Носир Фозилов: “Яхшилик ажрсиз қолмайди”

— Носир оға, хўп десангиз, "Ҳидоят” ўқувчиларига сизни таништирмоқчи эдик...
— Мен 1929 йили Туркистоннинг Кориз қишлоғида туғилганман. Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси яқинида яшаган Носирбой исмли кишининг кейинчалик советлар мусодара қилган уйида очилган мактабда савод чиқардим. Носирбой — Саидносир Миржалилов, ўтган аср бошида яшаган зиёлилардан, шўролар даврида бойлигидан ажралган. Аммо ўзи оқил, ниятлари холис эканки, юртдошлари ундан манфаат кўрди, орзуларини фарзандлари рўёбга чиқарди. Қизларидан бири — мусаввира, кимё олимаси, забардаст адибимиз мавлоно Ойбекнинг хотини Зарифа Саидносировадир. Унинг ўзбек фани ва маданиятига қўшган ҳиссасини яхши биламиз.
Бу мактабга мени бобом Йўлдош оқсоқол олиб келган. Минг тўққиз юз қирқ тўққизинчи йили ўрта мактабни тугатиб, азим Тошкентга ўқишга отланганимда ҳам мени қўллаганлардан бири бобом бўлди. Мен Ўрта Осиё университети (ҳозирги ЎзМУ) филология факултетига ўқишга кирдим.
Ўқишни битириш арафасида ота-онамни Туркистондан Тошкент вилоятининг Олмазор қишлоғига кўчириб олиб келган эдим. Университетни тугатгач, бир муддат ўша ерда яшаб, таржима ишлари билан шуғулландим. Минг тўққиз юз эллик бешинчи йилнинг баҳорида қозоқ ёзувчиси Ғабиден Мустафиннинг «Қарағанда» деган машҳур романининг таржимасини тугатиб, уни нашриётга обориб топширдим. Сўнг талабалик йилларим бир муддат яшаган қариндошимникига кетдим. Ярим соат ўтар-ўтмас ортимдан Олим Маҳкам исмли ёш ёзувчи сўроқлаб келди. “Сизни Саида опа чақиряптилар”, деди. Саида Зуннунова биздан икки курс олдин университетни битирганини билардим, лекин таниш эмас эдик.
Эртаси куни соат ўн бирларда Саида опа ишлайдиган (собиқ “Пионер”) “Гулхан” журнали таҳририятига бордим.
Саида опа мени илиқ кутиб олди: “Саид Аҳмад акангиз қамоқдан қайтди, энди мен у кишининг ёнида бўлишим керак. Бўлимни сизга топширишга қарор қилдим. Мана стол, мана қоғоз, мана қалам”, дедилар.
Ғалати бўлиб кетдим. Бу ишни эплай олармиканман...
Шу-шу бўлди-ю, ҳаётим матбуотга боғланиб қолди.

— Ёзув-чизувингиз... қандай бошланган?
— Турсун Муҳаммад Аълам исмли катта бобом анча илмли, иқтидорли киши бўлган экан. Бухоро, Самарқанд, Тошкентда ўтадиган бедилхонлик, навоийхонликларда қатнашган, ўзи ҳам “Ғурбатий” тахаллуси билан шеърлар, мақолалар ёзган, ўша замоннинг бидъат-хурофотларига қарши чиқишлар қилган экан. (Дарвоқе, Тошкентда тошбосма усулида у кишининг уч-тўртта китоби чоп этилган.) Лекин университетда ўқиб юрганимда бобом ҳақида лом-лим демаганман, мулланинг авлоди экан деб зуғумга учрашдан қўрққанман. Кейинчалик излаб юриб, бобомнинг қўлёзма тўпламини топишга муваффақ бўлдим. Яхшигина ғазаллари, Навоий ғазалларига боғлаган мухаммаслари бор экан. Фолбинларга қарши Қуръони карим, ҳадиси шарифдан далил келтириб ёзган маърифий мақолалари бугун ҳам аҳамиятини йўқотмаган эканки, айримларини “Ҳидоят” журналида қайта бостиришга муяссар бўлдик. Адабиётга ҳавасим, қизиқишим шу бобомдан ўтган бўлса керак.
Адабиётга ҳақиқий маънода ихлос қўйишим, ҳикоялар қоралашим, таржимага қўл уришим университетда эллигинчи йилдан бошланди. Минг тўққиз юз эллик тўққизинчи йили “Ирмоқ” номида биринчи ҳикоялар китобим чоп этилди. Ўша йили бир ҳикоям (“Иншо”) туркман тилига таржима қилиниб, “Дузме” деган номда Ашхободда китобча ҳолида нашр этилди. Шундан бошлаб ҳар йили, йилора китобларим ёруғлик юзини кўра бошлади. Бундай ўйлаб қарасам, қозоқчадан, қорақалпоқчадан, қирғизчадан кўп китоб ўгириб қўйган эканман. Таржима билангина ўралашиб қолмай, мустақил асарлар ҳам ёздим. Яратганга шукр, меҳнатларимни ҳукуматимиз ва жамоатчилигимиз муносиб тақдирлади. “Устозлар даврасида” деган китобимга Ўзбекистон давлат мукофоти берилди. Болалар адабиётидаги хизматларим Ёзувчилар уюшмамизнинг Ғафур Ғулом номидаги мукофотига лойиқ кўрилди. “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби” унвонига, “Эл-юрт ҳурмати” орденига сазовор бўлдим. Одам ишласа, яхшилик қилса, ажрини олмасдан қолмас экан.

