Ҳасанхон Яҳё Абдулмажид: “Аҳли Қуръоннинг аввало нияти пок бўлмоғи лозим”

Ҳасанхон Яҳё Абдулмажид 1981 йил 12 январда Андижон шаҳрида таваллуд топган. 13 ёшида Қуръони Каримни тўла ёд олган.

Ҳасанхон қори 2005 йил Саудия Арабистони Қироллиги Маккаи Мукаррама шаҳрида ўтказган халқаро Қуръон мусобақасида қатнашган. Ўзбекистон Мусулмонлари идораси томонидан ўтказилган 19-Қуръон мусобақасининг Республика босқичида биринчи ўринни олди (2009).

Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом институтини тамомлаган (2008).

Ҳасанхон қори “Навоийдан чу топқайлар навое” (Ҳусанхон қори билан ҳаммуаллифликда) китоби муаллифи. “Олтин силсила” мажмуаси таржимонларидан ва муҳаррирларидан бири. 30 жузлик Қуръони карим қироати аудио диски чиқарилган.

Ҳасанхон Яҳё Абдулмажид ҳозирда Тошкент шаҳридаги “Минор” жомеъ масжидида хатмга ўтмоқда.

Ҳасанхон қори билан суҳбатимиз Қуръони карим қироати ва қорилар масаласига бағишланди.

— Қори ака, Рамазон шариф кечаларидаги хатми Қуръонда қироатингиздан баҳраманд бўлмоқдамиз. Аллоҳ рози бўлсин. Албатта, бунга эришишда устозларнинг ўрни беқиёс. Сизга Қуръони каримдан таълим берган устозларингиз ҳақида эслаб ўтсангиз.

— Илк устозимиз падари бузрукворимиз Яҳёхон қори бўладилар. У киши оталари Боқибиллоҳ қорида Қуръони каримни ҳифз қилганлар. Ҳаётларининг сўнги ўн йилида масжидда хизмат қилганлар. Аввал “Девонабой” масжидида имом ноиби, 1983 йилдан “Уйғур” масжидда имом хатиблик қилганлар. 1989 йил оламдан ўтганлар.

Биз отамизда роппа роса икки пора ёд олганмиз. Аввалига ёддан ўқитганлар. Бир пора ёд олганимиздан кейин хат танитганлар. Ўта талабчан, тартибли ва тарбияга моҳир эдилар. Қироатлари гўзал, муҳаббатлари жўшқин, сўзга уста, зарофатли инсон эдилар. У кишини таниганлар ҳозиргача сўзларини эслаб, гапириб юришади. Мулк сурасини тугатганимизда у кишидан ажраб қолганмиз.

Орадан бир ойча ўтгач, онамнинг саъй­-ҳаракатлари билан бобомиз Ҳабибуллоҳ ҳожи дада бизни ўз устозлари Қобил Охун домланинг набиралари, марҳум устозимиз Бадриддин қори акага олиб бориб топширганлар. Бир қатор ёдлаб етказгач, такрор ва хатмга тайёргарликда асосан Бадриддин қори акамга ўқиб берганмиз.

Устоз Қуръонга жуда ҳам муҳаббатли, сабрли, тақводор инсон эдилар. Ўша биз таълим олган кезлар 3-4 кунда ҳам хатм қилардилар. Ҳар йили ражаб ойи кириши билан Рамазонга тайёргарлик бўларди, нафл намозларда хатм қилинарди.

2008‒2012 йиллари Пойтахтимиздаги Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом институтининг «Таҳфизул-Қуръон» бўлимида бошқа илмлар қатори Қуръон илмларидаги билимимизни оширишга муваффақ бўлдик. Шунингдек, устозимиз Шайх Муҳаммад Содиқ раҳматуллоҳи алайҳнинг ҳузурларида Қуръон илмларига доир бир китобни ўтказиб олиш бахти ҳам насиб бўлди. Фурсатдан фойдаланиб, ушбу улуғ соатларнинг фазилатини умид қилган ҳолда, муҳтарам ўқувчиларимиздан барча устозларимиз, хусусан, бизнинг қори бўлишимизда, илм йўлига киришимизда бева боши билан бор имкониятини ишга солиб жон куйдирган волидаи меҳрибонимизни дуода ёд этишларини илтимос қилардим.

— Ўзлари қори бўлмаган мухлислар фарзандларини ёшликдан Қуръони каримга муҳаббатли қилиб тарбиялашда нималарга эътибор беришлари керак? Шунингдек, фарзандини қори қилмоқчи бўлганларга қандай тавсиялар бера оласиз?

—  Бу жуда ҳам муҳим ва тафсилот талаб қиладиган савол. Қисқача бўлса-да, асосий эътибор бериш керак бўлган нуқталарга тўхталиб ўтсак. Уламоларимиз ва улуғларимизнинг бу борадаги тавсиялари ва тажрибаларини ўрганар эканмиз, фарзанд тарбияси ҳақида ҳали оила қурмай турибоқ ғам қилиш керак. Фарзандини қори қилмоқчи бўлган киши ҳали оила қурмаган бўлса, ушбу ниятига кўмак берадиган жуфт топишга ҳаракат қилиши матлубдир. Оиланинг луқмасига эътибор бериш ҳам муҳим. Солиҳ, қори бўладиган фарзанд тилаб дуода бўлиш керак. Фарзанд ҳомила чоғида онаси кўпроқ Қуръон ўқиши ва эшитиши ҳам яхши натижа беради.

Бундан бир неча йил олдин Мисрдаги халқаро Қуръон мусобақасида 5 ёш ҳофиз ғолиб бўлди. Шу ёшда Қуръони Каримни тўлиқ ёд олдиришга қандай эришишгани ҳақида берилган саволга отаси қуйидагича жавоб берган эди: «Мен никоҳ кечаси хотинимга плейер совға қилганман. У ҳомиладорлик пайтида ўша жиҳозда ҳамиша Қуръон эшитиб юрди. Чақалоқни эмизиш даврида ҳам Қуръон ўқиб ёки эшитиб юрди. Боланинг тили чиққанда айрим сураларни ўқитсак, худди олдин ўқигандек бирпаста ёдлаб олаверди. Мен унинг тез ёд олишини онасининг кўп Қуръон эшитишидан деб биламан».

Болага кўпроқ Қуръон эшиттириш, ёш қориларнинг тиловатларини кўрсатиш, қориларнинг ҳаётларидан сўзлаб бериш мурғак қалбда Қуръон муҳаббатини шакллантиришга ҳам хизмат қилади.

Қуръонни болага, Ибн Сино раҳматуллоҳи алайҳ таъкидлаганидек, тили равон бўлиши билан ўқитишни бошлаш керак. Аввалига кичик сураларни оятма-оят ёдаки ўқитилади. Янги оятни олдингилари билан қўшиб борилади. Ҳар бир сура тугаганда сура жамлашга бир-икки кун ажратилади. Оятларни ёдлатишда ва сураларни жамлашда телефон ё бошқа жиҳозларда ёдланаётган оят ё сурани қайта-қайта эшиттириш ишнинг осон кўчишини таъминлайди. Ёдланган сураларни ҳар куни ёки оракунда такрорлаб туришни ҳам унутмаслик керак.

Беш ёшдан кейин ҳарф танитиш мумкин. Бунинг учун алифбо ҳарфлари, сўнг эса калималарни ўқитиб, ёздирилади. Бу борада энг яхши қўлланма ҳаммага маълум бўлган «Муаллими соний» китобидир. Аллоҳга шукрлар бўлсинки, бугунги кунда ушбу қўлланма овозли шакли билан ҳам нашр қилинди. Ҳозирда унинг Android тизими учун ҳам, Apple тизими учун ҳам электрон дастури бор, ўшандан фойдаланиш жуда ҳам қўл келади. Ҳарфларни таниб, сўзларни мустақил ўқиш малакаси ҳосил бўлгач, ёдлаган кичик сураларини хатдан қайта ўқитилади. Бунда саводхонлик жуда ҳам осон тарзда ошиб боради. Кейин бир кунда икки-уч қатордан бошлаб, бир саҳифагача, балки ундан ҳам кўпроқ ёдлаши мумкин. Тоқати етса, ўтган сураларни такрорлаб туради. Бир қатор ёдлаб тугатгач, иккинчи бор бир четдан қайта такрорлаб тиклаб чиқади ва шуниси қулайроқ. Буларни бажаришда ота-онадан қунт ва меҳнат талаб қилинади. Муҳими ‒ фарзанд ҳаққига ҳамиша дуо қилиб туришни унутмаслик керак. Шунингдек, ёши улуғ қори бувалар, олим ва дуогўй инсонларнинг зиёратига олиб бориб, боланинг ҳаққига дуо олиб туриш ҳам улуғ аждодларимизнинг энг самарали тутумларидан бири ҳисобланади. Ушбу тартибда қунт билан, интизомли равишда ҳаракат қилиб борилса, жуда яхши натижаларга эришса бўлади, иншооллоҳ.

