчилар ҳам бундай олий ҳимматга эга бўлмасликлари турган гап. Демак, Қуръон нашрига «бир зўр классик асар» деб ёки бир «маданий-маънавий обида» деб кўз тутган кишилар учун эҳтимол Каломуллоҳ юки вазминлик қилгандир. Ҳар ҳолда, биз бу ҳолни Қуръон ўқувчилари камаяётибди деб эмас, балки сараланаётибди деб баҳоласак, тўғрироқ бўлар. Қолаверса, Қуръони Карим таржимаси турли нашриётларда кетма-кет, мисли кўрилмаган саноқда — милён нусхада чоп этилиб, халқимизга тарқалиб кетганини ҳисобга олсак, бу азиз Китобнинг харидорлари унчалик ҳам кам эмаслигини кўрамиз.

САВОЛ. Бизнинг кузатишимизча, Қуръони Каримнинг таржима этилишини юз фоиз қўллаб-қувватловчилардан тортиб, «Каломуллоҳ таржима қилинмаслиги керак эди, энди у илоҳийлик мартабасидан ерга тушиб қолди», деган маънода кескин рад қилувчиларгача бўлди. Қизиғи шундаки, бу масалада дунёвий уламолар ҳам, диний уламолар ҳам иккига бўлиниб қолдилар. Ҳатто ўша пайтларда жумҳурият компартияси марказий қўмитаси котиби номига бир дорилфунун доцентидан «Қуръоннинг «Шарқ юлдузи» журналида босилишини ахлоқсизлик деб ҳисоблайман», деган мазмунда телгром ҳам юборилган. Жамиятнинг бу тариқа турфа муносабатини Сиз қандай шарҳлайсиз?

ЖАВОБ. Дарҳақиқат, Қуръони Карим таржимаси дунё юзини кўриши билан жамият томонидан хилма-хил муносабатларга дуч келди. Аввало, халқимизнинг аксари қисми бу муборак ишни хушнудлик билан кутиб олганликларини таъкидлаш жоиздир. Энди қаршиликларга келсак, айрим диндорларимиз, гарчи ўзлари Қуръони Карим маъноларининг таржима-тафсир қилинишидан хурсанд бўлсалар-да, лекин уни алоҳида китоб шаклида бўлмай, балки бир адабий журналда чоп этилаётганидан хавотирга тушган ва бу иш Қуръонга нисбатан ҳурматсизлик бўлмасмикин, деган андишани изҳор қилган эдилар. Уларнинг бу хавотирларига журнал ўз вақтида ўринли жавоб қилган эди («Шврқ юлдузи», 1990 йил, 7-сон, 169—170-бетларга қаралсин). Дарвоқеъ, ўша сонда Сиз эслаб ўтган телгромнинг матни ҳам тўла берилган эди. Гарчи, ҳозирги вазиятимиздан қараганда, Қуръон таржимаси хусусида компартия идорасига арз қилишнинг ўзи ахлоқсизлик бўлиб кўринса ҳам, ўша вақт нуқтаи назари билан боқиб шикоятчини айблаб бўлмасди. Аммо мени телгромдаги иккинчи жумла ҳайратга солган эди. Унда: «Уни (Қуръонни) яхшилаб тайёрлангандан кейин алоҳида китоб қилиб, фақат обуна йўли билан олий ва ўрта махсус маълумотли одамларга тарқатиш...» кераклиги ёзилган эди. Ўшанда мен: «Бу доцент акамиз Қуръони Каримни ўқиб, ўрганиб, унга амал қилиб ўтган ота-боболаримизнинг ҳаммаларини олий ва ўрта махсус маълумотли кишилар, деб ҳисоблайдилар шекилли», деб ўйлаган эдим.