— Сизнинг шахсингизда ҳам, ижодингизда ҳам қон-қардош, қўшни халқларни бир-бирига яқинлаштириш учун жонкуярлик кўринади. Бунинг сабаби нимада?
— Марказий Осиё заминида яшайдиган қон-қардош туркий халқлар ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман — барчасининг тили бир, дини бир, тарихи бир; сувимиз, еримиз туташ; тожик биродарларимизнинг тили бўлак бўлгани билан Юртбошимиз айтганларидай, “Биз икки тилли бир халқмиз!” Демак, маданиятларимиз бир хил. “Туркистон — умумий уйимиз” деган гап тўқиб чиқарилмаган, бор ҳақиқат. Қозоқларда “Ўзбек ўз оғам” деган мақол бор. Демак, эт билан тирноқмиз. Этдан тирноқни ажратиб қўринг-чи? Қандай оғрийди?! Ёки қозоқ ёзма адабиётининг асосчиси Абай “Насиҳатлар”ида элини ўзбеклардан ўрнак олишга чақиради.
Носир оға шу гапларни айтиб турганда хонадонига бир киши уни йўқлаб келиб қолди. Қорақалпоқ ёзувчиси Муродбой Низонов экан. У устозига янги нашрдан чиққан “Охират уйқуси” номли китобини тақдим қиларкан, ўзбек болалар шоири ва таржимони Турсунбой Адашбоев ўзбекчага ўгириб берсин деб бир нечта шеър қолдирди... Муродбой Низонов Нукусдан Тошкентга бир ижодий иш боис шошилинч келганини айтиб, “Оға, сизни кўрмасдан кетолмадим ”, дея тезда ўрнидан турди.
У шогирдини кузатиб қайтгач, сўзида давом этди:
— Ёзувчи одам яна бир нарсани яхши билиши керак. Адабиётлар халқларни бир-бирига яқинлаштиради, қон-қардошлигини эсига солади. Гўзал асарлари билан ҳақиқатни англатади, тарбиялайди. Мен таржимон сифатида озми-кўпми тажрибага эгаман. Ҳамиша ҳам адабиётда ҳамма учун керакли мавзудаги асар пайдо бўлавермайди. Ўша зарур асар бошқа халқ адабиётида кўнгилдагидек ёзилган бўлса, нега уни таржима қилмаслик керак. Ахир у иккинчи бир халқ маънавиятини бойитади-ку! Бир-биримизни яқинроқдан таниш, аҳволи руҳиямиздан хабардор бўлиш ҳам адабиёт орқали қулай кечади. Бу қондош-қардош халқнинг иккиси учун ҳам фойдалидир.

— Сиз устозлар мурувватини кўриб, шунга яраша эҳтиромингизни ҳам кўрсатган адибсиз. Ортингиздан адабиётга кирганлар эса бағрикенг ва жонкуярлигингизни эьтироф этишади. Устоз-шогирдлик ҳақида тўхталсангиз.
— Шу савол баҳонасида устозларни эслаш кўнглимни чоғ қилади. Бу борада менинг толеим кулган. Битта-иккита мисоллар келтирсам. Минг тўққиз юз эллигинчи йили эди. Талабаман, кучим ичимга сиғмайди, исталган нарсани қотириб ташлайман деган кайфиятда юрардим. Ўшанда жуда ғўр фикрлаганимни орадан 50-60 йил ўтиб, энди сал-пал фаҳмлаётгандекман. Шунда Собит Муқоновнинг ёстиқдай келадиган уч жилддан иборат “Ҳаёт мактаби” номли романларини таржима қилмоқчи бўлиб, биринчи марта маслаҳатга атоқли шоиримиз Миртемир аканинг олдига бордим. Миртемир ака қалби жуда очиқ, беғубор одам экан. Биринчи кўришувдаёқ, “Ўзимиздан экансан”, дея яқин олди. Кўнглимни осмон қадар кўтарди. “Юр”, деб нашриётга олиб борди. Ҳозирги Алп Жамол банки ўрнида “Матбуотчилар” кўчасининг биқинида “Ўздавнашр” нашриёти биноси жойлашган эди. Шоир Шукур Саъдулланинг олдига олиб кирди. Ниятимни айтди. “Жуда яхши, лекин ҳажми бир оз катта экан, — деди шоир ўйланиб. — Болаларга мос нусхаси тайёрланса, ёмон бўлмасди. Сиз муаллифга хат ёзинг, рози бўлса, бўлди”, дея маслаҳат берди.
Собит Муқоновдай улкан ёзувчига шошилинч хат ёздим, жавоби қандай бўларкин, деб орзиқиб кутдим. Хат келиб қолди денг. Талабалар ётоқхонасида “Собит Муқоновдан хат олдим”, дея қувониб, дўстларимга кўз-кўз қилганим ҳеч эсимдан чиқмайди. Улкан адиб мени катта киши деб ўйлаган бўлса керак, хатини “Жўлдас” деб ҳурмат билан бошлаган, бу ишдан хурсанд ва розилигини айтиб, тез орада қисқартирилган нусхани етказишга ваъда қилган эди. Шу воқеанинг ўзи кўнглимни анча кўтариб юборди. Ўзимга ишончим ошди. Айниқса, устоз меҳри ва самимияти ҳаммадан кўра ишга рағбатлантирди. Ортимда тоғ тургандай ғайрат билан ишга киришдим. Шундай қилиб, Собит Муқоновнинг “Ҳаёт мактаби” романининг болаларбоп нусхаси собиқ Иттифоқда биринчи бўлиб Ўзбекистонда, менинг таржимамда нашр қилинди.
Шундан бошлаб мен Миртемир акадан ажралмадим. Нима ишга қўл урмай, у киши билан маслаҳатлашиб турдим. Нима қиляпсан, дея доим суриштирар, кўнглимга тегмайдиган меҳр билан тергар, ҳалол, ҳақгўй, меҳнаткаш, кенгфеъл бўлишга ундар эди. Миртемир ака сабаб ўзбек адабиётининг ўша пайтдаги манаман деган дарғалари билан танишдим. Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Ойбек ака. Улардан ҳам ҳаққини адо қилиб бўлмас кўп яхшиликлар кўрдим. Гўрлари нурга тўлсин ҳаммаларининг. Мана, бугун ўзим ҳам саксон ёшга кирдим. Яратганга беҳисоб шукр, ҳамиша яхши инсонларга йўлиқтирди, тарбияларидан баҳраманд этди.
Шундай экан, мен ўзимдан кейингиларга нега яхшилик қилмаслигим керак? Бировни нега тўғри йўлга йўллаб юбормаслигим керак?! Тақдирнинг инояти билан бугун ўзбек адабиётида ўз ўрнини топган Абдулла Орипов, Ўктам Усмонов, Саъдулла Сиёев, Йўлдош Сулаймон, Шукур Холмирзаев каби ижодкорларга озми-кўпми йўл-йўриқ кўрсатганимдан хурсандман. Уларнинг ютуғи менинг ҳам бахтим.
Бир воқеани айтиб берай. Саксонинчи йиллар эди. Абдулла Орипов “Гулхан” журналида бош муҳаррир бўлиб ишларди. “Мана буни бир бола Бухородан юборибди, шуни кўриб, хулосангизни айтсангиз”, деб қўлимга бир қиссани тутқазди. Ўқисам, жуда маъқул нарса ёзибди болалар ҳаётидан. Асар ҳақида ярим қоғоз фикримни қораладим. “Муҳтарам муҳаррир, мен ёш ёзувчи укамизнинг асарини кўриб чиқиб, қаноатландим. Болалар адабиёти дегани шунақа бўлиши керак. Уни нашрга тавсия этаман. Биламан, журнал ихчам, агар жой масаласи муаммо бўладиган бўлса, менинг “Меҳр ва қаҳр” деган қиссам чиқаётган эди, шуни олиб қўйиб, ўрнига Валижоннинг асарини берсангиз. Меники шошилинч эмас, кейинроқ чиқар”, деб илтимос қилдим. Шундай қилиб, Вали Бобомуродовнинг биринчи қиссаси “Гулхан” журналида босилди. Одамлар менинг ишимни мардлик деб ёзишдиям. Бу ҳеч қанақа мардлик эмас, балки адолат эди.

