Қарзни узмай бўлмайди

Қарзни тўлаш қарз берган одамнинг кечиши ёки қарздорлик сабаби бекор бўлганидагина қарздор зиммасидан соқит бўлади. Агар шундай бўлмай, қарздор оламдан ўтса, охиратда ҳисоб қилинади.

Шунинг учун, одатда, вафот этганга жаноза ўқишдан олдин унинг яқинларидан: “Агар марҳумнинг бандалардан қарзлари бўлса, адо этасизми?” деб сўралади. Табиий, сўралган одам: “Ҳа” деб жавоб беради ва марҳумнинг қарзи бўлса, уни тўлашга кафил бўлади.

Кафолат (кафиллик) ундириб олишда мажбуриятни мажбуриятга қўшишдир. Яъни, қарзни ундириб олишда кафилнинг мажбуриятини қарздорнинг мажбуриятига қўшишдир. Бу билан қарз кафилнинг зиммасида собит, қарздорнинг зиммасидан эса соқит бўлмайди (“Фатҳул қадир”. 5/389. “Бадиъ”. 6/2. “Дуррул мухтор”. 4/260).

Кафил Қуръони карим, суннат ва ижмо билан машру бўлган.

Юсуф сурасининг 72-оятида: “Уни топиб келтирган кишига бир туя юк (мукофотдир). Мен шунга вакилман”, деб марҳамат қилинган. Ибн Аббос (розийаллоҳу анҳу) шу оятдаги “вакилман” сўзини “кафилман” дея тафсир қилганлар.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кафил масъулдир”, деганлар (Абу Довуд, Термизий ва Ибн Ҳиббон ривояти).

Одамларнинг эҳтиёжи борлиги ва қарздордан зарарни кетказиш учун фуқаҳолар кафолатнинг жоизлигига ижмо қилишган. Кафолатнинг машру бўлиш ҳикматига келсак, у ҳақларни қатъийлаштириш, одамлар ўртасида ўзаро ёрдамни юзага келтириш, қарз олиш ва орият (рўзғор буюмлари каби нарсаларни фойдаланишга олиш) битимларида енгиллик қилиш ва одамлардан қийинчиликни аритишдир.

Мулла Али Қори айтади: “Қарздор мол қолдирмай оламдан ўтса, ундан кафил бўлиш дуруст эмас. Бу имом Абу Ҳанифа наздларида. Аммо Абу Юсуф, Муҳаммад: “Ундан кафил бўлиш дуруст, дейишган”.

Имом Абу Ҳанифанинг далиллари бундай: Қарз, ҳақиқатда, олганини қайтаришдир. Қарзга олинганни (мислини) қайтариш вожиб бўлади. Ҳеч қандай мол қолдирмай дунёдан ўтган қарздор қарзини тўлашдан (вожибни адо этишдан) ожиздир. Шунинг учун дунёвий ҳукмларда қарзи соқит бўлади. (Бу кимдир унинг қарзини узса, қарз берган уни олиши мумкин бўлмайди, дегани эмас). Соқит бўлган қарзга кафил бўлиш эса мумкин бўлмайди. Аммо ундан мол қолган бўлса, қолган молидан қарзи узилиши лозим. Лекин ундан кафил бўлиш, кафилликни қарз берган киши кафил бўлиш жойида қабул қилиши шарт бўлганидан, дуруст бўлмайди.

Имом Абу Юсуф ҳамда Имом Муҳаммад далиллари бундай: у ҳеч нарсаси қолмаган қарздордан тириклигида кафил бўлиш дуруст бўлганидек, ўлганидан сўнг ҳам кафил бўлиш дурустдир. Қарз берган киши кафилликни кейин эшитиб қабул қилса кифоядир.

Қарзини узмай ё кафил уни тўлашини зиммасига олмай оламдан ўтган кишига жаноза намозини ўқимаслик ҳақидаги ҳадис насх бўлгандир (“Умдатул қорий”. 18/333).

Бир киши ўз ихтиёри билан ҳеч нарса қолдирмай оламдан ўтган қарздор қарзини тўласа, (қарздор) ухровий жазодан қутулади.

Мубашшир Аҳмад

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 2-сонидан олинди.