Фарзандларни ўқиш учун уриб-сўкиш, қийноққа солиш ярамайди. Зеро, болаларимизнинг қори бўлиши шарт эмас, аммо Қуръонга муҳаббатли бўлиши фарздир. Айрим ота-оналар фарзандидан ҳофизи Қуръон бўлишни қаттиқ талаб қиламан деб уни бездириб қўйишади, бу яхши эмас албатта. Балки, қизиқтириш, тушунтириш йўлини топиш ва фурсат бериш билан ёндашиш керак. Ҳар бир ишда мўътадиллик лозим, жуда бўш қўйиш ҳам, тоқатдан ортиғини талаб қилиш ҳам дурустмас. Шу билан бирга, яхши гап, таълим-тарбия билан қаттиқ қўллик ила эришиб бўлмайдиган чўққиларни забт этиш мумкинки, буни ҳаётнинг ўзи тасдиқлаб турибди.

Болаларнинг Қуръонга муҳаббатини оширишда уларни вақти-вақти билан совғалар билан сийлаб туришнинг ҳам аҳамияти катта. Ҳар бир сура учун озгинагина қант-қурс, ўйинчоқ олиб берилса, каттароқ марралар учун яхшироқ совғалар, сайллар ташкил қилиб борилса, бола ўқиш чарчоғини ҳам унутиб юборади. Шундоқ ҳам олиб бериладиган кийим-кечак, озиқ-овқатларни ҳам боланинг ниманидир ўзлаштиришига боғлаб қўйилса, жуда кўп яхши муваффақиятларга сабаб бўлади, иншооллоҳ.

— Қуръони карим ҳофизлари хатм давомида энг аввало қайси жиҳатга аҳамият беришлари керак?

— Аввало ниятга катта эътибор бериш лозим. Хатмга ўтмоқчи бўлган қори аввало соф, тўғри, холис ният қилиб олиши керак. Бу нафақат қори учун зарур, балки хатмнинг файзли бўлишида, одамлар ибодатдан чинакам баҳра топишида, мақсадлар ҳосил бўлишида катта аҳамият касб этади. Зеро, қорининг руҳий оламидаги ҳолнинг жамоатга таъсири жуда катта бўлади. Қуръони Каримни ўнлаб, юзлаб кишиларга эшиттира олиш қори учун энг улкан имконият ва шараф бўлиши лозим. Ҳар бир тингловчига берилган ажрларча бекаму кўст савобга эга бўлишдан ортиқ яна қандай фойда бўлиши мумкин? Буни ҳар биримиз яхши тушуниб етишга, қалбимизга сингдиришга ҳаракат қилмоғимиз керак. Иложи бўлса, ҳар гал намозга киришишдан олдин ниятни янгилаб олинса, жуда ҳам яхши бўлади.

Ризқ Аллоҳнинг зиммасидадир. У Зот тақдир қилганидан ортиғи насиб бўлмайди. Шунингдек, мақбуллик ва машҳурлик ҳам Аллоҳ берадиган нарса, чунки азиз қиладиган ҳам, хор қиладиган ҳам Унинг Ўзи. Бу ҳақиқат ҳар бир мўмин киши иймон келтириши лозим бўлган тушунчадир. Қорилар ниятнинг тўғри бўлиши учун ушбу ҳақиқатни ҳаммадан кўра кўпроқ эсга олишлари лозим. «Ниятингизни таҳлил қилиш учун эса сизга бирор кимдан манфаат етганда қалбингизга назар солинг. Агар етган неъмат учун қалбингизда аввал Аллоҳга шукр келтириш туйғуси уйғонса, бу яхши. Аммо аввал бандага ташаккур айтиш хаёли устун келса, унда аҳволни ислоҳ қилиш лозим», дейишади руҳий тарбия уламолари.

— Хатми Қуръонда тажвид қай даражада бўлмоғи керак? Баъзида қориларнинг оҳанг ёки тез ўқишга берилиб, тажвидга беэътибор бўлганларини ҳам кузатамиз.

— Ҳар бир Қуръон ўқувчи қори қироатнинг вожиби бўлган тажвид қоидаларига риоя қилиши лозим. Бугунги кунда қориларнинг тажвидлари аввалгидан кўра анча ўнгланган бўлса‑да, ҳали кўпчиликларида ҳолат мақтарли даражада эмас. Тажвид илмини ўзлаштирганлари кам, билганига амал қилишга уринаётганлари ундан ҳам кам.

Шуни яхши англаб олиш лозимки, Қуръони Карим фасоҳатли араб тилида нозил қилинган. Тажвид ва қироат илмида ўқитиладиган деярли барча қоидалар Қуръон нозил бўлган даврдаги араблар учун катта янгилик бўлмаган, чунки идғом, иқлоб, изҳор каби қоидалар изчил ва қатъий равишда бўлмаса‑да, оддий сўзлашувда ҳам қўлланилган. Хўш, Қуръон тилининг ўша пайтдаги араб тилидан фарқи борми? Қироат уламоларининг таъкидлашларича, Қуръони Каримни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлиқ саҳобаи киромлар сўзлашган араб тилидан ажратиб турувчи хусусияти асосан учта бўлган:

1. Мад, яъни чўзиқ унлиларни икки ҳаракатдан ортиқ чўзиш;

2. Ғунна – «мим» ва «нун» товушлари иштирок этган айрим ўринларда товушни бир муддат димоғда ушлаб туриш.

3. Оҳанг. Қуръонни оҳанг билан тиловат қилиш таълими ҳадисларда ҳам, бошқа ўринларда ҳам кузатилмайди. Шу билан бирга, Қуръондаги оҳангдорлик ҳам бошқа жойда топилмайди, унинг ўхшашини келтиришга инсон ожиз. Қуръондаги оҳанг ашула, мусиқа ёки бошқалардан олинган эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан тортиб, бугунгача қорилар қалбига илқо қилинаётган, Қуръоннинг назми бахш этадиган оҳангдир. Бу хусусият ҳам фақат Қуръонга хос. На араб адабиётида, на ҳадисларда, на бошқа жойда бу қоидалар йўқ, бўлмаган ҳам.

Бунга қўшимча сифатида, идғом, иқлоб, изҳор каби тилда мавжуд бўлган қоидаларга намунали равишда, қатъий изчиллик билан амал қилишнинг талаб этилишини ҳам Қуръоннинг хусусиятларидан деб айтиш мумкин.

Ҳар бир Қуръон қориси тажвидга чин дилдан ёндашиши, унга иймон, виждон асосида амал қилиши ва бу ишга қорилик масъулияти деб қараши лозим. Бунда ҳам ниятни соф, тўғри қилиш керак, мадҳумақтов, ўзни кўрсатиш учун бўлмаслиги керак. Шароит тақозосига кўра қанчалик тез ёки секин ўқишидан қатъи назар, тажвид қоидаларига оғишмай амал қилиши керак. Ўзи ўқиганда ҳам, бошқаларга ўқиб, эшиттирганда ҳам қоидаларга риоя этган ҳолда, чиройли ўқиши лозим. Муҳими, қироат суръатида ҳам суннатга мувофиқ иш тутиш матлубдир.

— Устозлар кўрсатмалари ва ўз шахсий тажрибангизга кўра, Рамазондаги хатмлардан қироат тезлиги қай даражада бўлмоғи матлуб?

— Қуръони Каримнинг ҳар бир калимаси, ҳар бир ҳарфи Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўрганилган. Қуръон таълимидаги бу жиддият қироатнинг суръатини ҳам аниқлашга имкон яратган. Барча қироат уламолари таъкидлайдиларки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан Қуръони Каримни уч хил суръатда ўқиш мумкинлиги ривоят қилинган бўлиб, мутахассислар уларнинг ҳар бирини алоҳида ном билан ажратиб беришган:

а) Таҳқиқ. Буни ўзбек тилига таржима қилсак, «маромига етказиб ўқиш» дейиш мумкин. Бунда мад, ғунна ва бошқа тажвид қоидалари энг юқори нуқтасида, энг тугал суратда адо этилади. Шошилмай, дона‑дона қилиб, хотиржам, виқор билан ўқилади. Бу қироатнинг энг секин сурати бўлиб, агар унинг энг охирги чегараларидан ҳам хатлашга ўтилса, қироатга халал етади, қисқа унлилар чўзилиб, ҳарф ва калималар ўртасида танаффус пайдо бўлади.