— Ёшликда киши беғубор, анча-мунча содда ҳам бўлади. Шу боис баъзан воқеаларнинг сиртига қараб баҳо беради. Шунчаки одатлар ҳам тасаввурида фазилатдай туюлади. Ёши улуғлашган сари ёки баъзан аччиқ тажрибадан кейин аслни сохтадан фарқлай бошлайди... Айтинг-чи, сиз инсондаги кайси фазилатни кўпроқ қадрлайсиз? Нима учун?
— Ростгўйликни яхши кўраман. Ростгўйни қўллаш, вақтида тақдирлаш ҳам керак. Яхшиликни ҳамма ҳам қилавермайди. У гўзал тарбия, мардона юракнинг иши. Назаримда, ҳамма фазилатлар яхшиликни ният қилишдан, ниятни яхшилашдан туғилади. Каттани ҳурмат, кичикни иззат қилган, ота-онани, устозларни эъзозлаган кишига меҳрим баланд. Зеро, ҳурмат ҳам, иззат ҳам бир куни ўзига қайтади, қадрлаган киши қадр топади, эътиборли эътиборга сазовор бўлади.
Мен ёлғон гапирадиган одамни ёмон кўраман. Ёлғоннинг умри қисқа бўлади. Ёлғончининг иши унмайди, бир куни, муқаррар, юзи шувит, ўзи шармисор бўлиши тайин. Нафс бандаси бўлишдан Ўзи асрасин! Ўзини билағон ўйлаб, “ҳозир нима қилсам мумкин”, дея одоб-ахлоқимизга терс иш қиладиган, такаббур, худбин кимсалардан ҳам узоқ юраман.

— Ҳар бир даврнинг ўзига хос вазифаси бўлади. Масалан, ўйлашимча, Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романи тугаган жойдан “Кеча ва кундуз” бошланганга ўхшайди... Демоқчиманки, хар бир даврнинг муҳим нуқтасига истеъдодли адиб ўзига хос бир услуб ва қараш билан диққатни тортади...
— Бунинг учун ёзувчида шахсий жасорат, фавқулодда истеъдоддан ташқари шароит ва кўникма, даврни тез илгаш ҳам бўлиши керак. Мен ўзбек адабиётида Чўлпонлардан кейин пайдо бўлган ёрқин истеъдодларнинг бири Ойбек деб биламан, у бошда “ёш Чўлпон” деб ҳам ном қозонган.
Менинг назаримда, Ойбек домла “Қутлуғ қон” романини ўз иқтидори имкониятидан бир оз сиқилиброқ ёзгандай туюлади. Негаки, бу совет даврининг дастлабки нафасини акс эттиришга бағишланган биринчи йирик асар эди. Шундай бўлса ҳам, ўша давр насрининг юксак намунаси деб ҳисоблайман. Ойбек домла ҳазрати Навоий ҳақида роман бошлаб, биринчидан, давр мушкулотларидан халос бўлди. У ўн бешинчи аср муҳитида эркин қалам тебратди. Ойбек домла, Миркарим Осим сингари фидойи инсонлар оғир замонда ана шу йўл билан маънавиятимизга хизмат қилишган эди.