Энди «Каломуллоҳ таржима қилиниши билан осмондан ерга тушиб қолди», деган хавотир билан бошлари қотиб юрган биродарларимизга келсак, улар ё ҳақиқатан ҳам Қуръон осмондан — Оллоҳ таоло томонидан ерга — Муҳаммад алайҳиссаломга ва у зот воситалари билан бутун инсониятга тушганидан бехабарлар, ёки халқимиз Қуръони Карим маъноларидан хабардор бўлиб қолишидан қўрқадилар. Ҳолбуки, Каломуллоҳ Жаноби Ҳақ томонидан бизларга уни фақат қабристонларда ёки ўлик чиққан хонадонларда ўқишимиз ёхуд сандиқларда авайлаб-асрашимиз учун эмас, балки онгли ҳаётимизнинг ҳар бир нафасида ўқиб, маъноларининг фаҳмига етиб, унга амал қилишимиз учун туширилган-ку! Ҳолбуки, Қуръон, агар таъбир жоиз бўлса, Парвардигоримиз томонидан бизларга юборилган Илоҳий Мактубдирки, унда, агар ўқиб, уқиб, амал қилсак, икки дунёимиз саодатини таъмин этадиган Илоҳий йўл-йўриқ ва амру фармонлар бордир. Хўш, энди агар Қуръон тилидан бехабар бўлсак-чи? У ҳолда бу азиз Китобнинг маъноларини ўз тилимизга ўгириб, имкон қадар Каломуллоҳга яқинлашиш бизларнинг эзгу вазифамиз ва муқаддас бурчимиз бўлиб қолмайдими?! Ахир, мактуб юборган Зот ўқувчилар фақат у мактубнинг оҳангларига маҳлиё бўлишларидан ёки ўша мактуб битилган варақнинг ҳошиясидаги безакларга ҳушлари учиб, мафтун бўлиб қолишларидан рози бўлмаса керак. Аксинча, шундай Илоҳий Мактуб олиш бахтига ноил бўлган ҳар бир ўқувчи — Инсон дарҳол ундаги Илоҳий фармонларни ўқиб-ўрганиб, уларни имконияти етганича ижро қилишга киришмоғи лозимдир. Мен мана шундай мулоҳазалардан келиб чиқиб Каломуллоҳ маъноларини миллатимизга етказишга ҳаракат қилдим. Ҳа, Қуръони Карим таржимасига нисбатан турфа муносабатлар бўлди. Лекин, нафсиламрни айтганда, мен ўз таржимамни эълон қилар эканман, етмиш йиллаб динсизлик оғуси билан заҳарланиб келаётган халқимиздан бундан-да кескинроқ, бундан-да нохушроқ қаршилик қилишларини кутган эдим. Қолаверса, арабларда шундай бир нақл ҳам бор-ку: «Ман саннафа, фақод истаҳдафа», яъни, «Ҳар кимки бирон асар тасниф қилса (ёзса), муҳаққақки, у ҳар тарафдан отиладиган ўқлар учун нишонга айланади». Яратганга шукроналар бўлсин, У зот аввал бандаларининг дилларини ўз каломига мойил қилиб қўйиб, сўнгра бизга ушбу Каломни таржима қилишни насиб этган эканки, мутлақ кўпчилик ҳаммиллатларимиз бу воқеани хурсандлик билан кутиб олдилар.

САВОЛ. Таржима журналда эълон этилиб бўлгач, бир неча марта ва турли нашриётларда китоб ҳолида чоп этилди. Лекин, афсуски, матнда бир оз фарқлар кўзга ташланяпти. Имловий хатолар ҳам анча-мунча. Ҳатто бир нашрда «Ҳужурот» сурасидан 4-оятнинг давоми ва 5-оятнинг бошлари тушиб қолиб, иккала оят қўшилиб кетган. Буларнинг сабаби нимада ва масъулиятини ким бўйнига олади?

ЖАВОБ. Нуруллоҳ, бу саволингиз билан Сиз менинг ҳам дилимни ўртаётган бир муаммони ўртага ташладингиз. Айтиб ўтганимдек, Қуръони Карим таржимаси журнал саҳифаларида, «Чўлпон» нашриётида ва Ғафур Ғулом нашриётида кетма-кет қарийб милён нусхада чоп этилди. Мен ҳар бир нашрни таржима муаллифи сифатида интиқлик билан, лекин шу билан баробар хавотир билан кутадиган бўлиб қолдим. Чунки қайси нашрни олиб қараманг, ортиқ даражада имловий хатолар, ҳатто айрим сураларда бутун-бутун оятлар таржимаси тушиб қолиши кишини ранжитади. Аёнки, бу бир томондан ўқувчини чалғитса, иккинчи томондан нашриётнинг Каломуллоҳга нисбатан бепарволигини кўрсатади. Тўғри, китоб чоп этиш, хусусан, Қуръони Карим тафсиридек ўта мураккаб китобни нашр қилиш жараёни жуда қийин ва меҳнатталаб жараён экан, лекин бу ҳол ҳеч бир нашриётни ўтиб кетган хатолар учун масъул бўлишдан озод қила олмаса керак.

САВОЛ. Қуръони Каримда Оллоҳ таоло ақл эгаларига кўп бор мурожаат қилади. Ниҳоят Қуръони Каримнинг маъноларини ўз она тилларида ўқишга муяссар бўлган аксари ақл эгаларида «Нега? Нега? Нега?» деган саволлар кўпайиб қолди. Яъни, мукаммал тафсирларга муҳтожлик сезиляпти. Агар тез орада бу «Нега?»ларга қониқарли жавоб берилмаса, жамият яна боягидай қоронғиликда қолавериши мумкин... Масалан, бир ёзувчи акамиз бир куни: «Қуръони Каримни ўқиб чиқдим, аммо жаннатда ибодат қилинадими, йўқми — жавоб тополмадим», деди. Яна бир куни: «Нега Оллоҳ таоло яхши амал қилганларга охиратда нуқул моддий неъматлар ваъда қилади? Нега маънавий неъматлар ҳақида сўз йўқ? Нима, жаннат фақат моддий неъматлар маконими?» деб қолди. Албатта, бундай саволлар рад маъносида эмас, ҳақиқатан билгиси келганидан туғилган саволлардир. Демак, ақл уларга жавоб истайди. Шу масалада нималар дея оласиз?

ЖАВОБ: Дарҳақиқат, мукаммал тафсирларга муҳтожмиз. Чунки бизнинг авлод Қуръони Карим сирлари билан энди-энди ошно бўла бошладики, бу азиз Китобнинг мазмун-моҳиятини тўлароқ англаб етишимиз учун бизлар ўнлаб, балки юзлаб шарҳу тафсирларга муҳтожмиз. Иншооллоҳ, келгусида бу орзу-истакларимиз ҳам рўёбга чиқар. Аммо ҳозирча борига барака деганларидек, қўлимиздаги тафсир-таржимага мурожаат қилиб, уни қайта-қайта ўқисак, ўйлайманки, ўзимизни қийнаб юрган кўплаб «Нега?»ларга жавоб топсак керак. Зотан, ақл эгаларининг вазифаси фақат турли саволлар топиш эмас, балки, ўқилган оятлар зимнидан, жумлалар орасидаги ҳаводан — иқлимдан ўзгаларнинг фаросати етмаган жавобларни ҳам топишдир. Бунинг учун, аввало, қўлимиздаги Китобнинг эгаси аввалу охирни, дунё ва охиратни Ўз қабзасида ушлаб турган Зот эканлигини бир нафас бўлсин унутмаслигимиз керак. Оллоҳнинг Каломи ҳам У зотнинг Ўзи каби юксак, қудратли ва ҳикматли эканини ҳар дақиқа ёдимизда тутишимиз лозим. Яъни, бу азиз Китоб ҳузурига йиллар давомида кўнглимизга инган ғуборлар ва ақлимизни ишғол қилган шубҳалар билан эмас, балки тоза дил ва соф ақл билан келсак, чин иймон ва ихлос билан келсак, ана шунда ундан кўнглимиз таскин топадиган, ақлимиз ором оладиган барча жавобларни оламиз. Ана шунда барча оламлар Подшоҳининг ҳузуридан бизнинг саодати абадиййатимизни таъмин этадиган тўхтам-қаноатни ва собит эътиқодни топамиз. Ана шунда, сиз юқорида эслаб ўтган саволларнинг жавоби Қуръони Каримда қайта-қайта келадиган: «У жойда (жаннатда) жаннат аҳлларининг кўнгли тилаган барча нарса муҳайёдир», деган мазмундаги ояти каримада эканлигини жуда осон кўра оламиз ва инсониятни мудом маънавиййат юксакликларига кўтарилишга ундаган, моддага қул бўлиб қолмасликка буюрган Оллоҳ таоло, маънавий баркамол, собит эътиқодли кишиларга жаннат неъматларини ваъда қилган Парвардигоримиз ҳеч қачон аҳли жаннатни у жойда маънавий неъматдан маҳрум қилиб қўймаслигига иймон келтирамиз.

Нуруллоҳ, мен бу сўзларим билан Қуръони Каримни ўқиганларда ҳеч қандай савол туғилиши мумкин эмас, демоқчимасман, балки дилимизга келган ҳар қандай савол-иштибоҳ билан яна Қуръоннинг ўзига мурожаат қилсак ва уни диққат-эътибор билан, ихлос-эътиқод билан мутолаа қилсак, барча «Нега?»ларнинг жавобини Каломуллоҳдан топа олишимизни айтмоқчиман. Оллоҳ таоло барчаларимизни Қуръони Каримни ўқиб, уқиб, унга амал қиладиган бандалари қаторига қўшсин!

“Шарқ юлдузи” журнали, 1994 йил, 3-4-сон

* * *

Bismillahir rohmanir rohiym.