Уламолар бир овоздан таъкидлайдиларки, таҳқиқ мартабаси асосан таълимда қўлланади. Ўқувчи даставвал ҳарфларни, қироат қоидаларини яхши ўзлаштириши учун бунга муҳтож. Шунингдек, мажлисларда, йиғинларда, Қуръон кечаларида тиловат қилишга ҳам шу суръат мос тушади, ярашади. Мисол учун, шайх Мустафо Исмоил, Муҳаммад Сиддиқ, Абдулбосит, Хусарий каби қироат устозларининг турли йиғинлардаги қироатлари ҳам шу таҳқиқ суръатида ҳисобланади. Аммо хатми Қуръон қилишда бу мартаба секинлик қилади, вазиятга унчалик монанд келмайди. Қоидаларни таҳқиқ мартабасида етарли ижро эта билган қорилар хатми Қуръон қилганларида бироз тезроқ, яъни тадвир мартабасида ўқишлари мумкин.

б) Тадвир. Бу «ўртача суръат» деган маънони билдириб, таҳқиқдан тез, бироқ энг тез қироатдан секинроқ бўлади. Бунда ҳам тажвид қоидаларига тўла амал қилинса-да, мадларнинг ўртача чўзилиши танланади ва лафзлар чаққонлатилади. Аммо тадвир суръати оятларнинг маъносини бемалол тадаббур қилишга имкон берадиган даражада бўлиши керак. Тадвир суръати қироат мартабалари ичида энг афзали, энг мақбули ва ҳар тарафлама энг қулайидир. Бу мартабада қори ҳам эркин ҳаракат қилади, кучанмайди, тингловчи ҳам чарчамайди. Шайх Абдулбосит Абдуссамат, Муҳаммад Сиддиқ Миншавий, Халил Хусарий каби устоз қориларнинг «тартил қироати» номи билан танилган хатмлари, Алий Абдурраҳмон Ҳузайфий, Муҳаммад Айюб, Саъд Ғомидий, Мушарий Рошид каби қориларнинг таровеҳдаги хатмлари тадвир суръатида ўқилган.

Мавзудан келиб чиқиб айтсак, кунига 1‑2 порадан ўқиладиган хатмларда шу тезлик муносиб, ундан кўпида кўп ҳолларда ҳадр тезлигига ўтишга тўғри келади. Бу менинг шахсий фикрим.

в) «Ҳадр» сўзи аслида «юмалатиш», «ғилдиратиш» деган маъноларни билдиради. Қироат илми истилоҳида эса қироатнинг энг тез суръатини англатади. Бунда фақат чўзиш вожиб бўлган мадларгина чўзилади, бироқ улар ҳам энг қисқа миқдорда чўзилади, жоиз мадлар эса чўзилмайди. Қироат тезлиги ҳисобига ғунналарда ҳам кўп турилмайди. Аммо бунда ҳам ҳарфларнинг тўкислигига, вожиб қоидаларнинг ижросига халал етказиш мумкин эмас. Яқин йилларда ўтган улуғ устозлардан бири Абдулазиз қори даданинг айтганларига кўра, ҳадрда вақф‑ибтидо, яъни қироатни бошлаш ва ўртада тўхташ асносида ҳам энг жоиз мартаба ушланади. Имкон қадар бир нафасда узоқроқ ўқилади ва нафас етмаган ҳолларда вақф белгиси йўқ жойда тўхтаб, қайтариб қироат қилинганда ҳам, бир калима олдиндан қайтарилади, маъно яхши тушунарли чиқиши учун юқорироқдан ўқиб ўтирилмайди. У киши буни бизга устозлари Рўзи қори домладан нақл қилиб, «Устоз ҳар уччала мартабада ҳам эркин ва ўзига хос равнақ билан ўқир, уларнинг фарқини яққол кўрсатар эди», деган эдилар.

Аслида ҳадр суръати Қуръондан кўпроқ ўқишни ният қилган пайтдаги шахсий такрорлар учун муносиб. Шунингдек, бу суръат кўпроқ ўқиб қилинадиган хатмларда жуда қўл келади. Бунда агар қорининг лафзи енгил, чаққон бўлса, ўзи ҳам, тингловчи ҳам чарчамайди, акс ҳолда ҳолат аксинча бўлиши мумкин.

Умуман олганда, қироатни қайси мартабада ўқиган афзал, деган саволга кўпчилик уламолар ўрта мартабада ўқиш афзаллигини таъкидлашган. Баъзи олимларимизнинг айтишларича, бу худди миқдори оз, аммо қиймати юқори пул билан қиймати паст‑у, саноғи кўп пулни сарфлаганга ўхшайди. Бирида тафаккур ва тадаббур ҳисобига кўпроқ ажрга эга бўлинса, иккинчисида кўпроқ калима нутқ қилингани эвазига ажри ортади.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мазкур мартабаларда ўқиш ҳар кимга ҳам жоиз ва муяссар бўлмайди. Қори аввал таҳқиқ мартабасида қоидаларни тўкис ижро этишни яхши ўзлаштириб олади. Етарли малака ҳосил бўлгач, тадвирда ўқиши мумкин. Тадвирда ҳам қоидаларни тўкис адо эта олиш маҳоратини ҳосил қилган қоригина ҳадр мартабасида ўқиши жоиз. Етарли малакаси бўлмаган кишига бу мартабага қўл чўзиш дуруст эмас.

Шу ўринда бугунги кунимиздан келиб чиқиб бир нарсани таъкидламоқчиман. Айрим жойларда турли сабабларни рўкач қилиб қорилардан Қуръонни ҳадрдан ҳам тез ўқишларини талаб қилинаётганини эшитиб қоляпмиз. Ўзи ҳадрда ўқиш, айтиб ўтганимиздек, анчагина малака талаб қилади. Энди ундан ҳам тез ўқишни сўраш қироатнинг қоидалари бузилишига, Қуръоннинг равнақига путур етишига олиб келиши аниқ. Бу эса Қуръонни Аллоҳнинг каломи деб билган мўмин киши учун дуруст эмас бўлган ҳолатдир.

Ҳар бир Қуръон ўқигувчи қори ўз қаршисида Аллоҳ таолонинг тинглаб, кузатиб турганини унутмаслиги керак. Одамларнинг мулоҳазасини қилиб, Аллоҳ таолонинг муроқабасини бир четга суриб қўйиш жуда ҳам ёмон ҳолат. Фараз қилайлик, агар бирор обрўли ёки мансабдор шахснинг сўзини ё бирор шеърини унинг олдида одамларга ўқиб берадиган бўлсангиз, қанчалар эътиборли бўласиз. Ҳарқалай шариллатиб ўқиб бермасангиз керак?! Наҳот, ҳар бир нарсани, ҳатто чумолининг ҳаракатини ҳам кузатиб турган Зотнинг каломини, илоҳий каломни ўқиётганда ўшанчалик эҳтимом берилмаса!

Қуръонни Аллоҳнинг каломи деб, муқаддас китобим деб билган ҳар бир мўмин банда унинг қаршисида ўзини паст олиши, ниҳоятда эҳтиромда, эҳтиёткор бўлиши даркор. Қуръонинг ўқилиш қоидалари, равнақи, мўъжизакорилигига путур етказадиган тасарруфлардан, талаблардан сақланиш даркор. Бу ўринда ҳар бир мусулмон шахсий тушунча ва ғаразларидан Қуръонни устун қўя олиши керак.

Ислом уммати Қуръони Каримнинг ўқилиш йўсинини ҳам оғизма-оғиз нақл қилиб сақлаб келган. Бу жуда ҳам улкан омонатдир. Шу боис, тажвидга риоя қилиш, Қуръонни имкон қадар гўзал тарзда ўқиш ҳар бир қорига вожибдир. Қисқаси, қори Қуръонни қироат уламоларидан қабул қилган тарзда ўқишга мажбур, акс ҳолда омонатга риоя этмаган бўлади. Буни ҳар ким тўғри тушуниб олиши лозим.

— Қуръони Каримнинг ўзига хос оҳанги, махсус қироат усуллари мавжудми? Кўпчилик оҳангда машҳур қориларга айнан тақлид қиладилар.

— Қуръони Каримнинг хусусиятларидан бири унинг оҳангдорлигидир. Оддий ўқисангиз ҳам, оҳанг келиб чиқаверади. Бу Қуръони Каримнинг мўъжизаларидан бири бўлиб, унинг ушбу хусусиятини очиб беришга хизмат қилгани учун шариатда Қуръони Каримни оҳанг билан ўқиш буюрилган, тарғиб қилинган. Ҳатто имом Бухорий ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ ҳеч бир нарсани Қуръонни оҳанг билан ўқиётган Набийни тинглаганидек тинглаган эмас», «Ким Қуръонни оҳангга солмаса, биздан эмас», деганлар. Шу билан бирга, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам чиройли овозда, гўзал оҳангда қироат қиладиган саҳобаларни мақтаганлар, рағбатлантирганлар, бошқаларга намуна қилиб кўрсатганлар, умматлари ичида шундай кишилар борлигидан фахрланганлар ва Аллоҳга ҳамд айтганлар. Шубҳасиз, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу тасарруфларида кўпдан-кўп ҳикматлар, манфаатлар бор.