— Бугун ҳақида гапиришингизни истардим...
— Ҳозир Ойбегимиз йўқ, Ғафур Ғуломимиз йўқ, Қаҳҳоримиз йўқ, Миртемиримиз йўқ. Саид Аҳмад, Асқад Мухторлар ҳам йўқ. Одил ака, Пиримқул акалар кексайиб қолишди. Қани, ўшаларнинг ишларини давом эттирадиганлар борми? Потирлаб китоблар чиқяпти. Лекин уларнинг бадиий савияси қандай? Қайси нашриётга борсангиз, “Ҳомийингиз борми?” деб сўрашади. Китобнинг савиясини, миллат маънавиятига қай даражада хизмат қилишини ўйлаб кўрмаймиз.
Қодирий домла бир асарини ёзиш учун қайта-қайта Марғилонга борар, водийда ярим ойлаб қолиб кетар эди ёхуд отга миниб, далаларни кезар эди. Беҳудага Чўлпон “Қучоқ очиб халқ ичига борайлик”, демаган-да. Бугун шаҳардан чиқмасдан, китоб ўқиб китоб ёзадиганлар бор. Шунинг учун ҳам асарида ҳаётнинг ичига киролмайди, руҳиятда кечадиган ўзгаришларни билмайди-ҳис қилмайди-да, бачкана, зерикарли, олди-қочди бир нарсани тўқийди...
Қолаверса, давр ўзгарди, мустақил бўлдик, бозор иқтисодиёти палласида яшаяпмиз. Миллат олдидаги хизматларимиз ҳам ўзгарди. Сохталаштирилган тарих фош бўлди, имон-эътиқодимиз эркинликка чиқди. Асл қадриятларимиздан хабар топдик. Бундай шароитда кечагидек ёзиб бўладими? Шунга биз тайёрмизми? Мен, масалан, болаларга бирон-бир асар ёзадиган бўлсам, унинг руҳига киришим учун қанча вақт керак бўлади? Айниқса, кечаётган жараёнлар иллатми, фазилатлигини билиш учун ҳам маълум вақт ўтиши керакка ўхшайди...
Бу кузатувларим баҳонасида иккита фикрни айтишни истардим. Чиқаётган ҳар бир китоб савиясига нашриётлар ҳам масъул бўлсин. Фақат товар ёхуд ўзини кўз-кўз қилишни истаган китобларнинг нашрига йўл берилмасин. Бундай саёз асарлар маънавиятимизга лат етказади, китобнинг, адабиётнинг қадрини туширади. Иккинчи гапим: ҳақиқий истеъдод билан ёзилган асарларнинг муаллифлари ҳам бозор иқтисодиёти даврида бир оз ҳимояга олиниши керак.

— Суҳбатимиз бошида яқинда қўлимга яна бир янги китобим тегди, дедингиз, сир бўлмаса, кейинги китобингиз ҳақида билишни истар эдик...
— Раҳматли Саид Аҳмад аканинг хотира-эсселардан иборат “Топганларим ва йўқотганларим” деган китобини ўқиган бўлсангиз керак. Мени ҳам устозларнинг ҳаёти ва уларнинг ранг-баранг тақдирлари анчадан буён қизиқтириб келади. Бу мавзудаги китобларим аввал ҳам чиққан. Бу билан мақтанмоқчи эмасман. Фақат бир ҳақиқатни айтишни истардим.
Бундай ўйлаб қарасак, ўтган асрнинг бошида қизгин ва фаол ижод қилган Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Абдулла Қодирий, Усмон Носир номларини, ижодларини бугун тез-тез тилга оламиз, аммо уларнинг шахсий ҳаёти, феъл-атворлари ҳақида кўп нарса бизга қоронғу. Йигирманчи, ўттиззинчи йилларда адабиётга кирган, улар билан ёнма-ён ижод қилган Ойбек домла, Ғафур Ғулом, Шайх ака, Миртемир акалар уларни билмаслиги мумкин эмасди... Чунки улар билан жуда яқин, дўст-биродар бўлишган, бироқ уларни тилга олишса, ўзлари ҳам қатагонга учрашидан чўчишган.
Йиллар ўтиб, яна бир авлод бизни тарк этди. Мен-ку тирикман. Ойбек акани кўрдим, Ғафур Ғулом билан бирга юрдим. Шайх аканинг таълимини олдим. Миртемир ака билан-ку, ота-бола бўлиб кетган эдик. Нима учун бу хотираларимни қораламаслигим керак? Бу хотираларни жамлаб, «Топдим-у, йўқотмадим» деб номладим. Бундай дейишимнинг маъноси шуки, мен уларни астойдил топдим, уларнинг руҳлари, миллатимизга қолдирган дурдона асарлари ҳамиша биз билан бирга. Уларни йўқотишга ҳаққим йўқ.

— Nosir og‘a, xo‘p desangiz, "Hidoyat” o‘quvchilariga sizni tanishtirmoqchi edik...
— Men 1929 yili Turkistonning Koriz qishlog‘ida tug‘ilganman. Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasi yaqinida yashagan Nosirboy ismli kishining keyinchalik sovetlar musodara qilgan uyida ochilgan maktabda savod chiqardim. Nosirboy — Saidnosir Mirjalilov, o‘tgan asr boshida yashagan ziyolilardan, sho‘rolar davrida boyligidan ajralgan. Ammo o‘zi oqil, niyatlari xolis ekanki, yurtdoshlari undan manfaat ko‘rdi, orzularini farzandlari ro‘yobga chiqardi. Qizlaridan biri — musavvira, kimyo olimasi, zabardast adibimiz mavlono Oybekning xotini Zarifa Saidnosirovadir. Uning o‘zbek fani va madaniyatiga qo‘shgan hissasini yaxshi bilamiz.
Bu maktabga meni bobom Yo‘ldosh oqsoqol olib kelgan. Ming to‘qqiz yuz qirq to‘qqizinchi yili o‘rta maktabni tugatib, azim Toshkentga o‘qishga otlanganimda ham meni qo‘llaganlardan biri bobom bo‘ldi. Men O‘rta Osiyo universiteti (hozirgi O‘zMU) filologiya fakultetiga o‘qishga kirdim.
O‘qishni bitirish arafasida ota-onamni Turkistondan Toshkent viloyatining Olmazor qishlog‘iga ko‘chirib olib kelgan edim. Universitetni tugatgach, bir muddat o‘sha yerda yashab, tarjima ishlari bilan shug‘ullandim. Ming to‘qqiz yuz ellik beshinchi yilning bahorida qozoq yozuvchisi G‘abiden Mustafinning «Qarag‘anda» degan mashhur romanining tarjimasini tugatib, uni nashriyotga oborib topshirdim. So‘ng talabalik yillarim bir muddat yashagan qarindoshimnikiga ketdim. Yarim soat o‘tar-o‘tmas ortimdan Olim Mahkam ismli yosh yozuvchi so‘roqlab keldi. “Sizni Saida opa chaqiryaptilar”, dedi. Saida Zunnunova bizdan ikki kurs oldin universitetni bitirganini bilardim, lekin tanish emas edik.
Ertasi kuni soat o‘n birlarda Saida opa ishlaydigan (sobiq “Pioner”) “Gulxan” jurnali tahririyatiga bordim.
Saida opa meni iliq kutib oldi: “Said Ahmad akangiz qamoqdan qaytdi, endi men u kishining yonida bo‘lishim kerak. Bo‘limni sizga topshirishga qaror qildim. Mana stol, mana qog‘oz, mana qalam”, dedilar.
G‘alati bo‘lib ketdim. Bu ishni eplay olarmikanman...
Shu-shu bo‘ldi-yu, hayotim matbuotga bog‘lanib qoldi.

— Yozuv-chizuvingiz... qanday boshlangan?
— Tursun Muhammad A’lam ismli katta bobom ancha ilmli, iqtidorli kishi bo‘lgan ekan. Buxoro, Samarqand, Toshkentda o‘tadigan bedilxonlik, navoiyxonliklarda qatnashgan, o‘zi ham “G‘urbatiy” taxallusi bilan she’rlar, maqolalar yozgan, o‘sha zamonning bid’at-xurofotlariga qarshi chiqishlar qilgan ekan. (Darvoqe, Toshkentda toshbosma usulida u kishining uch-to‘rtta kitobi chop etilgan.) Lekin universitetda o‘qib yurganimda bobom haqida lom-lim demaganman, mullaning avlodi ekan deb zug‘umga uchrashdan qo‘rqqanman. Keyinchalik izlab yurib, bobomning qo‘lyozma to‘plamini topishga muvaffaq bo‘ldim. Yaxshigina g‘azallari, Navoiy g‘azallariga bog‘lagan muxammaslari bor ekan. Folbinlarga qarshi Qur’oni karim, hadisi sharifdan dalil keltirib yozgan ma’rifiy maqolalari bugun ham ahamiyatini yo‘qotmagan ekanki, ayrimlarini “Hidoyat” jurnalida qayta bostirishga muyassar bo‘ldik. Adabiyotga havasim, qiziqishim shu bobomdan o‘tgan bo‘lsa kerak.
Adabiyotga haqiqiy ma’noda ixlos qo‘yishim, hikoyalar qoralashim, tarjimaga qo‘l urishim universitetda elliginchi yildan boshlandi. Ming to‘qqiz yuz ellik to‘qqizinchi yili “Irmoq” nomida birinchi hikoyalar kitobim chop etildi. O‘sha yili bir hikoyam (“Insho”) turkman tiliga tarjima qilinib, “Duzme” degan nomda Ashxobodda kitobcha holida nashr etildi. Shundan boshlab har yili, yilora kitoblarim yorug‘lik yuzini ko‘ra boshladi. Bunday o‘ylab qarasam, qozoqchadan, qoraqalpoqchadan, qirg‘izchadan ko‘p kitob o‘girib qo‘ygan ekanman. Tarjima bilangina o‘ralashib qolmay, mustaqil asarlar ham yozdim. Yaratganga shukr, mehnatlarimni hukumatimiz va jamoatchiligimiz munosib taqdirladi. “Ustozlar davrasida” degan kitobimga O‘zbekiston davlat mukofoti berildi. Bolalar adabiyotidagi xizmatlarim Yozuvchilar uyushmamizning G‘afur G‘ulom nomidagi mukofotiga loyiq ko‘rildi. “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi” unvoniga, “El-yurt hurmati” ordeniga sazovor bo‘ldim. Odam ishlasa, yaxshilik qilsa, ajrini olmasdan qolmas ekan.

— Sizning shaxsingizda ham, ijodingizda ham qon-qardosh, qo‘shni xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirish uchun jonkuyarlik ko‘rinadi. Buning sababi nimada?
— Markaziy Osiyo zaminida yashaydigan qon-qardosh turkiy xalqlar o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman — barchasining tili bir, dini bir, tarixi bir; suvimiz, yerimiz tutash; tojik birodarlarimizning tili bo‘lak bo‘lgani bilan Yurtboshimiz aytganlariday, “Biz ikki tilli bir xalqmiz!” Demak, madaniyatlarimiz bir xil. “Turkiston — umumiy uyimiz” degan gap to‘qib chiqarilmagan, bor haqiqat. Qozoqlarda “O‘zbek o‘z og‘am” degan maqol bor. Demak, et bilan tirnoqmiz. Etdan tirnoqni ajratib qo‘ring-chi? Qanday og‘riydi?! Yoki qozoq yozma adabiyotining asoschisi Abay “Nasihatlar”ida elini o‘zbeklardan o‘rnak olishga chaqiradi.
Nosir og‘a shu gaplarni aytib turganda xonadoniga bir kishi uni yo‘qlab kelib qoldi. Qoraqalpoq yozuvchisi Murodboy Nizonov ekan. U ustoziga yangi nashrdan chiqqan “Oxirat uyqusi” nomli kitobini taqdim qilarkan, o‘zbek bolalar shoiri va tarjimoni Tursunboy Adashboev o‘zbekchaga o‘girib bersin deb bir nechta she’r qoldirdi... Murodboy Nizonov Nukusdan Toshkentga bir ijodiy ish bois shoshilinch kelganini aytib, “Og‘a, sizni ko‘rmasdan ketolmadim ”, deya tezda o‘rnidan turdi.
U shogirdini kuzatib qaytgach, so‘zida davom etdi:
— Yozuvchi odam yana bir narsani yaxshi bilishi kerak. Adabiyotlar xalqlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, qon-qardoshligini esiga soladi. Go‘zal asarlari bilan haqiqatni anglatadi, tarbiyalaydi. Men tarjimon sifatida ozmi-ko‘pmi tajribaga egaman. Hamisha ham adabiyotda hamma uchun kerakli mavzudagi asar paydo bo‘lavermaydi. O‘sha zarur asar boshqa xalq adabiyotida ko‘ngildagidek yozilgan bo‘lsa, nega uni tarjima qilmaslik kerak. Axir u ikkinchi bir xalq ma’naviyatini boyitadi-ku! Bir-birimizni yaqinroqdan tanish, ahvoli ruhiyamizdan xabardor bo‘lish ham adabiyot orqali qulay kechadi. Bu qondosh-qardosh xalqning ikkisi uchun ham foydalidir.

— Siz ustozlar muruvvatini ko‘rib, shunga yarasha ehtiromingizni ham ko‘rsatgan adibsiz. Ortingizdan adabiyotga kirganlar esa bag‘rikeng va jonkuyarligingizni etirof etishadi. Ustoz-shogirdlik haqida to‘xtalsangiz.
— Shu savol bahonasida ustozlarni eslash ko‘nglimni chog‘ qiladi. Bu borada mening toleim kulgan. Bitta-ikkita misollar keltirsam. Ming to‘qqiz yuz elliginchi yili edi. Talabaman, kuchim ichimga sig‘maydi, istalgan narsani qotirib tashlayman degan kayfiyatda yurardim. O‘shanda juda g‘o‘r fikrlaganimni oradan 50-60 yil o‘tib, endi sal-pal fahmlayotgandekman. Shunda Sobit Muqonovning yostiqday keladigan uch jilddan iborat “Hayot maktabi” nomli romanlarini tarjima qilmoqchi bo‘lib, birinchi marta maslahatga atoqli shoirimiz Mirtemir akaning oldiga bordim. Mirtemir aka qalbi juda ochiq, beg‘ubor odam ekan. Birinchi ko‘rishuvdayoq, “O‘zimizdan ekansan”, deya yaqin oldi. Ko‘nglimni osmon qadar ko‘tardi. “Yur”, deb nashriyotga olib bordi. Hozirgi Alp Jamol banki o‘rnida “Matbuotchilar” ko‘chasining biqinida “O‘zdavnashr” nashriyoti binosi joylashgan edi. Shoir Shukur Sa’dullaning oldiga olib kirdi. Niyatimni aytdi. “Juda yaxshi, lekin hajmi bir oz katta ekan, — dedi shoir o‘ylanib. — Bolalarga mos nusxasi tayyorlansa, yomon bo‘lmasdi. Siz muallifga xat yozing, rozi bo‘lsa, bo‘ldi”, deya maslahat berdi.
Sobit Muqonovday ulkan yozuvchiga shoshilinch xat yozdim, javobi qanday bo‘larkin, deb orziqib kutdim. Xat kelib qoldi deng. Talabalar yotoqxonasida “Sobit Muqonovdan xat oldim”, deya quvonib, do‘stlarimga ko‘z-ko‘z qilganim hech esimdan chiqmaydi. Ulkan adib meni katta kishi deb o‘ylagan bo‘lsa kerak, xatini “Jo‘ldas” deb hurmat bilan boshlagan, bu ishdan xursand va roziligini aytib, tez orada qisqartirilgan nusxani yetkazishga va’da qilgan edi. Shu voqeaning o‘zi ko‘nglimni ancha ko‘tarib yubordi. O‘zimga ishonchim oshdi. Ayniqsa, ustoz mehri va samimiyati hammadan ko‘ra ishga rag‘batlantirdi. Ortimda tog‘ turganday g‘ayrat bilan ishga kirishdim. Shunday qilib, Sobit Muqonovning “Hayot maktabi” romanining bolalarbop nusxasi sobiq Ittifoqda birinchi bo‘lib O‘zbekistonda, mening tarjimamda nashr qilindi.
Shundan boshlab men Mirtemir akadan ajralmadim. Nima ishga qo‘l urmay, u kishi bilan maslahatlashib turdim. Nima qilyapsan, deya doim surishtirar, ko‘nglimga tegmaydigan mehr bilan tergar, halol, haqgo‘y, mehnatkash, kengfe’l bo‘lishga undar edi. Mirtemir aka sabab o‘zbek adabiyotining o‘sha paytdagi manaman degan darg‘alari bilan tanishdim. G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzoda, Oybek aka. Ulardan ham haqqini ado qilib bo‘lmas ko‘p yaxshiliklar ko‘rdim. Go‘rlari nurga to‘lsin hammalarining. Mana, bugun o‘zim ham sakson yoshga kirdim. Yaratganga behisob shukr, hamisha yaxshi insonlarga yo‘liqtirdi, tarbiyalaridan bahramand etdi.
Shunday ekan, men o‘zimdan keyingilarga nega yaxshilik qilmasligim kerak? Birovni nega to‘g‘ri yo‘lga yo‘llab yubormasligim kerak?! Taqdirning inoyati bilan bugun o‘zbek adabiyotida o‘z o‘rnini topgan Abdulla Oripov, O‘ktam Usmonov, Sa’dulla Siyoev, Yo‘ldosh Sulaymon, Shukur Xolmirzaev kabi ijodkorlarga ozmi-ko‘pmi yo‘l-yo‘riq ko‘rsatganimdan xursandman. Ularning yutug‘i mening ham baxtim.
Bir voqeani aytib beray. Saksoninchi yillar edi. Abdulla Oripov “Gulxan” jurnalida bosh muharrir bo‘lib ishlardi. “Mana buni bir bola Buxorodan yuboribdi, shuni ko‘rib, xulosangizni aytsangiz”, deb qo‘limga bir qissani tutqazdi. O‘qisam, juda ma’qul narsa yozibdi bolalar hayotidan. Asar haqida yarim qog‘oz fikrimni qoraladim. “Muhtaram muharrir, men yosh yozuvchi ukamizning asarini ko‘rib chiqib, qanoatlandim. Bolalar adabiyoti degani shunaqa bo‘lishi kerak. Uni nashrga tavsiya etaman. Bilaman, jurnal ixcham, agar joy masalasi muammo bo‘ladigan bo‘lsa, mening “Mehr va qahr” degan qissam chiqayotgan edi, shuni olib qo‘yib, o‘rniga Valijonning asarini bersangiz. Meniki shoshilinch emas, keyinroq chiqar”, deb iltimos qildim. Shunday qilib, Vali Bobomurodovning birinchi qissasi “Gulxan” jurnalida bosildi. Odamlar mening ishimni mardlik deb yozishdiyam. Bu hech qanaqa mardlik emas, balki adolat edi.