SAVOL. Alouddin aka, Qur’oni Karimning Siz amalga oshirgan o‘zbekcha ma’no tarjimasi jurnalimizda e’lon qilinganiga ham, mana, ikki yil bo‘libdi. Ruhoniy va dunyoviy hayotimizda ulkan hodisa bo‘lgan bu ishning foydasi, ahamiyati, inshoolloh, kelgusida yanada yaqqolroq ko‘rinajak va xayrli bo‘lajak. Hozir bevosita tarjima xususida va jamiyatning bu tarjimaga munosabati haqida bir-ikki og‘iz suhbatlashib olsak. Avvalo, bilishni istaymizki, tarjimadan ko‘nglingiz to‘ldimi?

JAVOB. Haq taologa beadad hamdu sanolar hamda Ul zotning habibi va so‘nggi payg‘ambari hazrati Muhammad Mustafoga durudu salomlar bo‘lsinki, Yaratganning inoyati bilan keyingi yillarda diyorimiz mo‘min-musulmonlari uchun dinu iymon yo‘li ochilib, xalqimiz dinsizlik asoratidan asta-sekin xalos bo‘la boshladi. Insoniyatni jaholat zulmatlaridan qutqarib, iymonning munavvar yo‘liga boshlagan Ollohning kalomi bo‘lmish Qur’oni Karimni, barcha payg‘ambarlar sarvari Muhammad alayhissalomning muborak hadislarini va alloma ajdodlarimizdan bizlarga ma’naviy meros bo‘lib qolgan diniy kitoblarni o‘qib, o‘rganib, mutolaa qilish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Qur’oni Karim ma’nolarining zamonaviy o‘zbek tilidagi izohli tarjimasi dunyoga keldi. Kalomulloh ma’nolarini xalqimizga birinchi bo‘lib yetkazish baxti jumhuriyatning yetakchi adabiy oynomasi «Sharq yulduzi»ga nasib etdi. Men o‘sha yorug‘ kunlarni minnatdorlik va maroq bilan eslayman. Jurnal xodimlari — bosh muharrirdan tortib musahhihgacha bu savobli ishga katta diqqat-e’tibor va mas’uliyat bilan kirishgan edilar. Agar Qur’oni Karim tarjimasi jurnalda to‘la ikki yil davomida e’lon qilingan bo‘lsa, qariyb har bir son uchun tayyorlangan juz’ ustida tarjimon bilan muharrirlar o‘rtasida keskin bahs-munozaralar bo‘lib o‘tar edi. Har safar yangi qilingan tarjimani yetkazib berar ekanman, telefon oldida tahrir uchun mas’ul Omon Muxtor va Anvar Tursunlarning «hujum»lariga qarshi hozirlik ko‘rib turar edim. Chunki ular tarjimaning ilk o‘quvchilari va, ta’bir joiz bo‘lsa, ilk tanqidchilari ham edilar. Shuning uchun har bir sura, balki har bir oyat tarjimasini o‘ta diqqat bilan o‘qishar va iloji boricha biron kamchilik topishga «harakat» qilishar edi. Muharrirlarimiz bu Ilohiy asar tarjimasini imkon qadar o‘quvchiga tushunarliroq bo‘lishiga ahamiyat berishar, shu sababdan ayrim o‘rinlarda to men ular talab qilgan izohlarni yozib bermagunimcha yoki O‘tkir aka o‘rtaga tushib har ikki tarafni insofga chaqirmaguncha, Toshkent bilan O‘sh o‘rtasidagi «telefon jangi» davom etaverar edi. Tabiiyki, bunday bahs-munozaralar natijasida tarjima faqat yutar va sayqal topar edi. Lekin shu o‘rinda men muhtaram o‘quvchilarimizni xotirjam qilish uchun shuni ma’lum qilib qo‘yishga burchlimanki, muharrirlar tomonidan kamina amalga oshirgan tarjimaga biron so‘z qo‘shilgani ham yoki qisqartirilgani ham yo‘q.