Ҳар бир халқнинг ўзига хос мусиқий оҳанги, йўналиши бўлади. Одатда бу ўша халқнинг узоқ йиллик дунёқараши, маданияти, ҳаёт тарзи ва бошқа жиҳатлари таъсирида юзага келади ҳамда шу халқ тилига ҳамоҳанг, монанд ҳолда шаклланади. Табиийки, бир халқнинг сўзи бошқа халқ оҳангида куйланса, кўп жиҳатдан беўхшов чиқади. Бунда ё оҳанг бузилади, ёки сўзларнинг тароватига халал етади.

Қуръони Карим фасиҳ араб тилида нозил бўлган. Бинобарин, унинг учун энг муносиб оҳанг соф араб оҳанги бўлишида шубҳа йўқ. Қуръони Каримнинг иборалари, назмидаги хусусиятлари ҳам айнан араб оҳангида тўла намоён бўлади. Бошқа оҳанглар унинг ушбу жиҳатини очиб бера олмайди, аксинча, унга путур етказиб қўяди. Таъкидлаш лозимки, бу гап бирор халқдаги оҳангларни бошқа халқникидан устун қўйиш, тобеълаштириш учун эмас, балки табиий қонун сифатида, Қуръонинг тароватини асраш, хусусиятларини намойиш этиш мақсадида айтилгандир. Фараз қилайлик, агар ҳар бир халққа Қуръонни ўз оҳангига солишга рухсат берилса, нима бўлади? Агар форс форсча, турк туркча, хитой хитойча, ҳинд ҳиндча, инглиз инглизча оҳангда ўқийдиган бўлса, Қуръоннинг калималари, назми, услубидан асар ҳам қолмайди. Буни англаш учун катта ақл ёки чуқур илм керак эмас, озгина фаросат бўлса бас.

Қори қироат қилишда бирор қорига айнан тақлид қилмаслиги керак. Тўғри, тақлид қилишга кўпчилик муҳтож бўлади, айниқса ёш, янги қориларнинг ўз усули бўлмаслиги мумкин. Шунинг учун ҳам жаҳон мусобақаларида 14‑15 ёшгача бўлган қориларнинг муқаллидликлари тақдирланса, ундан катта ёшдагиларники танқид қилинади. Аслида тақлид қилиш ҳам катта маҳорат талаб қилади, чинакам тақлид анча‑мунча одамнинг қўлидан келавермайди. Шундай бўлса ҳам, ҳар бир қори ўзига хос услубга эга бўлиши лозим. Тақлид қилинса ҳам, бу вақтинчалик бир босқич бўлиши керак.

Мисрлик машҳур қорилардан Шайх Маҳмуд Алий Банно шундай дейди: «Қори аввало Қуръони каримни пухта ёд олиши ва уни тажвидга мувофиқ ўқишга моҳир бўлиши керак. Шу билан бирга, у тарбияланган овозга эга бўлиши даркор. Кейин ундан тақлид қилиш малакасини қўлга киритиши талаб қилинади. У шу даражада тақлид қилсинки, унинг қироатини эшитган киши ўзини у тақлид қилаётган қорини тинглаётгандек ҳис қилсин, ўша қори унинг кўз ўнгида гавдалансин. Шундан сўнг у ўзининг шахсий услуби ва овозини шакллантиради. Уни эшитган киши дарҳол: «Бу фалон қори-ку», дея олади. Мен бир умр тақлид қилиб юришни оқламайман. Ҳар бир қори ўзига хос услубга, қироатга эга бўлиши лозим».

Усулда, оҳангда қайсидир бирор қоридан йўсин олиш мумкин, ҳатто зарурдир, аммо бировнинг овози ва услубига айнан тақлид қилиш ҳеч қачон мақталмайди. Чунки тақлид қилинаётган қори ўзига хос услуби билан умматга бир янгилик тақдим қилди. Энди уни айнан такрорлаш, нусхасини тортиқ қилиш маънисиз ишдир. Тингловчи кўчирма нусхани қабул қилишдан кўра аслини эшитишни маъқул кўради. Шу боис, бирор қорига усул ё бошқа жиҳатда эргашилганда ҳам ҳар бир қори ўзига хос қироатнинг соҳиби бўлиши лозим. Шунинг учун ҳам масалда «Ким бировга тақлид қилса, уни тирилтириб, ўзини ўлдирибди», дейилади.

— Баъзида учраб турадиган номақбул ҳолатлардан атай йиғламсираб ўқиш, одамларни йиғлатишга уриниш, кишиларни таъсирлантириш илинжида ноўрин овоз кўтариш каби ҳолатларга муносабат қандай?

— Бу каби ҳолатлар ихлос ва самимиятнинг ноқислигидан бўлиб, қироат имомлари қадимдан бундай хатолардан огоҳлантириб келганлар. Аслини олганда бу илдизи жуда ҳам чуқур бўлган хатарли иллат бўлиб, кичик ширк бўлмиш риё ва сумъанинг аччиқ меваси ҳисобланади. Қуръон ўқувчи қори бундан ҳазир бўлиши вожибдир. Акс ҳолда ҳадисларда айтилган ёмон оқибатга қолиши хавфи бор.

Қуръон ўқиш чоғида қалб жунбушга келиб, вужуд таъсирланиб, кўзлар намланса, бу айни муддао. Шунда ҳам бу ҳолни яширишга уриниш керак. Аммо бундай ҳолни «таклиф қилиб чақириш», ички туртки бўлмай, зоҳирда хушуъ изҳор этиш риёнинг аломатларидан саналади. «Қуръон ўқиганда йиғланглар, агар йиғлай олмасанглар, йиғлашинглар», деган мазмундаги кўрсатма эса шахсий ҳолатга тегишли бўлиб, бошқа маънода: қалб қаттиқлигига йиғлаш, ичдан йиғлашга интилиш хусусидадир.

— Таровеҳдаги Хатми Қуръонда қорилар маълум азоб ва хушхабар оятларини ўқиётиб йиғлаганларига ва жамоатни ҳам (баъзилари оятнинг мазмунини тушунмаса-да) йиғлатганларига гувоҳ бўлганмиз. Худди ўша оятни бошқа сафар, ўша масжидда ўқилганида эса бундай ҳолат бўлмаслиги ҳам мумкин. Бу ҳолат нима билан боғлиқ? Бутун жамоат йиғлаган хатмларни эслай оласизми?

— Инсоннинг жисмоний қуввати ҳамиша бир хил бўлмагани каби руҳий ҳолати ҳам ўзгариб туради. Ҳадисда айтилганидек, бир ундоқ, бир мундоқ бўлиб туради. Бу ўзгарувчанлик қорига ҳам, тингловчига тегишли. Мана шу ҳолат сиз айтган турлиликка сабаб бўлса керак. Баъзан жамоатнинг ихлос-муҳаббати қорига шундай илҳом бахш этадики, у ҳатто ўзининг одатий имкониятлари чегарасидан ҳам юксалиб кетади. Гоҳида қорида шундай ҳол пайдо бўладики, бутун жамоатни ўз оламига олиб кириб кетади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, баъзан хатмни ташкил қилган кишиларнинг ниятлари ва муҳаббатлари ҳам хатмдаги руҳиятга таъсир қилади. Бунда нима сир бор билмайман-у, лекин бу кўп кузатилган воқеликдир. Шуни таъкидлаш ўринлики, мазкур гапларнинг ҳаммаси ҳам банданинг ожизона хулосалари, аслида эса ҳаммаси ҳам Аллоҳ таолонинг беришига боғлиқдир.

Аллоҳ таоло халқимизнинг Қуръони Каримга бўлган муҳаббатини, иштиёқини бундан ҳам кўпайтирсин! Юртимизда етказилаётган хатми Қуръонларни даргоҳида қабул айлаб, барча-барчамизга файзу барканинг зиёда бўлишига, моддий-маънавий ютуқларга боис бўлишига сабабчи айласин! Устозимиз Шайх Муҳаммад Содиқ раҳматуллоҳи алайҳ дуолари: қориларимизнинг сонини ва сифатини янада зиёда қилсин!

Давронбек Тожиалиев тайёрлади.

* * *

Hasanxon Yahyo Abdulmajid 1981 yil 12 yanvarda Andijon shahrida tavallud topgan. 13 yoshida Qur’oni Karimni to‘la yod olgan.

Hasanxon qori 2005 yil Saudiya Arabistoni Qirolligi Makkai Mukarrama shahrida o‘tkazgan xalqaro Qur’on musobaqasida qatnashgan. O‘zbekiston Musulmonlari idorasi tomonidan o‘tkazilgan 19-Qur’on musobaqasining Respublika bosqichida birinchi o‘rinni oldi (2009).

Imom Buxoriy nomidagi Toshkent Islom institutini tamomlagan (2008).

Hasanxon qori “Navoiydan chu topqaylar navoe” (Husanxon qori bilan hammualliflikda) kitobi muallifi. “Oltin silsila” majmuasi tarjimonlaridan va muharrirlaridan biri. 30 juzlik Qur’oni karim qiroati audio diski chiqarilgan.

Hasanxon Yahyo Abdulmajid hozirda Toshkent shahridagi “Minor” jome’ masjidida xatmga o‘tmoqda.

Hasanxon qori bilan suhbatimiz Qur’oni karim qiroati va qorilar masalasiga bag‘ishlandi.

— Qori aka, Ramazon sharif kechalaridagi xatmi Qur’onda qiroatingizdan bahramand bo‘lmoqdamiz. Alloh rozi bo‘lsin. Albatta, bunga erishishda ustozlarning o‘rni beqiyos. Sizga Qur’oni karimdan ta’lim bergan ustozlaringiz haqida eslab o‘tsangiz.

— Ilk ustozimiz padari buzrukvorimiz Yahyoxon qori bo‘ladilar. U kishi otalari Boqibilloh qorida Qur’oni karimni hifz qilganlar. Hayotlarining so‘ngi o‘n yilida masjidda xizmat qilganlar. Avval “Devonaboy” masjidida imom noibi, 1983 yildan “Uyg‘ur” masjidda imom xatiblik qilganlar. 1989 yil olamdan o‘tganlar.

Biz otamizda roppa rosa ikki pora yod olganmiz. Avvaliga yoddan o‘qitganlar. Bir pora yod olganimizdan keyin xat tanitganlar. O‘ta talabchan, tartibli va tarbiyaga mohir edilar. Qiroatlari go‘zal, muhabbatlari jo‘shqin, so‘zga usta, zarofatli inson edilar. U kishini taniganlar hozirgacha so‘zlarini eslab, gapirib yurishadi. Mulk surasini tugatganimizda u kishidan ajrab qolganmiz.

Oradan bir oycha o‘tgach, onamning sa’y­-harakatlari bilan bobomiz Habibulloh hoji dada bizni o‘z ustozlari Qobil Oxun domlaning nabiralari, marhum ustozimiz Badriddin qori akaga olib borib topshirganlar. Bir qator yodlab yetkazgach, takror va xatmga tayyorgarlikda asosan Badriddin qori akamga o‘qib berganmiz.

Ustoz Qur’onga juda ham muhabbatli, sabrli, taqvodor inson edilar. O‘sha biz ta’lim olgan kezlar 3-4 kunda ham xatm qilardilar. Har yili rajab oyi kirishi bilan Ramazonga tayyorgarlik bo‘lardi, nafl namozlarda xatm qilinardi.

2008‒2012 yillari Poytaxtimizdagi Imom Buxoriy nomidagi Toshkent Islom institutining «Tahfizul-Qur’on» bo‘limida boshqa ilmlar qatori Qur’on ilmlaridagi bilimimizni oshirishga muvaffaq bo‘ldik. Shuningdek, ustozimiz Shayx Muhammad Sodiq rahmatullohi alayhning huzurlarida Qur’on ilmlariga doir bir kitobni o‘tkazib olish baxti ham nasib bo‘ldi. Fursatdan foydalanib, ushbu ulug‘ soatlarning fazilatini umid qilgan holda, muhtaram o‘quvchilarimizdan barcha ustozlarimiz, xususan, bizning qori bo‘lishimizda, ilm yo‘liga kirishimizda beva boshi bilan bor imkoniyatini ishga solib jon kuydirgan volidai mehribonimizni duoda yod etishlarini iltimos qilardim.

— O‘zlari qori bo‘lmagan muxlislar farzandlarini yoshlikdan Qur’oni karimga muhabbatli qilib tarbiyalashda nimalarga e’tibor berishlari kerak? Shuningdek, farzandini qori qilmoqchi bo‘lganlarga qanday tavsiyalar bera olasiz?

—  Bu juda ham muhim va tafsilot talab qiladigan savol. Qisqacha bo‘lsa-da, asosiy e’tibor berish kerak bo‘lgan nuqtalarga to‘xtalib o‘tsak. Ulamolarimiz va ulug‘larimizning bu boradagi tavsiyalari va tajribalarini o‘rganar ekanmiz, farzand tarbiyasi haqida hali oila qurmay turiboq g‘am qilish kerak. Farzandini qori qilmoqchi bo‘lgan kishi hali oila qurmagan bo‘lsa, ushbu niyatiga ko‘mak beradigan juft topishga harakat qilishi matlubdir. Oilaning luqmasiga e’tibor berish ham muhim. Solih, qori bo‘ladigan farzand tilab duoda bo‘lish kerak. Farzand homila chog‘ida onasi ko‘proq Qur’on o‘qishi va eshitishi ham yaxshi natija beradi.

Bundan bir necha yil oldin Misrdagi xalqaro Qur’on musobaqasida 5 yosh hofiz g‘olib bo‘ldi. Shu yoshda Qur’oni Karimni to‘liq yod oldirishga qanday erishishgani haqida berilgan savolga otasi quyidagicha javob bergan edi: «Men nikoh kechasi xotinimga pleyer sovg‘a qilganman. U homiladorlik paytida o‘sha jihozda hamisha Qur’on eshitib yurdi. Chaqaloqni emizish davrida ham Qur’on o‘qib yoki eshitib yurdi. Bolaning tili chiqqanda ayrim suralarni o‘qitsak, xuddi oldin o‘qigandek birpasta yodlab olaverdi. Men uning tez yod olishini onasining ko‘p Qur’on eshitishidan deb bilaman».

Bolaga ko‘proq Qur’on eshittirish, yosh qorilarning tilovatlarini ko‘rsatish, qorilarning hayotlaridan so‘zlab berish murg‘ak qalbda Qur’on muhabbatini shakllantirishga ham xizmat qiladi.

Qur’onni bolaga, Ibn Sino rahmatullohi alayh ta’kidlaganidek, tili ravon bo‘lishi bilan o‘qitishni boshlash kerak. Avvaliga kichik suralarni oyatma-oyat yodaki o‘qitiladi. Yangi oyatni oldingilari bilan qo‘shib boriladi. Har bir sura tugaganda sura jamlashga bir-ikki kun ajratiladi. Oyatlarni yodlatishda va suralarni jamlashda telefon yo boshqa jihozlarda yodlanayotgan oyat yo surani qayta-qayta eshittirish ishning oson ko‘chishini ta’minlaydi. Yodlangan suralarni har kuni yoki orakunda takrorlab turishni ham unutmaslik kerak.

Besh yoshdan keyin harf tanitish mumkin. Buning uchun alifbo harflari, so‘ng esa kalimalarni o‘qitib, yozdiriladi. Bu borada eng yaxshi qo‘llanma hammaga ma’lum bo‘lgan «Muallimi soniy» kitobidir. Allohga shukrlar bo‘lsinki, bugungi kunda ushbu qo‘llanma ovozli shakli bilan ham nashr qilindi. Hozirda uning Android tizimi uchun ham, Apple tizimi uchun ham elektron dasturi bor, o‘shandan foydalanish juda ham qo‘l keladi. Harflarni tanib, so‘zlarni mustaqil o‘qish malakasi hosil bo‘lgach, yodlagan kichik suralarini xatdan qayta o‘qitiladi. Bunda savodxonlik juda ham oson tarzda oshib boradi. Keyin bir kunda ikki-uch qatordan boshlab, bir sahifagacha, balki undan ham ko‘proq yodlashi mumkin. Toqati yetsa, o‘tgan suralarni takrorlab turadi. Bir qator yodlab tugatgach, ikkinchi bor bir chetdan qayta takrorlab tiklab chiqadi va shunisi qulayroq. Bularni bajarishda ota-onadan qunt va mehnat talab qilinadi. Muhimi ‒ farzand haqqiga hamisha duo qilib turishni unutmaslik kerak. Shuningdek, yoshi ulug‘ qori buvalar, olim va duogo‘y insonlarning ziyoratiga olib borib, bolaning haqqiga duo olib turish ham ulug‘ ajdodlarimizning eng samarali tutumlaridan biri hisoblanadi. Ushbu tartibda qunt bilan, intizomli ravishda harakat qilib borilsa, juda yaxshi natijalarga erishsa bo‘ladi, inshoolloh.