— Yoshlikda kishi beg‘ubor, ancha-muncha sodda ham bo‘ladi. Shu bois ba’zan voqealarning sirtiga qarab baho beradi. Shunchaki odatlar ham tasavvurida fazilatday tuyuladi. Yoshi ulug‘lashgan sari yoki ba’zan achchiq tajribadan keyin aslni soxtadan farqlay boshlaydi... Ayting-chi, siz insondagi kaysi fazilatni ko‘proq qadrlaysiz? Nima uchun?
— Rostgo‘ylikni yaxshi ko‘raman. Rostgo‘yni qo‘llash, vaqtida taqdirlash ham kerak. Yaxshilikni hamma ham qilavermaydi. U go‘zal tarbiya, mardona yurakning ishi. Nazarimda, hamma fazilatlar yaxshilikni niyat qilishdan, niyatni yaxshilashdan tug‘iladi. Kattani hurmat, kichikni izzat qilgan, ota-onani, ustozlarni e’zozlagan kishiga mehrim baland. Zero, hurmat ham, izzat ham bir kuni o‘ziga qaytadi, qadrlagan kishi qadr topadi, e’tiborli e’tiborga sazovor bo‘ladi.
Men yolg‘on gapiradigan odamni yomon ko‘raman. Yolg‘onning umri qisqa bo‘ladi. Yolg‘onchining ishi unmaydi, bir kuni, muqarrar, yuzi shuvit, o‘zi sharmisor bo‘lishi tayin. Nafs bandasi bo‘lishdan O‘zi asrasin! O‘zini bilag‘on o‘ylab, “hozir nima qilsam mumkin”, deya odob-axloqimizga ters ish qiladigan, takabbur, xudbin kimsalardan ham uzoq yuraman.

— Har bir davrning o‘ziga xos vazifasi bo‘ladi. Masalan, o‘ylashimcha, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani tugagan joydan “Kecha va kunduz” boshlanganga o‘xshaydi... Demoqchimanki, xar bir davrning muhim nuqtasiga iste’dodli adib o‘ziga xos bir uslub va qarash bilan diqqatni tortadi...
— Buning uchun yozuvchida shaxsiy jasorat, favqulodda iste’doddan tashqari sharoit va ko‘nikma, davrni tez ilgash ham bo‘lishi kerak. Men o‘zbek adabiyotida Cho‘lponlardan keyin paydo bo‘lgan yorqin iste’dodlarning biri Oybek deb bilaman, u boshda “yosh Cho‘lpon” deb ham nom qozongan.
Mening nazarimda, Oybek domla “Qutlug‘ qon” romanini o‘z iqtidori imkoniyatidan bir oz siqilibroq yozganday tuyuladi. Negaki, bu sovet davrining dastlabki nafasini aks ettirishga bag‘ishlangan birinchi yirik asar edi. Shunday bo‘lsa ham, o‘sha davr nasrining yuksak namunasi deb hisoblayman. Oybek domla hazrati Navoiy haqida roman boshlab, birinchidan, davr mushkulotlaridan xalos bo‘ldi. U o‘n beshinchi asr muhitida erkin qalam tebratdi. Oybek domla, Mirkarim Osim singari fidoyi insonlar og‘ir zamonda ana shu yo‘l bilan ma’naviyatimizga xizmat qilishgan edi.

— Bugun haqida gapirishingizni istardim...
— Hozir Oybegimiz yo‘q, G‘afur G‘ulomimiz yo‘q, Qahhorimiz yo‘q, Mirtemirimiz yo‘q. Said Ahmad, Asqad Muxtorlar ham yo‘q. Odil aka, Pirimqul akalar keksayib qolishdi. Qani, o‘shalarning ishlarini davom ettiradiganlar bormi? Potirlab kitoblar chiqyapti. Lekin ularning badiiy saviyasi qanday? Qaysi nashriyotga borsangiz, “Homiyingiz bormi?” deb so‘rashadi. Kitobning saviyasini, millat ma’naviyatiga qay darajada xizmat qilishini o‘ylab ko‘rmaymiz.
Qodiriy domla bir asarini yozish uchun qayta-qayta Marg‘ilonga borar, vodiyda yarim oylab qolib ketar edi yoxud otga minib, dalalarni kezar edi. Behudaga Cho‘lpon “Quchoq ochib xalq ichiga boraylik”, demagan-da. Bugun shahardan chiqmasdan, kitob o‘qib kitob yozadiganlar bor. Shuning uchun ham asarida hayotning ichiga kirolmaydi, ruhiyatda kechadigan o‘zgarishlarni bilmaydi-his qilmaydi-da, bachkana, zerikarli, oldi-qochdi bir narsani to‘qiydi...
Qolaversa, davr o‘zgardi, mustaqil bo‘ldik, bozor iqtisodiyoti pallasida yashayapmiz. Millat oldidagi xizmatlarimiz ham o‘zgardi. Soxtalashtirilgan tarix fosh bo‘ldi, imon-e’tiqodimiz erkinlikka chiqdi. Asl qadriyatlarimizdan xabar topdik. Bunday sharoitda kechagidek yozib bo‘ladimi? Shunga biz tayyormizmi? Men, masalan, bolalarga biron-bir asar yozadigan bo‘lsam, uning ruhiga kirishim uchun qancha vaqt kerak bo‘ladi? Ayniqsa, kechayotgan jarayonlar illatmi, fazilatligini bilish uchun ham ma’lum vaqt o‘tishi kerakka o‘xshaydi...
Bu kuzatuvlarim bahonasida ikkita fikrni aytishni istardim. Chiqayotgan har bir kitob saviyasiga nashriyotlar ham mas’ul bo‘lsin. Faqat tovar yoxud o‘zini ko‘z-ko‘z qilishni istagan kitoblarning nashriga yo‘l berilmasin. Bunday sayoz asarlar ma’naviyatimizga lat yetkazadi, kitobning, adabiyotning qadrini tushiradi. Ikkinchi gapim: haqiqiy iste’dod bilan yozilgan asarlarning mualliflari ham bozor iqtisodiyoti davrida bir oz himoyaga olinishi kerak.

— Suhbatimiz boshida yaqinda qo‘limga yana bir yangi kitobim tegdi, dedingiz, sir bo‘lmasa, keyingi kitobingiz haqida bilishni istar edik...
— Rahmatli Said Ahmad akaning xotira-esselardan iborat “Topganlarim va yo‘qotganlarim” degan kitobini o‘qigan bo‘lsangiz kerak. Meni ham ustozlarning hayoti va ularning rang-barang taqdirlari anchadan buyon qiziqtirib keladi. Bu mavzudagi kitoblarim avval ham chiqqan. Bu bilan maqtanmoqchi emasman. Faqat bir haqiqatni aytishni istardim.
Bunday o‘ylab qarasak, o‘tgan asrning boshida qizgin va faol ijod qilgan Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir nomlarini, ijodlarini bugun tez-tez tilga olamiz, ammo ularning shaxsiy hayoti, fe’l-atvorlari haqida ko‘p narsa bizga qorong‘u. Yigirmanchi, o‘ttizzinchi yillarda adabiyotga kirgan, ular bilan yonma-yon ijod qilgan Oybek domla, G‘afur G‘ulom, Shayx aka, Mirtemir akalar ularni bilmasligi mumkin emasdi... Chunki ular bilan juda yaqin, do‘st-birodar bo‘lishgan, biroq ularni tilga olishsa, o‘zlari ham qatagonga uchrashidan cho‘chishgan.
Yillar o‘tib, yana bir avlod bizni tark etdi. Men-ku tirikman. Oybek akani ko‘rdim, G‘afur G‘ulom bilan birga yurdim. Shayx akaning ta’limini oldim. Mirtemir aka bilan-ku, ota-bola bo‘lib ketgan edik. Nima uchun bu xotiralarimni qoralamasligim kerak? Bu xotiralarni jamlab, «Topdim-u, yo‘qotmadim» deb nomladim. Bunday deyishimning ma’nosi shuki, men ularni astoydil topdim, ularning ruhlari, millatimizga qoldirgan durdona asarlari hamisha biz bilan birga. Ularni yo‘qotishga haqqim yo‘q.

Vafo Fayzulloh suhbatlashdi

“Hidoyat” jurnalining 2009 yil, 4-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги