Францияда Ислом: кеча ва бугун

Францияга мусулмонлар милодий VIII асрнинг биринчи чорагида келган. Исломнинг Оврупага ёйилишида Пириней ярим ороли ва Испания кўприк вазифасини ўтади. Мусулмонлар Андалусияни 711 йили фатҳ этишган бўлса, ҳудуддаги сўнгги Ислом давлати 1492 йили тугатилди. Бу орада илм-фан, маданият юксак ривожланди, минглаб олимлар етишиб чиқди.

Мусулмонлар ҳукмронлиги барҳам топгач, черков инквизиция судларини йўлга қўйди. Лекин бу каби қаршиликлар узоқ йиллар мобайнида шаклланган юксак маданиятни букиб қўя олмади. Аксинча, ўлкада шаклланган мусулмон – шарқ маданияти бошқача кўринишда асрлар оша бутун Оврупа мамлакатлари, жумладан, ҳозирги Франция, Испания, Португалия, Олмония ва Италия каби давлатларнинг илм-фани, маданияти ва турмуш тарзига сингиб борди. Оврупа Уйғониш даври айни шу асосда юзага келди. Оврупа халқлари мусулмонлар ёзган асарлар орқали илм-фан ва маданий ҳаёт чўққиларига эришгани тарихдан маълум.

Иккинчи босқич турли ижтимоий-иқтисодий манфаатлар тўқнашуви жараёнида кечди. Францияда Ислом динининг ўзига хос нуфузга эга бўлиб боришига мусулмонларнинг нафақат сон жиҳатдан ортиши, балки уларнинг жамоа сифатида бирлашиб, ижтимоий ва маънавий ҳаётда алоҳида ўрин эгаллаётгани туртки бўлди.

Ривожланган мамлакатларга илк мусулмон муҳожирлар XX асрнинг бошларида келишди. Биринчи жаҳон уруши уларнинг Оврупага оммавий тарзда кўчишига замин яратди. 1914–1918 йиллар мобайнида Францияга Шимолий Африка халқлари кўчириб келинди. Бундан нафақат қишлоқ хўжалиги ва қурол-аслаҳа заводларига ишчи кучи етказиб бериш, балки олмонларга қарши жангларда йўқотилган аҳолининг ўрнини тўлдириш ҳам кўзланган эди.

Шунингдек, ҳукумат Францияда узоқ муддат яшаш ва ишлашларини таъминлаш мақсадида мусулмон ишчиларнинг диний эркинликларни кенгайтириш дастурини ишлаб чиқди. Ўлкага имомлар, тариқат вакиллари таклиф қилинди. Темир йўл идоралари ҳамда касалхоналарда намозхоналар ташкил этилди. Жуда катта майдон мусулмонлар қабристонига ажратилди. 1924 йилга келиб, мамлакатда мусулмонлар сони бир юз йигирма мингдан ортди, улардан юз минги жазоирликлар эди. 1926 йили Франция мусулмонлари ҳаётида унутилмас воқеа юз берди – “Париж катта масжиди” очилди.

Ўтган асрнинг 60–70 йилларида Франция иқтисоди сезиларли даражада ўсди, шу сабаб мамлакатга Туркиядан ишчи-деҳқонлар кўчиб кела бошлашди. Уларнинг кўпи қишлоқ туманларидан эди.

ХХ аср охирларида Жазоир, Марокаш, Лубнон, Тунис, Миср, Туркия, Покистон ва Афғонистон каби давлатлардан Францияга келган муҳожир мусулмонларнинг сони тўрт милёндан ошди.

Бугун баъзи мутахассислар Франция­ни “Оврупанинг мусулмон мамлакати” деб атамоқда. Маълумотларга кўра, бу ердаги мусулмон аҳолининг учдан икки қисми дунёнинг 123 давлатидан келган муҳожирлардан иборат.

Мамлакатда олти милёнга яқин мусулмон истиқомат қилади, улар умумий аҳолининг ўн фоизини ташкил этади. Мусулмонлар мамлакатда католиклардан ке­йин иккинчи йирик жамоадир.

Парижда Араб дунёси институти ишлаб турибди. Ушбу илм масканида бой кутубхона ва маърузалар зали бор. Париж ва унинг атрофидаги мавзеларда бир юз қирқдан ортиқ масжид бўлиб, уларнинг энг йириги – “Париж катта масжиди”дир. Мажмуада хонақоҳ, ислом маркази, мад­раса, мажлис ва маърузалар зали, имом ётоқхонаси ва ошхона бор. Масжид сарф-харажатларини вақфлар қоплайди. У Оврупадаги энг катта масжиддир.

Туб миллат вакиллари орасида ҳам Исломни қабул қилаётганлар кўпайиб, улар ҳозир бир милёндан ортди.

Хуллас, Францияда асрлар оша мав­қеларини босқичма-босқич мустаҳ­камлаб, илм-маърифат ва динлараро бағрикенглик тамойиллари ривожланишига салмоқли ҳисса қўшаётган мусулмонлар бугун мамлакат тараққиётида муҳим ўринга эгадирлар.

Акмалхон Аҳмедов

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 1-сонидан олинди.

* * *

Fransiyaga musulmonlar milodiy VIII asrning birinchi choragida kelgan. Islomning Ovrupaga yoyilishida Piriney yarim oroli va Ispaniya ko‘prik vazifasini o‘tadi. Musulmonlar Andalusiyani 711 yili fath etishgan bo‘lsa, hududdagi so‘nggi Islom davlati 1492 yili tugatildi. Bu orada ilm-fan, madaniyat yuksak rivojlandi, minglab olimlar yetishib chiqdi.

Musulmonlar hukmronligi barham topgach, cherkov inkvizitsiya sudlarini yo‘lga qo‘ydi. Lekin bu kabi qarshiliklar uzoq yillar mobaynida shakllangan yuksak madaniyatni bukib qo‘ya olmadi. Aksincha, o‘lkada shakllangan musulmon – sharq madaniyati boshqacha ko‘rinishda asrlar osha butun Ovrupa mamlakatlari, jumladan, hozirgi Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Olmoniya va Italiya kabi davlatlarning ilm-fani, madaniyati va turmush tarziga singib bordi. Ovrupa Uyg‘onish davri ayni shu asosda yuzaga keldi. Ovrupa xalqlari musulmonlar yozgan asarlar orqali ilm-fan va madaniy hayot cho‘qqilariga erishgani tarixdan ma’lum.

Ikkinchi bosqich turli ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvi jarayonida kechdi. Fransiyada Islom dinining o‘ziga xos nufuzga ega bo‘lib borishiga musulmonlarning nafaqat son jihatdan ortishi, balki ularning jamoa sifatida birlashib, ijtimoiy va ma’naviy hayotda alohida o‘rin egallayotgani turtki bo‘ldi.

Rivojlangan mamlakatlarga ilk musulmon muhojirlar XX asrning boshlarida kelishdi. Birinchi jahon urushi ularning Ovrupaga ommaviy tarzda ko‘chishiga zamin yaratdi. 1914–1918 yillar mobaynida Fransiyaga Shimoliy Afrika xalqlari ko‘chirib kelindi. Bundan nafaqat qishloq xo‘jaligi va qurol-aslaha zavodlariga ishchi kuchi yetkazib berish, balki olmonlarga qarshi janglarda yo‘qotilgan aholining o‘rnini to‘ldirish ham ko‘zlangan edi.

Shuningdek, hukumat Fransiyada uzoq muddat yashash va ishlashlarini ta’minlash maqsadida musulmon ishchilarning diniy erkinliklarni kengaytirish dasturini ishlab chiqdi. O‘lkaga imomlar, tariqat vakillari taklif qilindi. Temir yo‘l idoralari hamda kasalxonalarda namozxonalar tashkil etildi. Juda katta maydon musulmonlar qabristoniga ajratildi. 1924 yilga kelib, mamlakatda musulmonlar soni bir yuz yigirma mingdan ortdi, ulardan yuz mingi jazoirliklar edi. 1926 yili Fransiya musulmonlari hayotida unutilmas voqea yuz berdi – “Parij katta masjidi” ochildi.

O‘tgan asrning 60–70 yillarida Fransiya iqtisodi sezilarli darajada o‘sdi, shu sabab mamlakatga Turkiyadan ishchi-dehqonlar ko‘chib kela boshlashdi. Ularning ko‘pi qishloq tumanlaridan edi.

XX asr oxirlarida Jazoir, Marokash, Lubnon, Tunis, Misr, Turkiya, Pokiston va Afg‘oniston kabi davlatlardan Fransiyaga kelgan muhojir musulmonlarning soni to‘rt milyondan oshdi.

Bugun ba’zi mutaxassislar Fransiya­ni “Ovrupaning musulmon mamlakati” deb atamoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu yerdagi musulmon aholining uchdan ikki qismi dunyoning 123 davlatidan kelgan muhojirlardan iborat.

Mamlakatda olti milyonga yaqin musulmon istiqomat qiladi, ular umumiy aholining o‘n foizini tashkil etadi. Musulmonlar mamlakatda katoliklardan ke­yin ikkinchi yirik jamoadir.

Parijda Arab dunyosi instituti ishlab turibdi. Ushbu ilm maskanida boy kutubxona va ma’ruzalar zali bor. Parij va uning atrofidagi mavzelarda bir yuz qirqdan ortiq masjid bo‘lib, ularning eng yirigi – “Parij katta masjidi”dir. Majmuada xonaqoh, islom markazi, mad­rasa, majlis va ma’ruzalar zali, imom yotoqxonasi va oshxona bor. Masjid sarf-xarajatlarini vaqflar qoplaydi. U Ovrupadagi eng katta masjiddir.

Tub millat vakillari orasida ham Islomni qabul qilayotganlar ko‘payib, ular hozir bir milyondan ortdi.

Xullas, Fransiyada asrlar osha mav­qelarini bosqichma-bosqich mustah­kamlab, ilm-ma’rifat va dinlararo bag‘rikenglik tamoyillari rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shayotgan musulmonlar bugun mamlakat taraqqiyotida muhim o‘ringa egadirlar.

Akmalxon Ahmedov

• Олдинги
• Кейинги