Farzandlarni o‘qish uchun urib-so‘kish, qiynoqqa solish yaramaydi. Zero, bolalarimizning qori bo‘lishi shart emas, ammo Qur’onga muhabbatli bo‘lishi farzdir. Ayrim ota-onalar farzandidan hofizi Qur’on bo‘lishni qattiq talab qilaman deb uni bezdirib qo‘yishadi, bu yaxshi emas albatta. Balki, qiziqtirish, tushuntirish yo‘lini topish va fursat berish bilan yondashish kerak. Har bir ishda mo‘‘tadillik lozim, juda bo‘sh qo‘yish ham, toqatdan ortig‘ini talab qilish ham durustmas. Shu bilan birga, yaxshi gap, ta’lim-tarbiya bilan qattiq qo‘llik ila erishib bo‘lmaydigan cho‘qqilarni zabt etish mumkinki, buni hayotning o‘zi tasdiqlab turibdi.

Bolalarning Qur’onga muhabbatini oshirishda ularni vaqti-vaqti bilan sovg‘alar bilan siylab turishning ham ahamiyati katta. Har bir sura uchun ozginagina qant-qurs, o‘yinchoq olib berilsa, kattaroq marralar uchun yaxshiroq sovg‘alar, sayllar tashkil qilib borilsa, bola o‘qish charchog‘ini ham unutib yuboradi. Shundoq ham olib beriladigan kiyim-kechak, oziq-ovqatlarni ham bolaning nimanidir o‘zlashtirishiga bog‘lab qo‘yilsa, juda ko‘p yaxshi muvaffaqiyatlarga sabab bo‘ladi, inshoolloh.

— Qur’oni karim hofizlari xatm davomida eng avvalo qaysi jihatga ahamiyat berishlari kerak?

— Avvalo niyatga katta e’tibor berish lozim. Xatmga o‘tmoqchi bo‘lgan qori avvalo sof, to‘g‘ri, xolis niyat qilib olishi kerak. Bu nafaqat qori uchun zarur, balki xatmning fayzli bo‘lishida, odamlar ibodatdan chinakam bahra topishida, maqsadlar hosil bo‘lishida katta ahamiyat kasb etadi. Zero, qorining ruhiy olamidagi holning jamoatga ta’siri juda katta bo‘ladi. Qur’oni Karimni o‘nlab, yuzlab kishilarga eshittira olish qori uchun eng ulkan imkoniyat va sharaf bo‘lishi lozim. Har bir tinglovchiga berilgan ajrlarcha bekamu ko‘st savobga ega bo‘lishdan ortiq yana qanday foyda bo‘lishi mumkin? Buni har birimiz yaxshi tushunib yetishga, qalbimizga singdirishga harakat qilmog‘imiz kerak. Iloji bo‘lsa, har gal namozga kirishishdan oldin niyatni yangilab olinsa, juda ham yaxshi bo‘ladi.

Rizq Allohning zimmasidadir. U Zot taqdir qilganidan ortig‘i nasib bo‘lmaydi. Shuningdek, maqbullik va mashhurlik ham Alloh beradigan narsa, chunki aziz qiladigan ham, xor qiladigan ham Uning O‘zi. Bu haqiqat har bir mo‘min kishi iymon keltirishi lozim bo‘lgan tushunchadir. Qorilar niyatning to‘g‘ri bo‘lishi uchun ushbu haqiqatni hammadan ko‘ra ko‘proq esga olishlari lozim. «Niyatingizni tahlil qilish uchun esa sizga biror kimdan manfaat yetganda qalbingizga nazar soling. Agar yetgan ne’mat uchun qalbingizda avval Allohga shukr keltirish tuyg‘usi uyg‘onsa, bu yaxshi. Ammo avval bandaga tashakkur aytish xayoli ustun kelsa, unda ahvolni isloh qilish lozim», deyishadi ruhiy tarbiya ulamolari.

— Xatmi Qur’onda tajvid qay darajada bo‘lmog‘i kerak? Ba’zida qorilarning ohang yoki tez o‘qishga berilib, tajvidga bee’tibor bo‘lganlarini ham kuzatamiz.

— Har bir Qur’on o‘quvchi qori qiroatning vojibi bo‘lgan tajvid qoidalariga rioya qilishi lozim. Bugungi kunda qorilarning tajvidlari avvalgidan ko‘ra ancha o‘nglangan bo‘lsa‑da, hali ko‘pchiliklarida holat maqtarli darajada emas. Tajvid ilmini o‘zlashtirganlari kam, bilganiga amal qilishga urinayotganlari undan ham kam.

Shuni yaxshi anglab olish lozimki, Qur’oni Karim fasohatli arab tilida nozil qilingan. Tajvid va qiroat ilmida o‘qitiladigan deyarli barcha qoidalar Qur’on nozil bo‘lgan davrdagi arablar uchun katta yangilik bo‘lmagan, chunki idg‘om, iqlob, izhor kabi qoidalar izchil va qat’iy ravishda bo‘lmasa‑da, oddiy so‘zlashuvda ham qo‘llanilgan. Xo‘sh, Qur’on tilining o‘sha paytdagi arab tilidan farqi bormi? Qiroat ulamolarining ta’kidlashlaricha, Qur’oni Karimni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam boshliq sahobai kiromlar so‘zlashgan arab tilidan ajratib turuvchi xususiyati asosan uchta bo‘lgan:

1. Mad, ya’ni cho‘ziq unlilarni ikki harakatdan ortiq cho‘zish;

2. G‘unna – «mim» va «nun» tovushlari ishtirok etgan ayrim o‘rinlarda tovushni bir muddat dimog‘da ushlab turish.

3. Ohang. Qur’onni ohang bilan tilovat qilish ta’limi hadislarda ham, boshqa o‘rinlarda ham kuzatilmaydi. Shu bilan birga, Qur’ondagi ohangdorlik ham boshqa joyda topilmaydi, uning o‘xshashini keltirishga inson ojiz. Qur’ondagi ohang ashula, musiqa yoki boshqalardan olingan emas, balki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan tortib, bugungacha qorilar qalbiga ilqo qilinayotgan, Qur’onning nazmi baxsh etadigan ohangdir. Bu xususiyat ham faqat Qur’onga xos. Na arab adabiyotida, na hadislarda, na boshqa joyda bu qoidalar yo‘q, bo‘lmagan ham.

Bunga qo‘shimcha sifatida, idg‘om, iqlob, izhor kabi tilda mavjud bo‘lgan qoidalarga namunali ravishda, qat’iy izchillik bilan amal qilishning talab etilishini ham Qur’onning xususiyatlaridan deb aytish mumkin.

Har bir Qur’on qorisi tajvidga chin dildan yondashishi, unga iymon, vijdon asosida amal qilishi va bu ishga qorilik mas’uliyati deb qarashi lozim. Bunda ham niyatni sof, to‘g‘ri qilish kerak, madhumaqtov, o‘zni ko‘rsatish uchun bo‘lmasligi kerak. Sharoit taqozosiga ko‘ra qanchalik tez yoki sekin o‘qishidan qat’i nazar, tajvid qoidalariga og‘ishmay amal qilishi kerak. O‘zi o‘qiganda ham, boshqalarga o‘qib, eshittirganda ham qoidalarga rioya etgan holda, chiroyli o‘qishi lozim. Muhimi, qiroat sur’atida ham sunnatga muvofiq ish tutish matlubdir.

— Ustozlar ko‘rsatmalari va o‘z shaxsiy tajribangizga ko‘ra, Ramazondagi xatmlardan qiroat tezligi qay darajada bo‘lmog‘i matlub?

— Qur’oni Karimning har bir kalimasi, har bir harfi Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan o‘rganilgan. Qur’on ta’limidagi bu jiddiyat qiroatning sur’atini ham aniqlashga imkon yaratgan. Barcha qiroat ulamolari ta’kidlaydilarki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan Qur’oni Karimni uch xil sur’atda o‘qish mumkinligi rivoyat qilingan bo‘lib, mutaxassislar ularning har birini alohida nom bilan ajratib berishgan:

a) Tahqiq. Buni o‘zbek tiliga tarjima qilsak, «maromiga yetkazib o‘qish» deyish mumkin. Bunda mad, g‘unna va boshqa tajvid qoidalari eng yuqori nuqtasida, eng tugal suratda ado etiladi. Shoshilmay, dona‑dona qilib, xotirjam, viqor bilan o‘qiladi. Bu qiroatning eng sekin surati bo‘lib, agar uning eng oxirgi chegaralaridan ham xatlashga o‘tilsa, qiroatga xalal yetadi, qisqa unlilar cho‘zilib, harf va kalimalar o‘rtasida tanaffus paydo bo‘ladi.