* * *

Qarzni uzmay bo‘lmaydi

Qarzni to‘lash qarz bergan odamning kechishi yoki qarzdorlik sababi bekor bo‘lganidagina qarzdor zimmasidan soqit bo‘ladi. Agar shunday bo‘lmay, qarzdor olamdan o‘tsa, oxiratda hisob qilinadi.

Shuning uchun, odatda, vafot etganga janoza o‘qishdan oldin uning yaqinlaridan: “Agar marhumning bandalardan qarzlari bo‘lsa, ado etasizmi?” deb so‘raladi. Tabiiy, so‘ralgan odam: “Ha” deb javob beradi va marhumning qarzi bo‘lsa, uni to‘lashga kafil bo‘ladi.

Kafolat (kafillik) undirib olishda majburiyatni majburiyatga qo‘shishdir. Ya’ni, qarzni undirib olishda kafilning majburiyatini qarzdorning majburiyatiga qo‘shishdir. Bu bilan qarz kafilning zimmasida sobit, qarzdorning zimmasidan esa soqit bo‘lmaydi (“Fathul qadir”. 5/389. “Badi’”. 6/2. “Durrul muxtor”. 4/260).

Kafil Qur’oni karim, sunnat va ijmo bilan mashru bo‘lgan.

Yusuf surasining 72-oyatida: “Uni topib keltirgan kishiga bir tuya yuk (mukofotdir). Men shunga vakilman”, deb marhamat qilingan. Ibn Abbos (roziyallohu anhu) shu oyatdagi “vakilman” so‘zini “kafilman” deya tafsir qilganlar.

Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam): “Kafil mas’uldir”, deganlar (Abu Dovud, Termiziy va Ibn Hibbon rivoyati).

Odamlarning ehtiyoji borligi va qarzdordan zararni ketkazish uchun fuqaholar kafolatning joizligiga ijmo qilishgan. Kafolatning mashru bo‘lish hikmatiga kelsak, u haqlarni qat’iylashtirish, odamlar o‘rtasida o‘zaro yordamni yuzaga keltirish, qarz olish va oriyat (ro‘zg‘or buyumlari kabi narsalarni foydalanishga olish) bitimlarida yengillik qilish va odamlardan qiyinchilikni aritishdir.

Mulla Ali Qori aytadi: “Qarzdor mol qoldirmay olamdan o‘tsa, undan kafil bo‘lish durust emas. Bu imom Abu Hanifa nazdlarida. Ammo Abu Yusuf, Muhammad: “Undan kafil bo‘lish durust, deyishgan”.

Imom Abu Hanifaning dalillari bunday: Qarz, haqiqatda, olganini qaytarishdir. Qarzga olinganni (mislini) qaytarish vojib bo‘ladi. Hech qanday mol qoldirmay dunyodan o‘tgan qarzdor qarzini to‘lashdan (vojibni ado etishdan) ojizdir. Shuning uchun dunyoviy hukmlarda qarzi soqit bo‘ladi. (Bu kimdir uning qarzini uzsa, qarz bergan uni olishi mumkin bo‘lmaydi, degani emas). Soqit bo‘lgan qarzga kafil bo‘lish esa mumkin bo‘lmaydi. Ammo undan mol qolgan bo‘lsa, qolgan molidan qarzi uzilishi lozim. Lekin undan kafil bo‘lish, kafillikni qarz bergan kishi kafil bo‘lish joyida qabul qilishi shart bo‘lganidan, durust bo‘lmaydi.

Imom Abu Yusuf hamda Imom Muhammad dalillari bunday: u hech narsasi qolmagan qarzdordan tirikligida kafil bo‘lish durust bo‘lganidek, o‘lganidan so‘ng ham kafil bo‘lish durustdir. Qarz bergan kishi kafillikni keyin eshitib qabul qilsa kifoyadir.

Qarzini uzmay yo kafil uni to‘lashini zimmasiga olmay olamdan o‘tgan kishiga janoza namozini o‘qimaslik haqidagi hadis nasx bo‘lgandir (“Umdatul qoriy”. 18/333).

Bir kishi o‘z ixtiyori bilan hech narsa qoldirmay olamdan o‘tgan qarzdor qarzini to‘lasa, (qarzdor) uxroviy jazodan qutuladi.

Mubashshir Ahmad

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги