Яҳё қори Турдиев: «Фарзандингиз қори бўлишини истасангиз, аввало луқмангизни пок тутинг»

Яҳё қори Турдиев 1930 йил 21 декабрда Шарқий Туркистоннинг Қашқар вилояти Янгисор шаҳрида зиёли оилада таваллуд топган. У 1943 йил Қуръони каримни тўла ёд олди. 1962-1968 йиллар давомида Мир Араб мадрасасида таҳсил олди. 1978-1984 йилларда Ўртачирчиқ туманидаги Тўйтепа жоме масжидида имом-хатиблик қилди. 1988 йилдан Тошкент (ҳозирги Зангиота) туманидаги Кўктерак масжидига имомлик қилди. 1995-2011 йиллар шу тумандаги Ҳасанбойота жоме масжидида имом-хатиб бўлиб ишлаган. Яҳё қори ҳозирда ушбу масжид имом ноиби бўлиб эл хизматида фаолият юритмоқда.

– Устоз, болалик йилларингиз, қалбингизда Қуръони каримга илк муҳаббат уйғотган ота-онангиз, устозларингиз, имомлик фаолиятига кириб келишингиз ҳақида сўзлаб берсангиз.

– Мен деҳқон оиласида таваллуд топдим. Отам деҳқончилик билан шуғуллансада, аҳли илмга мухлис, домлаларнинг хизматига шай бўлган инсон эди. Онам ҳам жуда ўқимишли аёл бўлган. Онамнинг айтишларича  беш фарзанддан ёлғиз мен тирик қолган эканман. Қолган тўрт нафар жигарларим қизил чечак деган касаллик сабаб вафот этишган.

Қуръондан илк сабоқларни ота-онамдан (Аллоҳ раҳматига олсин) олдим. Уларнинг фарзандим олим бўлсин деган саъй-ҳаракатлари билан 13 ёшимда Қуръони каримни тўлиқ ёдладим. Шунингдек, устозларим Абдуҳалил ва Абдунодир домлалардан таълим олдим. Мактаб йиллари таълим олиш жуда мушкул эди. Дафтар, қалам оз бўлгани боис, тахтачага кўмир ё бўр билан алифбони ёзиб, ёдлаб бўлганимиздан сўнг, ўчириб бошқа ҳарфларни ўрганардик.

1954 йил олим бўлишимни истаган отам 1600 км узоқликда жойлашган Рўзиҳожи мадрасасига олиб борди. У ерда Ҳиндистонда таълим олган Шайх Шоҳимардон исмли етук олимдан илм олдим, 1960 йилда мадрасани тамомлаганимдан кейин домла Шоҳимардоннинг ёнида мударрис  бўлиб ишладим. Бироқ шу йилнинг ўзида устозимнинг маслаҳати билан собиқ Иттифоққа йўл олиб, Андижонда қўним топдим. 1962 йилда Мир Араб мадрасасига ўқишга кирдим. 1968 йил мадрасани тугаллагач, Тошкент вилоятидаги Бектемир қишлоғига кўчиб келдим. Бу ерда ўн йилдан ортиқ комбинатда ишладим. Шу орада Қашқарда устозлик қилган минглаб қориларни чиқарган Абдулазиз қори Маҳмудов билан яна устоз-шогирдлик муносабатларини йўлга қўйдим. 1976 йилда Шайх Зиёвуддин ибн Эшон Бобохон (Аллоҳ раҳматига олсин) билан танишдим. У кишининг таклифи билан 1977 йили Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратига ишга кирдим. Шу тариқа имомлик фаолият бошланди. 

– Қуръони каримни ёд олувчи, тиловат қилувчи олдин унинг ҳақларини тўлиқ билиб олиши ҳамда уларга риоя этиши ва бунда лоқайдликка йўл қўймаслиги лозим. Шундай экан, Қуръонни тиловат қилувчида Каломуллоҳнинг қандай ҳақлари бор?

– Қорилар Қуръонни ҳурмат қилишлари керак. Бинобарин, Аллоҳнинг каломи Қуръони карим қанчалик эъзозланса жунча оз. Домлаларимиз бизга Қуръонни кўкракдан пастга қўйиш гуноҳ, деб кўп бора таъкидлашарди.