Endi savolingizga kelsak, xo‘sh, mening o‘zim bu tarjimadan ko‘nglim to‘ldimi yoki yo‘qmi? Avvalo, Ilohiy Kalom ma’nolarini U nozil bo‘lgan tildan boshqa bir tilga o‘girish shunchaki havas bilan yoki qo‘ldagi qalamni charxlab olish uchun qilib qo‘yaveradigan oson ish emasligi ayon bir haqiqatdir. Binobarin, men ham qariyb yigirma yillik tayyorgarlik so‘ngida bu muborak ishga qo‘l urar ekanman, ko‘zim o‘ngida va dilim to‘rida mudom Ollohning rizoligi, ul Zot oldidagi buyuk mas’uliyat va ro‘zi mahsharda Uning huzuridagi javobgarlik yuki turdi. Bu shunday sharafli va ayni paytda o‘ta vazmin bir yuk ediki, uning oldida o‘zimga o‘xshagan ojiz bandalarning mening tarjimamga nisbatan bildiradigan munosabatlari — ularning olqishlari yoki tanqidlari juda yengil narsaga aylanib qoladi. Shuning uchun men Yaratganning O‘zidan madad tilab, nihoyat darajada cheklangan diniy bilimim va iqtidorim yetganicha bu Ilohiy Kalom ma’nolarini, Uning uslubidagi purma’no tig‘izlik, taranglik va shiddat bilan yonma-yon keladigan, har bir oyat taxtidan ufurib turgan Qudsiy Mehrni, so‘z ila ifodalab bo‘lmaydigan darajada bemisl fasohat-balog‘at bilan barobar turgan, har bir aql egasi anglay oladigan buyuk soddalikni va nihoyat Ilohiy amru farmonlardagi turfa ohang va mazmun tovlanishlarini alo qadri hol millatdoshlarimizga yetkazishga harakat qildim. Lekin Qur’oni Karim shunday tubsiz dengiz ekanki, undagi tengsiz va bebaho javohirotni to qiyomat terib bitkazib bo‘lmas ekan. Shu boisdan ham necha asrlardan buyon ne-ne allomayi zamonlar bu Ilohiy kitoblarga yuzlab tafsirlar — sharhlar bitdilar-u, ammo bironta inson men bu dengizning tubiga yeta oldim, deb da’vo qila olmaydi. Qo‘limizdagi tarjima ham o‘sha o‘tgan ustozlarning kitoblaridan foydalanib, xalqimizni Kalomulloh tomoniga burish ilinjida qilingan bir harakat bo‘lib, shunday sharafga muvaffaq qilgani uchun men Yaratganga beadad shukrlar aytaman.

Shu o‘rinda muhtaram o‘quvchilarimizga uqtirib o‘tmoqchimanki, Qur’oni Karim ko‘z qiri bilan o‘qib qo‘ya qoladigan kitob emasdir. Uni fahmlamoqchi bo‘lgan kishi chin ixlos-la, butun vujudi bilan berilib qayta-qayta o‘qigan taqdirdagina bu aziz Kitob ma’nolariga yetib bora oladi.

SAVOL. «Qur’oni Karim ma’nolari tarjima qilinyapti ekan, yaqinda e’lon qilinarkan», deb kutib yurilgan kunlarda xalq orasida qiziqish nihoyatda katta, umumiy kayfiyat ham bo‘lakcha edi. Keyinroq, nazarimda, bu qiziqish bir oz susaygandek, odamlar sal beparvo bo‘lib qolgandek tuyuldi. Sizga ham sezildimi bu hol? Tarjima muallifi sifatida bu holning sababi nimada deb o‘ylaysiz?

JAVOB. Menimcha, bu holning bir necha sabablari bor. Birinchidan, Qur’oni Karim tarjimasi boshlanayotgan o‘sha davrda insonlarning ruhoniy hayotlarini oyoqosti qilib kelgan dahriy tuzum endi yemirila boshlagan, ruhoniy tashnalikdan aziyat chekayotgan ming-minglab kishilarda Kalomulloh ma’nolari bilan tanishish imkoniyati vujudga kelgani haqidagi xushxabar katta qiziqish uyg‘otgan edi. Ikkinchidan, eslasangiz kerak, o‘sha paytlarda ommaviy axborot vositalarida diniy-ruhoniy mavzu markaziy o‘rinlarni ishg‘ol qilgan ediki, bu hodisa ham xalqimizda dinga va diniy kitoblarga muayyan qiziqish uyg‘otishi tabiiy edi. Lekin, keyinchalik, kishilar Qur’oni Karim ma’nolari bilan tanisha boshlagach, avvalo, ular bu Kitobda o‘zlari uchun notanish bo‘lgan yangi bir uslubga ro‘baro‘ keldilar va, tabiiyki, ular uchun bu qadimiy va ayni paytda yangi So‘zni qabul qilish oson kechmadi. Ehtimol, bu holga, ayrim birodarlarimiz to‘g‘ri ta’kidlaganlaridek, tarjimadagi izohlarning kamligi ham muayyan ta’sir ko‘rsatgandir. Ammo, mening nazarimda, asosiy sabab boshqa yoqda. Asosiy sabab shuki, Qur’oni Karim, ushbu Ilohiy kalom, boshqa bashariy kitoblardan farqli o‘laroq, o‘quvchining oldiga, o‘qigan har bir oyatga amal qilish vojib, degan qat’iy talabni ko‘ndalang qilib qo‘yadiki, hamma o‘quvchilar ham bunday oliy himmatga ega bo‘lmasliklari turgan gap. Demak, Qur’on nashriga «bir zo‘r klassik asar» deb yoki bir «madaniy-ma’naviy obida» deb ko‘z tutgan kishilar uchun ehtimol Kalomulloh yuki vazminlik qilgandir. Har holda, biz bu holni Qur’on o‘quvchilari kamayayotibdi deb emas, balki saralanayotibdi deb baholasak, to‘g‘riroq bo‘lar. Qolaversa, Qur’oni Karim tarjimasi turli nashriyotlarda ketma-ket, misli ko‘rilmagan sanoqda — milyon nusxada chop etilib, xalqimizga tarqalib ketganini hisobga olsak, bu aziz Kitobning xaridorlari unchalik ham kam emasligini ko‘ramiz.