Ulamolar bir ovozdan ta’kidlaydilarki, tahqiq martabasi asosan ta’limda qo‘llanadi. O‘quvchi dastavval harflarni, qiroat qoidalarini yaxshi o‘zlashtirishi uchun bunga muhtoj. Shuningdek, majlislarda, yig‘inlarda, Qur’on kechalarida tilovat qilishga ham shu sur’at mos tushadi, yarashadi. Misol uchun, shayx Mustafo Ismoil, Muhammad Siddiq, Abdulbosit, Xusariy kabi qiroat ustozlarining turli yig‘inlardagi qiroatlari ham shu tahqiq sur’atida hisoblanadi. Ammo xatmi Qur’on qilishda bu martaba sekinlik qiladi, vaziyatga unchalik monand kelmaydi. Qoidalarni tahqiq martabasida yetarli ijro eta bilgan qorilar xatmi Qur’on qilganlarida biroz tezroq, ya’ni tadvir martabasida o‘qishlari mumkin.

b) Tadvir. Bu «o‘rtacha sur’at» degan ma’noni bildirib, tahqiqdan tez, biroq eng tez qiroatdan sekinroq bo‘ladi. Bunda ham tajvid qoidalariga to‘la amal qilinsa-da, madlarning o‘rtacha cho‘zilishi tanlanadi va lafzlar chaqqonlatiladi. Ammo tadvir sur’ati oyatlarning ma’nosini bemalol tadabbur qilishga imkon beradigan darajada bo‘lishi kerak. Tadvir sur’ati qiroat martabalari ichida eng afzali, eng maqbuli va har taraflama eng qulayidir. Bu martabada qori ham erkin harakat qiladi, kuchanmaydi, tinglovchi ham charchamaydi. Shayx Abdulbosit Abdussamat, Muhammad Siddiq Minshaviy, Xalil Xusariy kabi ustoz qorilarning «tartil qiroati» nomi bilan tanilgan xatmlari, Aliy Abdurrahmon Huzayfiy, Muhammad Ayyub, Sa’d G‘omidiy, Mushariy Roshid kabi qorilarning tarovehdagi xatmlari tadvir sur’atida o‘qilgan.

Mavzudan kelib chiqib aytsak, kuniga 1‑2 poradan o‘qiladigan xatmlarda shu tezlik munosib, undan ko‘pida ko‘p hollarda hadr tezligiga o‘tishga to‘g‘ri keladi. Bu mening shaxsiy fikrim.

v) «Hadr» so‘zi aslida «yumalatish», «g‘ildiratish» degan ma’nolarni bildiradi. Qiroat ilmi istilohida esa qiroatning eng tez sur’atini anglatadi. Bunda faqat cho‘zish vojib bo‘lgan madlargina cho‘ziladi, biroq ular ham eng qisqa miqdorda cho‘ziladi, joiz madlar esa cho‘zilmaydi. Qiroat tezligi hisobiga g‘unnalarda ham ko‘p turilmaydi. Ammo bunda ham harflarning to‘kisligiga, vojib qoidalarning ijrosiga xalal yetkazish mumkin emas. Yaqin yillarda o‘tgan ulug‘ ustozlardan biri Abdulaziz qori dadaning aytganlariga ko‘ra, hadrda vaqf‑ibtido, ya’ni qiroatni boshlash va o‘rtada to‘xtash asnosida ham eng joiz martaba ushlanadi. Imkon qadar bir nafasda uzoqroq o‘qiladi va nafas yetmagan hollarda vaqf belgisi yo‘q joyda to‘xtab, qaytarib qiroat qilinganda ham, bir kalima oldindan qaytariladi, ma’no yaxshi tushunarli chiqishi uchun yuqoriroqdan o‘qib o‘tirilmaydi. U kishi buni bizga ustozlari Ro‘zi qori domladan naql qilib, «Ustoz har uchchala martabada ham erkin va o‘ziga xos ravnaq bilan o‘qir, ularning farqini yaqqol ko‘rsatar edi», degan edilar.

Aslida hadr sur’ati Qur’ondan ko‘proq o‘qishni niyat qilgan paytdagi shaxsiy takrorlar uchun munosib. Shuningdek, bu sur’at ko‘proq o‘qib qilinadigan xatmlarda juda qo‘l keladi. Bunda agar qorining lafzi yengil, chaqqon bo‘lsa, o‘zi ham, tinglovchi ham charchamaydi, aks holda holat aksincha bo‘lishi mumkin.

Umuman olganda, qiroatni qaysi martabada o‘qigan afzal, degan savolga ko‘pchilik ulamolar o‘rta martabada o‘qish afzalligini ta’kidlashgan. Ba’zi olimlarimizning aytishlaricha, bu xuddi miqdori oz, ammo qiymati yuqori pul bilan qiymati past‑u, sanog‘i ko‘p pulni sarflaganga o‘xshaydi. Birida tafakkur va tadabbur hisobiga ko‘proq ajrga ega bo‘linsa, ikkinchisida ko‘proq kalima nutq qilingani evaziga ajri ortadi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mazkur martabalarda o‘qish har kimga ham joiz va muyassar bo‘lmaydi. Qori avval tahqiq martabasida qoidalarni to‘kis ijro etishni yaxshi o‘zlashtirib oladi. Yetarli malaka hosil bo‘lgach, tadvirda o‘qishi mumkin. Tadvirda ham qoidalarni to‘kis ado eta olish mahoratini hosil qilgan qorigina hadr martabasida o‘qishi joiz. Yetarli malakasi bo‘lmagan kishiga bu martabaga qo‘l cho‘zish durust emas.

Shu o‘rinda bugungi kunimizdan kelib chiqib bir narsani ta’kidlamoqchiman. Ayrim joylarda turli sabablarni ro‘kach qilib qorilardan Qur’onni hadrdan ham tez o‘qishlarini talab qilinayotganini eshitib qolyapmiz. O‘zi hadrda o‘qish, aytib o‘tganimizdek, anchagina malaka talab qiladi. Endi undan ham tez o‘qishni so‘rash qiroatning qoidalari buzilishiga, Qur’onning ravnaqiga putur yetishiga olib kelishi aniq. Bu esa Qur’onni Allohning kalomi deb bilgan mo‘min kishi uchun durust emas bo‘lgan holatdir.

Har bir Qur’on o‘qiguvchi qori o‘z qarshisida Alloh taoloning tinglab, kuzatib turganini unutmasligi kerak. Odamlarning mulohazasini qilib, Alloh taoloning muroqabasini bir chetga surib qo‘yish juda ham yomon holat. Faraz qilaylik, agar biror obro‘li yoki mansabdor shaxsning so‘zini yo biror she’rini uning oldida odamlarga o‘qib beradigan bo‘lsangiz, qanchalar e’tiborli bo‘lasiz. Harqalay sharillatib o‘qib bermasangiz kerak?! Nahot, har bir narsani, hatto chumolining harakatini ham kuzatib turgan Zotning kalomini, ilohiy kalomni o‘qiyotganda o‘shanchalik ehtimom berilmasa!

Qur’onni Allohning kalomi deb, muqaddas kitobim deb bilgan har bir mo‘min banda uning qarshisida o‘zini past olishi, nihoyatda ehtiromda, ehtiyotkor bo‘lishi darkor. Qur’oning o‘qilish qoidalari, ravnaqi, mo‘‘jizakoriligiga putur yetkazadigan tasarruflardan, talablardan saqlanish darkor. Bu o‘rinda har bir musulmon shaxsiy tushuncha va g‘arazlaridan Qur’onni ustun qo‘ya olishi kerak.

Islom ummati Qur’oni Karimning o‘qilish yo‘sinini ham og‘izma-og‘iz naql qilib saqlab kelgan. Bu juda ham ulkan omonatdir. Shu bois, tajvidga rioya qilish, Qur’onni imkon qadar go‘zal tarzda o‘qish har bir qoriga vojibdir. Qisqasi, qori Qur’onni qiroat ulamolaridan qabul qilgan tarzda o‘qishga majbur, aks holda omonatga rioya etmagan bo‘ladi. Buni har kim to‘g‘ri tushunib olishi lozim.

— Qur’oni Karimning o‘ziga xos ohangi, maxsus qiroat usullari mavjudmi? Ko‘pchilik ohangda mashhur qorilarga aynan taqlid qiladilar.

— Qur’oni Karimning xususiyatlaridan biri uning ohangdorligidir. Oddiy o‘qisangiz ham, ohang kelib chiqaveradi. Bu Qur’oni Karimning mo‘‘jizalaridan biri bo‘lib, uning ushbu xususiyatini ochib berishga xizmat qilgani uchun shariatda Qur’oni Karimni ohang bilan o‘qish buyurilgan, targ‘ib qilingan. Hatto imom Buxoriy rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Alloh hech bir narsani Qur’onni ohang bilan o‘qiyotgan Nabiyni tinglaganidek tinglagan emas», «Kim Qur’onni ohangga solmasa, bizdan emas», deganlar. Shu bilan birga, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam chiroyli ovozda, go‘zal ohangda qiroat qiladigan sahobalarni maqtaganlar, rag‘batlantirganlar, boshqalarga namuna qilib ko‘rsatganlar, ummatlari ichida shunday kishilar borligidan faxrlanganlar va Allohga hamd aytganlar. Shubhasiz, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bu tasarruflarida ko‘pdan-ko‘p hikmatlar, manfaatlar bor.

Har bir xalqning o‘ziga xos musiqiy ohangi, yo‘nalishi bo‘ladi. Odatda bu o‘sha xalqning uzoq yillik dunyoqarashi, madaniyati, hayot tarzi va boshqa jihatlari ta’sirida yuzaga keladi hamda shu xalq tiliga hamohang, monand holda shakllanadi. Tabiiyki, bir xalqning so‘zi boshqa xalq ohangida kuylansa, ko‘p jihatdan beo‘xshov chiqadi. Bunda yo ohang buziladi, yoki so‘zlarning tarovatiga xalal yetadi.

Qur’oni Karim fasih arab tilida nozil bo‘lgan. Binobarin, uning uchun eng munosib ohang sof arab ohangi bo‘lishida shubha yo‘q. Qur’oni Karimning iboralari, nazmidagi xususiyatlari ham aynan arab ohangida to‘la namoyon bo‘ladi. Boshqa ohanglar uning ushbu jihatini ochib bera olmaydi, aksincha, unga putur yetkazib qo‘yadi. Ta’kidlash lozimki, bu gap biror xalqdagi ohanglarni boshqa xalqnikidan ustun qo‘yish, tobe’lashtirish uchun emas, balki tabiiy qonun sifatida, Qur’oning tarovatini asrash, xususiyatlarini namoyish etish maqsadida aytilgandir. Faraz qilaylik, agar har bir xalqqa Qur’onni o‘z ohangiga solishga ruxsat berilsa, nima bo‘ladi? Agar fors forscha, turk turkcha, xitoy xitoycha, hind hindcha, ingliz inglizcha ohangda o‘qiydigan bo‘lsa, Qur’onning kalimalari, nazmi, uslubidan asar ham qolmaydi. Buni anglash uchun katta aql yoki chuqur ilm kerak emas, ozgina farosat bo‘lsa bas.

Qori qiroat qilishda biror qoriga aynan taqlid qilmasligi kerak. To‘g‘ri, taqlid qilishga ko‘pchilik muhtoj bo‘ladi, ayniqsa yosh, yangi qorilarning o‘z usuli bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun ham jahon musobaqalarida 14‑15 yoshgacha bo‘lgan qorilarning muqallidliklari taqdirlansa, undan katta yoshdagilarniki tanqid qilinadi. Aslida taqlid qilish ham katta mahorat talab qiladi, chinakam taqlid ancha‑muncha odamning qo‘lidan kelavermaydi. Shunday bo‘lsa ham, har bir qori o‘ziga xos uslubga ega bo‘lishi lozim. Taqlid qilinsa ham, bu vaqtinchalik bir bosqich bo‘lishi kerak.

Misrlik mashhur qorilardan Shayx Mahmud Aliy Banno shunday deydi: «Qori avvalo Qur’oni karimni puxta yod olishi va uni tajvidga muvofiq o‘qishga mohir bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, u tarbiyalangan ovozga ega bo‘lishi darkor. Keyin undan taqlid qilish malakasini qo‘lga kiritishi talab qilinadi. U shu darajada taqlid qilsinki, uning qiroatini eshitgan kishi o‘zini u taqlid qilayotgan qorini tinglayotgandek his qilsin, o‘sha qori uning ko‘z o‘ngida gavdalansin. Shundan so‘ng u o‘zining shaxsiy uslubi va ovozini shakllantiradi. Uni eshitgan kishi darhol: «Bu falon qori-ku», deya oladi. Men bir umr taqlid qilib yurishni oqlamayman. Har bir qori o‘ziga xos uslubga, qiroatga ega bo‘lishi lozim».

Usulda, ohangda qaysidir biror qoridan yo‘sin olish mumkin, hatto zarurdir, ammo birovning ovozi va uslubiga aynan taqlid qilish hech qachon maqtalmaydi. Chunki taqlid qilinayotgan qori o‘ziga xos uslubi bilan ummatga bir yangilik taqdim qildi. Endi uni aynan takrorlash, nusxasini tortiq qilish ma’nisiz ishdir. Tinglovchi ko‘chirma nusxani qabul qilishdan ko‘ra aslini eshitishni ma’qul ko‘radi. Shu bois, biror qoriga usul yo boshqa jihatda ergashilganda ham har bir qori o‘ziga xos qiroatning sohibi bo‘lishi lozim. Shuning uchun ham masalda «Kim birovga taqlid qilsa, uni tiriltirib, o‘zini o‘ldiribdi», deyiladi.

— Ba’zida uchrab turadigan nomaqbul holatlardan atay yig‘lamsirab o‘qish, odamlarni yig‘latishga urinish, kishilarni ta’sirlantirish ilinjida noo‘rin ovoz ko‘tarish kabi holatlarga munosabat qanday?

— Bu kabi holatlar ixlos va samimiyatning noqisligidan bo‘lib, qiroat imomlari qadimdan bunday xatolardan ogohlantirib kelganlar. Aslini olganda bu ildizi juda ham chuqur bo‘lgan xatarli illat bo‘lib, kichik shirk bo‘lmish riyo va sum’aning achchiq mevasi hisoblanadi. Qur’on o‘quvchi qori bundan hazir bo‘lishi vojibdir. Aks holda hadislarda aytilgan yomon oqibatga qolishi xavfi bor.

Qur’on o‘qish chog‘ida qalb junbushga kelib, vujud ta’sirlanib, ko‘zlar namlansa, bu ayni muddao. Shunda ham bu holni yashirishga urinish kerak. Ammo bunday holni «taklif qilib chaqirish», ichki turtki bo‘lmay, zohirda xushu’ izhor etish riyoning alomatlaridan sanaladi. «Qur’on o‘qiganda yig‘langlar, agar yig‘lay olmasanglar, yig‘lashinglar», degan mazmundagi ko‘rsatma esa shaxsiy holatga tegishli bo‘lib, boshqa ma’noda: qalb qattiqligiga yig‘lash, ichdan yig‘lashga intilish xususidadir.

— Tarovehdagi Xatmi Qur’onda qorilar ma’lum azob va xushxabar oyatlarini o‘qiyotib yig‘laganlariga va jamoatni ham (ba’zilari oyatning mazmunini tushunmasa-da) yig‘latganlariga guvoh bo‘lganmiz. Xuddi o‘sha oyatni boshqa safar, o‘sha masjidda o‘qilganida esa bunday holat bo‘lmasligi ham mumkin. Bu holat nima bilan bog‘liq? Butun jamoat yig‘lagan xatmlarni eslay olasizmi?

— Insonning jismoniy quvvati hamisha bir xil bo‘lmagani kabi ruhiy holati ham o‘zgarib turadi. Hadisda aytilganidek, bir undoq, bir mundoq bo‘lib turadi. Bu o‘zgaruvchanlik qoriga ham, tinglovchiga tegishli. Mana shu holat siz aytgan turlilikka sabab bo‘lsa kerak. Ba’zan jamoatning ixlos-muhabbati qoriga shunday ilhom baxsh etadiki, u hatto o‘zining odatiy imkoniyatlari chegarasidan ham yuksalib ketadi. Gohida qorida shunday hol paydo bo‘ladiki, butun jamoatni o‘z olamiga olib kirib ketadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ba’zan xatmni tashkil qilgan kishilarning niyatlari va muhabbatlari ham xatmdagi ruhiyatga ta’sir qiladi. Bunda nima sir bor bilmayman-u, lekin bu ko‘p kuzatilgan voqelikdir. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, mazkur gaplarning hammasi ham bandaning ojizona xulosalari, aslida esa hammasi ham Alloh taoloning berishiga bog‘liqdir.

Alloh taolo xalqimizning Qur’oni Karimga bo‘lgan muhabbatini, ishtiyoqini bundan ham ko‘paytirsin! Yurtimizda yetkazilayotgan xatmi Qur’onlarni dargohida qabul aylab, barcha-barchamizga fayzu barkaning ziyoda bo‘lishiga, moddiy-ma’naviy yutuqlarga bois bo‘lishiga sababchi aylasin! Ustozimiz Shayx Muhammad Sodiq rahmatullohi alayh duolari: qorilarimizning sonini va sifatini yanada ziyoda qilsin!

Davronbek Tojialiyev tayyorladi.

• Олдинги
• Кейинги