Қориларнинг Қуръони каримдаги ҳақларидан яна бири унга амал қилишдир. Қайси қори эл орасида ҳурматга сазовор бўлса, билингки Аллоҳ у бандани ўқиган Қуръонига амал қилгани, Қуръоннинг ҳаққини адо этгани учун азиз қилган. Халқимиз орасида машҳур бўлган Раҳматуллоҳ қори, Абдурашид қори, Ҳасан-Ҳусайн каби қорилар айнан  илмларига амал қилганлари учун ҳам Аллоҳ бошқа илм эгаларидан кўра бу қориларни мартабасини баланд қилгани ҳаётий бир мисол.

Бундан ташқари қори мунтазам равишда Қуръони каримни тиловат, такрор қилиб туриши ҳам Қуръоннинг ҳақларидандир. Шу боис, доимо шогирдларимизга ҳар куни Қуръонни оз бўлсада такрор қилишларини таъкидлайман. Баъзан шогирдларим «устоз, бир кунда бир-икки пора эмас, беш-олти пора ўқишга қодирман» деса, «йўқ, оз бўлсада бардавом бўлсин, бир кунда беш-олти ўқиб, кейин бир ҳафта ўқишга қодир бўлмай қолгандан кўра, ҳар куни оз-оздан такрор қилинг», деб маслаҳат бераман. Агар қори ҳар куни икки порадан ўқиса, бир йил давомида йигирма тўрт маротаба Қуръонни ҳатм қилади. Зеро, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): Аллоҳга энг севимли бўлган ибодат оз бўлса ҳам доим бўлганидир, деганлар.

Афсуски, ҳозирда баъзи қориларимиз Қуръонни фақатгина Рамазон ойи кириши арафасида такрор қилиб, ҳатмга ўтмоқдалар. Бу Қуръонни ҳаққини адо этмаслик ҳисобланади. Ўзим ҳам ҳар куни камида икки пора қилишга одатланганман, бомдод намозидан аввал бир-бир ярим пора тиловат қиламан.

– Фарзандим қори бўлсин деган ният бўлган ота-оналар учун тавсияларингизни айтсангиз.

– Илм аҳлига ҳавас қилган, фарзандини қори бўлишини истаган ота-оналарга айтадиган биринчи тавсияман луқмасини ҳалол қилсин. Ҳаромга яқинлашмасин, ҳалол нарсани ҳам меъёрида истеъмол қилсин. Шунингдек, фарзандини ҳам ҳалол луқма билан вояга етказсин, тарбияласин. Домлаларимиз кўча-куйда таом истеъмол қилганимизни билиб қолсалар, қаттиқ ранжиб, бизни койиб: “Сен кеча Қуръондан бир бетни юз маротаба ўқиб ёдлаган бўлсанг, бугун икки юз маротаба ўқисанг ҳам ёдлай олмайсан. Шубҳали овқат емагин. Зеҳнинг заифлашиб қолади”, дер эдилар.

Шунингдек, фарзандини қори бўлишини истаган ота-оналар тақволи, ўқимишли бўлсин. Ота-оналар олимларни ҳурмат қилсин, уларни яхши кўриб, олимларга мухлис бўлсин. Фарзандини ёшлигидан бошлаб одоб-ахлоқли қилиб тарбияласин. Болам қори бўлсин деган ниятда бўлган ота-она ўзаро бир-бири билан жанжаллашмасин, уйда сокинлик ҳукм сурсин. Фарзанд келажакда етук олим бўлиши учун жуда кўп машаққат, саъй-ҳаракат талаб этилади. Аввало, ота-онанинг, сўнгра талаби илмнинг ҳамда устознинг биргаликдаги интилиш ва ҳаракати бўлиши лозим. Шуларнинг бари бириккандагина фарзанд олим, қори бўлади. Ота-она масъулиятсизлик қилса ёки талаба илм олишдан бошқа нарсаларга чалғиса оқсаш кузатилади, мақсадга эришилмайди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): Ҳар бир нарсага ҳам бир монеълик бўладику, лекин илмнинг монеълари кўп бўлади деган мазмундаги ҳадислари илм олишда собитқадам, бардавом бўлишга ундайди.