SAVOL. Bizning kuzatishimizcha, Qur’oni Karimning tarjima etilishini yuz foiz qo‘llab-quvvatlovchilardan tortib, «Kalomulloh tarjima qilinmasligi kerak edi, endi u ilohiylik martabasidan yerga tushib qoldi», degan ma’noda keskin rad qiluvchilargacha bo‘ldi. Qizig‘i shundaki, bu masalada dunyoviy ulamolar ham, diniy ulamolar ham ikkiga bo‘linib qoldilar. Hatto o‘sha paytlarda jumhuriyat kompartiyasi markaziy qo‘mitasi kotibi nomiga bir dorilfunun dotsentidan «Qur’onning «Sharq yulduzi» jurnalida bosilishini axloqsizlik deb hisoblayman», degan mazmunda telgrom ham yuborilgan. Jamiyatning bu tariqa turfa munosabatini Siz qanday sharhlaysiz?

JAVOB. Darhaqiqat, Qur’oni Karim tarjimasi dunyo yuzini ko‘rishi bilan jamiyat tomonidan xilma-xil munosabatlarga duch keldi. Avvalo, xalqimizning aksari qismi bu muborak ishni xushnudlik bilan kutib olganliklarini ta’kidlash joizdir. Endi qarshiliklarga kelsak, ayrim dindorlarimiz, garchi o‘zlari Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima-tafsir qilinishidan xursand bo‘lsalar-da, lekin uni alohida kitob shaklida bo‘lmay, balki bir adabiy jurnalda chop etilayotganidan xavotirga tushgan va bu ish Qur’onga nisbatan hurmatsizlik bo‘lmasmikin, degan andishani izhor qilgan edilar. Ularning bu xavotirlariga jurnal o‘z vaqtida o‘rinli javob qilgan edi («Shvrq yulduzi», 1990 yil, 7-son, 169—170-betlarga qaralsin). Darvoqe’, o‘sha sonda Siz eslab o‘tgan telgromning matni ham to‘la berilgan edi. Garchi, hozirgi vaziyatimizdan qaraganda, Qur’on tarjimasi xususida kompartiya idorasiga arz qilishning o‘zi axloqsizlik bo‘lib ko‘rinsa ham, o‘sha vaqt nuqtai nazari bilan boqib shikoyatchini ayblab bo‘lmasdi. Ammo meni telgromdagi ikkinchi jumla hayratga solgan edi. Unda: «Uni (Qur’onni) yaxshilab tayyorlangandan keyin alohida kitob qilib, faqat obuna yo‘li bilan oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli odamlarga tarqatish...» kerakligi yozilgan edi. O‘shanda men: «Bu dotsent akamiz Qur’oni Karimni o‘qib, o‘rganib, unga amal qilib o‘tgan ota-bobolarimizning hammalarini oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli kishilar, deb hisoblaydilar shekilli», deb o‘ylagan edim.

Endi «Kalomulloh tarjima qilinishi bilan osmondan yerga tushib qoldi», degan xavotir bilan boshlari qotib yurgan birodarlarimizga kelsak, ular yo haqiqatan ham Qur’on osmondan — Olloh taolo tomonidan yerga — Muhammad alayhissalomga va u zot vositalari bilan butun insoniyatga tushganidan bexabarlar, yoki xalqimiz Qur’oni Karim ma’nolaridan xabardor bo‘lib qolishidan qo‘rqadilar. Holbuki, Kalomulloh Janobi Haq tomonidan bizlarga uni faqat qabristonlarda yoki o‘lik chiqqan xonadonlarda o‘qishimiz yoxud sandiqlarda avaylab-asrashimiz uchun emas, balki ongli hayotimizning har bir nafasida o‘qib, ma’nolarining fahmiga yetib, unga amal qilishimiz uchun tushirilgan-ku! Holbuki, Qur’on, agar ta’bir joiz bo‘lsa, Parvardigorimiz tomonidan bizlarga yuborilgan Ilohiy Maktubdirki, unda, agar o‘qib, uqib, amal qilsak, ikki dunyoimiz saodatini ta’min etadigan Ilohiy yo‘l-yo‘riq va amru farmonlar bordir. Xo‘sh, endi agar Qur’on tilidan bexabar bo‘lsak-chi? U holda bu aziz Kitobning ma’nolarini o‘z tilimizga o‘girib, imkon qadar Kalomullohga yaqinlashish bizlarning ezgu vazifamiz va muqaddas burchimiz bo‘lib qolmaydimi?! Axir, maktub yuborgan Zot o‘quvchilar faqat u maktubning ohanglariga mahliyo bo‘lishlaridan yoki o‘sha maktub bitilgan varaqning hoshiyasidagi bezaklarga hushlari uchib, maftun bo‘lib qolishlaridan rozi bo‘lmasa kerak. Aksincha, shunday Ilohiy Maktub olish baxtiga noil bo‘lgan har bir o‘quvchi — Inson darhol undagi Ilohiy farmonlarni o‘qib-o‘rganib, ularni imkoniyati yetganicha ijro qilishga kirishmog‘i lozimdir. Men mana shunday mulohazalardan kelib chiqib Kalomulloh ma’nolarini millatimizga yetkazishga harakat qildim. Ha, Qur’oni Karim tarjimasiga nisbatan turfa munosabatlar bo‘ldi. Lekin, nafsilamrni aytganda, men o‘z tarjimamni e’lon qilar ekanman, yetmish yillab dinsizlik og‘usi bilan zaharlanib kelayotgan xalqimizdan bundan-da keskinroq, bundan-da noxushroq qarshilik qilishlarini kutgan edim. Qolaversa, arablarda shunday bir naql ham bor-ku: «Man sannafa, faqod istahdafa», ya’ni, «Har kimki biron asar tasnif qilsa (yozsa), muhaqqaqki, u har tarafdan otiladigan o‘qlar uchun nishonga aylanadi». Yaratganga shukronalar bo‘lsin, U zot avval bandalarining dillarini o‘z kalomiga moyil qilib qo‘yib, so‘ngra bizga ushbu Kalomni tarjima qilishni nasib etgan ekanki, mutlaq ko‘pchilik hammillatlarimiz bu voqeani xursandlik bilan kutib oldilar.

SAVOL. Tarjima jurnalda e’lon etilib bo‘lgach, bir necha marta va turli nashriyotlarda kitob holida chop etildi. Lekin, afsuski, matnda bir oz farqlar ko‘zga tashlanyapti. Imloviy xatolar ham ancha-muncha. Hatto bir nashrda «Hujurot» surasidan 4-oyatning davomi va 5-oyatning boshlari tushib qolib, ikkala oyat qo‘shilib ketgan. Bularning sababi nimada va mas’uliyatini kim bo‘yniga oladi?

JAVOB. Nurulloh, bu savolingiz bilan Siz mening ham dilimni o‘rtayotgan bir muammoni o‘rtaga tashladingiz. Aytib o‘tganimdek, Qur’oni Karim tarjimasi jurnal sahifalarida, «Cho‘lpon» nashriyotida va G‘afur G‘ulom nashriyotida ketma-ket qariyb milyon nusxada chop etildi. Men har bir nashrni tarjima muallifi sifatida intiqlik bilan, lekin shu bilan barobar xavotir bilan kutadigan bo‘lib qoldim. Chunki qaysi nashrni olib qaramang, ortiq darajada imloviy xatolar, hatto ayrim suralarda butun-butun oyatlar tarjimasi tushib qolishi kishini ranjitadi. Ayonki, bu bir tomondan o‘quvchini chalg‘itsa, ikkinchi tomondan nashriyotning Kalomullohga nisbatan beparvoligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri, kitob chop etish, xususan, Qur’oni Karim tafsiridek o‘ta murakkab kitobni nashr qilish jarayoni juda qiyin va mehnattalab jarayon ekan, lekin bu hol hech bir nashriyotni o‘tib ketgan xatolar uchun mas’ul bo‘lishdan ozod qila olmasa kerak.

SAVOL. Qur’oni Karimda Olloh taolo aql egalariga ko‘p bor murojaat qiladi. Nihoyat Qur’oni Karimning ma’nolarini o‘z ona tillarida o‘qishga muyassar bo‘lgan aksari aql egalarida «Nega? Nega? Nega?» degan savollar ko‘payib qoldi. Ya’ni, mukammal tafsirlarga muhtojlik sezilyapti. Agar tez orada bu «Nega?»larga qoniqarli javob berilmasa, jamiyat yana boyagiday qorong‘ilikda qolaverishi mumkin... Masalan, bir yozuvchi akamiz bir kuni: «Qur’oni Karimni o‘qib chiqdim, ammo jannatda ibodat qilinadimi, yo‘qmi — javob topolmadim», dedi. Yana bir kuni: «Nega Olloh taolo yaxshi amal qilganlarga oxiratda nuqul moddiy ne’matlar va’da qiladi? Nega ma’naviy ne’matlar haqida so‘z yo‘q? Nima, jannat faqat moddiy ne’matlar makonimi?» deb qoldi. Albatta, bunday savollar rad ma’nosida emas, haqiqatan bilgisi kelganidan tug‘ilgan savollardir. Demak, aql ularga javob istaydi. Shu masalada nimalar deya olasiz?

JAVOB: Darhaqiqat, mukammal tafsirlarga muhtojmiz. Chunki bizning avlod Qur’oni Karim sirlari bilan endi-endi oshno bo‘la boshladiki, bu aziz Kitobning mazmun-mohiyatini to‘laroq anglab yetishimiz uchun bizlar o‘nlab, balki yuzlab sharhu tafsirlarga muhtojmiz. Inshoolloh, kelgusida bu orzu-istaklarimiz ham ro‘yobga chiqar. Ammo hozircha boriga baraka deganlaridek, qo‘limizdagi tafsir-tarjimaga murojaat qilib, uni qayta-qayta o‘qisak, o‘ylaymanki, o‘zimizni qiynab yurgan ko‘plab «Nega?»larga javob topsak kerak. Zotan, aql egalarining vazifasi faqat turli savollar topish emas, balki, o‘qilgan oyatlar zimnidan, jumlalar orasidagi havodan — iqlimdan o‘zgalarning farosati yetmagan javoblarni ham topishdir. Buning uchun, avvalo, qo‘limizdagi Kitobning egasi avvalu oxirni, dunyo va oxiratni O‘z qabzasida ushlab turgan Zot ekanligini bir nafas bo‘lsin unutmasligimiz kerak. Ollohning Kalomi ham U zotning O‘zi kabi yuksak, qudratli va hikmatli ekanini har daqiqa yodimizda tutishimiz lozim. Ya’ni, bu aziz Kitob huzuriga yillar davomida ko‘nglimizga ingan g‘uborlar va aqlimizni ishg‘ol qilgan shubhalar bilan emas, balki toza dil va sof aql bilan kelsak, chin iymon va ixlos bilan kelsak, ana shunda undan ko‘nglimiz taskin topadigan, aqlimiz orom oladigan barcha javoblarni olamiz. Ana shunda barcha olamlar Podshohining huzuridan bizning saodati abadiyyatimizni ta’min etadigan to‘xtam-qanoatni va sobit e’tiqodni topamiz. Ana shunda, siz yuqorida eslab o‘tgan savollarning javobi Qur’oni Karimda qayta-qayta keladigan: «U joyda (jannatda) jannat ahllarining ko‘ngli tilagan barcha narsa muhayyodir», degan mazmundagi oyati karimada ekanligini juda oson ko‘ra olamiz va insoniyatni mudom ma’naviyyat yuksakliklariga ko‘tarilishga undagan, moddaga qul bo‘lib qolmaslikka buyurgan Olloh taolo, ma’naviy barkamol, sobit e’tiqodli kishilarga jannat ne’matlarini va’da qilgan Parvardigorimiz hech qachon ahli jannatni u joyda ma’naviy ne’matdan mahrum qilib qo‘ymasligiga iymon keltiramiz.

Nurulloh, men bu so‘zlarim bilan Qur’oni Karimni o‘qiganlarda hech qanday savol tug‘ilishi mumkin emas, demoqchimasman, balki dilimizga kelgan har qanday savol-ishtiboh bilan yana Qur’onning o‘ziga murojaat qilsak va uni diqqat-e’tibor bilan, ixlos-e’tiqod bilan mutolaa qilsak, barcha «Nega?»larning javobini Kalomullohdan topa olishimizni aytmoqchiman. Olloh taolo barchalarimizni Qur’oni Karimni o‘qib, uqib, unga amal qiladigan bandalari qatoriga qo‘shsin!

“Sharq yulduzi” jurnali, 1994 yil, 3-4-son

• Олдинги
• Кейинги