Даврон Нурмуҳаммад суҳбатлашди | muslim.uz

Шаҳзод Шомансуров фотоси

Yahyo qori Turdiev 1930 yil 21 dekabrda Sharqiy Turkistonning Qashqar viloyati Yangisor shahrida ziyoli oilada tavallud topgan. U 1943 yil Qur’oni karimni to‘la yod oldi. 1962-1968 yillar davomida Mir Arab madrasasida tahsil oldi. 1978-1984 yillarda O‘rtachirchiq tumanidagi To‘ytepa jome masjidida imom-xatiblik qildi. 1988 yildan Toshkent (hozirgi Zangiota) tumanidagi Ko‘kterak masjidiga imomlik qildi. 1995-2011 yillar shu tumandagi Hasanboyota jome masjidida imom-xatib bo‘lib ishlagan. Yahyo qori hozirda ushbu masjid imom noibi bo‘lib el xizmatida faoliyat yuritmoqda.

– Ustoz, bolalik yillaringiz, qalbingizda Qur’oni karimga ilk muhabbat uyg‘otgan ota-onangiz, ustozlaringiz, imomlik faoliyatiga kirib kelishingiz haqida so‘zlab bersangiz.

– Men dehqon oilasida tavallud topdim. Otam dehqonchilik bilan shug‘ullansada, ahli ilmga muxlis, domlalarning xizmatiga shay bo‘lgan inson edi. Onam ham juda o‘qimishli ayol bo‘lgan. Onamning aytishlaricha  besh farzanddan yolg‘iz men tirik qolgan ekanman. Qolgan to‘rt nafar jigarlarim qizil chechak degan kasallik sabab vafot etishgan.

Qur’ondan ilk saboqlarni ota-onamdan (Alloh rahmatiga olsin) oldim. Ularning farzandim olim bo‘lsin degan sa’y-harakatlari bilan 13 yoshimda Qur’oni karimni to‘liq yodladim. Shuningdek, ustozlarim Abduhalil va Abdunodir domlalardan ta’lim oldim. Maktab yillari ta’lim olish juda mushkul edi. Daftar, qalam oz bo‘lgani bois, taxtachaga ko‘mir yo bo‘r bilan alifboni yozib, yodlab bo‘lganimizdan so‘ng, o‘chirib boshqa harflarni o‘rganardik.

1954 yil olim bo‘lishimni istagan otam 1600 km uzoqlikda joylashgan Ro‘zihoji madrasasiga olib bordi. U yerda Hindistonda ta’lim olgan Shayx Shohimardon ismli yetuk olimdan ilm oldim, 1960 yilda madrasani tamomlaganimdan keyin domla Shohimardonning yonida mudarris  bo‘lib ishladim. Biroq shu yilning o‘zida ustozimning maslahati bilan sobiq Ittifoqqa yo‘l olib, Andijonda qo‘nim topdim. 1962 yilda Mir Arab madrasasiga o‘qishga kirdim. 1968 yil madrasani tugallagach, Toshkent viloyatidagi Bektemir qishlog‘iga ko‘chib keldim. Bu yerda o‘n yildan ortiq kombinatda ishladim. Shu orada Qashqarda ustozlik qilgan minglab qorilarni chiqargan Abdulaziz qori Mahmudov bilan yana ustoz-shogirdlik munosabatlarini yo‘lga qo‘ydim. 1976 yilda Shayx Ziyovuddin ibn Eshon Boboxon (Alloh rahmatiga olsin) bilan tanishdim. U kishining taklifi bilan 1977 yili O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazoratiga ishga kirdim. Shu tariqa imomlik faoliyat boshlandi. 

– Qur’oni karimni yod oluvchi, tilovat qiluvchi oldin uning haqlarini to‘liq bilib olishi hamda ularga rioya etishi va bunda loqaydlikka yo‘l qo‘ymasligi lozim. Shunday ekan, Qur’onni tilovat qiluvchida Kalomullohning qanday haqlari bor?

– Qorilar Qur’onni hurmat qilishlari kerak. Binobarin, Allohning kalomi Qur’oni karim qanchalik e’zozlansa juncha oz. Domlalarimiz bizga Qur’onni ko‘krakdan pastga qo‘yish gunoh, deb ko‘p bora ta’kidlashardi.

Qorilarning Qur’oni karimdagi haqlaridan yana biri unga amal qilishdir. Qaysi qori el orasida hurmatga sazovor bo‘lsa, bilingki Alloh u bandani o‘qigan Qur’oniga amal qilgani, Qur’onning haqqini ado etgani uchun aziz qilgan. Xalqimiz orasida mashhur bo‘lgan Rahmatulloh qori, Abdurashid qori, Hasan-Husayn kabi qorilar aynan  ilmlariga amal qilganlari uchun ham Alloh boshqa ilm egalaridan ko‘ra bu qorilarni martabasini baland qilgani hayotiy bir misol.

Bundan tashqari qori muntazam ravishda Qur’oni karimni tilovat, takror qilib turishi ham Qur’onning haqlaridandir. Shu bois, doimo shogirdlarimizga har kuni Qur’onni oz bo‘lsada takror qilishlarini ta’kidlayman. Ba’zan shogirdlarim «ustoz, bir kunda bir-ikki pora emas, besh-olti pora o‘qishga qodirman» desa, «yo‘q, oz bo‘lsada bardavom bo‘lsin, bir kunda besh-olti o‘qib, keyin bir hafta o‘qishga qodir bo‘lmay qolgandan ko‘ra, har kuni oz-ozdan takror qiling», deb maslahat beraman. Agar qori har kuni ikki poradan o‘qisa, bir yil davomida yigirma to‘rt marotaba Qur’onni hatm qiladi. Zero, Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam): Allohga eng sevimli bo‘lgan ibodat oz bo‘lsa ham doim bo‘lganidir, deganlar.

Afsuski, hozirda ba’zi qorilarimiz Qur’onni faqatgina Ramazon oyi kirishi arafasida takror qilib, hatmga o‘tmoqdalar. Bu Qur’onni haqqini ado etmaslik hisoblanadi. O‘zim ham har kuni kamida ikki pora qilishga odatlanganman, bomdod namozidan avval bir-bir yarim pora tilovat qilaman.

– Farzandim qori bo‘lsin degan niyat bo‘lgan ota-onalar uchun tavsiyalaringizni aytsangiz.

– Ilm ahliga havas qilgan, farzandini qori bo‘lishini istagan ota-onalarga aytadigan birinchi tavsiyaman luqmasini halol qilsin. Haromga yaqinlashmasin, halol narsani ham me’yorida iste’mol qilsin. Shuningdek, farzandini ham halol luqma bilan voyaga yetkazsin, tarbiyalasin. Domlalarimiz ko‘cha-kuyda taom iste’mol qilganimizni bilib qolsalar, qattiq ranjib, bizni koyib: “Sen kecha Qur’ondan bir betni yuz marotaba o‘qib yodlagan bo‘lsang, bugun ikki yuz marotaba o‘qisang ham yodlay olmaysan. Shubhali ovqat yemagin. Zehning zaiflashib qoladi”, der edilar.

Shuningdek, farzandini qori bo‘lishini istagan ota-onalar taqvoli, o‘qimishli bo‘lsin. Ota-onalar olimlarni hurmat qilsin, ularni yaxshi ko‘rib, olimlarga muxlis bo‘lsin. Farzandini yoshligidan boshlab odob-axloqli qilib tarbiyalasin. Bolam qori bo‘lsin degan niyatda bo‘lgan ota-ona o‘zaro bir-biri bilan janjallashmasin, uyda sokinlik hukm sursin. Farzand kelajakda yetuk olim bo‘lishi uchun juda ko‘p mashaqqat, sa’y-harakat talab etiladi. Avvalo, ota-onaning, so‘ngra talabi ilmning hamda ustozning birgalikdagi intilish va harakati bo‘lishi lozim. Shularning bari birikkandagina farzand olim, qori bo‘ladi. Ota-ona mas’uliyatsizlik qilsa yoki talaba ilm olishdan boshqa narsalarga chalg‘isa oqsash kuzatiladi, maqsadga erishilmaydi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): Har bir narsaga ham bir mone’lik bo‘ladiku, lekin ilmning mone’lari ko‘p bo‘ladi degan mazmundagi hadislari ilm olishda sobitqadam, bardavom bo‘lishga undaydi.

Davron Nurmuhammad suhbatlashdi | muslim.uz

Shahzod Shomansurov fotosi

• Олдинги
• Кейинги