Нега шам ёқасиз?

Бир куни уйда майда-чуйда ишлар билан куймаланиб ўтирсам, бехосдан эшик тақиллаб қолди. Очсам, қўшни хотин, қўлида тўрт-беш дона шам. Қўни-қўшнидан бирор уй-рўзғор буюми ёки бошқа керакли нарса сўрамаган бу бадавлат қўшни аёл вақт хуфтонга яқинлашиб қолганида: “Қўшни, икки дона шағамингиз йўқми?” дея илтимос билан келгани менинг ҳайратимни оширди. Тўғриси, электр чироқпари куну тун беминнат хизмат этиб турган ҳозирги замонда ким ҳам қўша-қўшалаб уйида шам жамлаб қўяди? Қачонлардир ишлатилган яримта шамни стол тортмасидан олиб узатдим. Олмади. “Бунақаси кўп, ана, бошқа қўшниларда ҳам бор”.

Опага ишлатилмаган, гугурт олови тегмаган яп-янги шамлар лозим экан. Сабабини суриштириш ноқулай бўлди, албатга. Аммо аёл киши кўзларимдан: “Нима қилар экан буларни?” деган ҳайратланарли саволни уқиб олди чамаси, дарҳол изоҳ беришга киришди.

Маълум бўлишича, опанинг яқиндагина биринчи синфга борган ўғлининг эртага туғилган куни экан. Ўғли етти ёшга тўлади. Мактабда эса икки кун олдин бир хотин қизининг туғилган кунини нишонлаб, катта торт устига еттита шам ёқибди. Етти ёшга етган қиз бир пуфлашда уларни ўчирибди. Ҳамма қийқириб, қарсак чалибди. Ғаройиб, одатда телевизордаги қандайдир ажнабий филмларда кўрсатиладиган бу воқеага опанинг ўғли гувоҳ бўлибди. Синфда ўқиётган қолган йигирма беш ўқувчи ҳам устозлари билан бирга шу манзара ва тантана иштирокчисидир.

Опа нима қилмоқчи? Чиллаки чиллакини кўриб чумак урибди деганларидек, опа айни «анъана»ни давом эттирмоқчи экан. Яъни, икки киши бир амаллаб кўтарадиган катта тортни аллақачон тайёрлатиб, унинг ўртасига дил сўзларини ҳам битиб қўйган. Аммо, унинг айтишича, етти ёшга кирганлик рамзи саналмиш ўша тантанада ёқиб-ўчирилиши лозим бўлган етти дона шамни олдиндан ҳозирлаб қўйиш хаёлидан кўтарилибди. Ана энди кечқурун уйма-уй юриб, эшик тақиллатиб, қўшнилардан бирма-бир шам суриштириб юрган экан.

Тўғриси, қўшни хотиннинг икки дона қўшимча шамнинг топган-топмаганини ёки мактабдаги ўша тантанани қай йўсинда ўтказган-ўтказмаганини билмадим-у, бироқ хаёлимда бир дунё саволлар кезинди. Биз қай томонга қараб кетмоқдамиз? Маърифат-маънавият маркази бўлмиш мактаб, унинг азиз устозлари ўзлари қилаётган амалларининг моҳиятини тушунадими? Мактабларда уюштириладиган бундай кўнгилочар анжуманларда қандай тарбиявий қиймат бор? Бу бизга қачондан урф бўлди? Кимдан ўтди? Телевизорда кўрсатилган ажнабий сериаллар орқали бизнинг маданиятимизга ўтиб қолаётган бундай касалликларни ким даволайди? Нега шам ёқадилар? Бунинг туб моҳиятида қандай маъно бор?

Шу саволлар ғалаёнида беихтиёр “Шум бола”даги бир эпизодни эсладим. “Ундан кейин”чи бойнинг: “Кўрғонга қаердан ўт кетибди?” деган саволига шум бола: “Шағамдан ўт кетибди, шағамдан”, дейди. Бой давом этади:

— Ҳой, ўзинг жинни бўлиб қолибсан, ўғлим! Ахир, менинг даргоҳимда шамга кун қолибдими? Қатор-қатор лампалар, ўзим Тошканддан атай сотиб олиб келган қирқинчи фанорлар қаёққа кетибди, керосинни бўлса, бир йилга етарлигини бочка-бочка запас қилиб қўйган эдим. Нимага шам ёқасанлар?

— Хўжайин, дейман, ўзингиз ҳам одамни жуда хит қилиб юборар экансиз-да? Бутун бошлиқ ўликнинг арвоҳига шам ёқмай, лампа ёқиладими? Ахир косага сув қуйиб, устига олма шохи қўйилади. Келган арвоҳ аввал шохга қўниб ўтиради. Бир нафас дамини ростлагандан кейин ҳалиги шағамнинг пирпираб турган шуъласи билан ўйнашади”.

Адибнинг нияти, шумлик воқеасининг давоми сизга маълум. Буни қарангки, ўтган аср аввалида марҳумнинг арвоҳи учун шам ёқилган бўлса, XXI аср аввалида тирик одамнинг бир ёшга улғайгани рамзи сифатида шам ёқилибди. Тараққиёт ўлик ва тирик орасида. Шам эса ўз ҳолича. Аммо фикри очиқ, назари ўткир, қалби имон ва миллий одатларимиз нури билан чароғон кимса ҳар икки ҳолатдаги шам ёқишлар ўликларга ҳам, тирикларга ҳам асло наф бермайдиган хурофот эканини дарҳол англайди.

Мозор бошига бориб, ўликнинг арвоҳи учун шам ёқиш нақадар бемаънилик бўлса, кейинги вақтда орттириб олинган “янги одат” бемаънилик устига бемаъниликдир.

Назаримда, энди-энди урчиб бораётган бу маънавий касалликнинг урфга айланмаслиги, ўқувчи болаларнинг мурғак дунёқарашини эгаллаб олмаслиги учун жамиятнинг ҳар бир аъзоси масъулдир. Шам ёқишнинг эътиқодий жиҳатдан мусулмонларга ҳеч бир фойдаси йўқ. Зотан, Исломгача бўлган ботил эътиқод эгалари оташ-оловга топинганлар, оловни «илоҳий»лаштирганлар. Бу одат халқ орасида ўша оташпарастлик қолдиғи сифатида яшаб келган. Билиб-билмай қилинаётган амалларнинг маънавий негизида юзага келадиган ўпирилишлар миллий-исломий урф-одатларимизга мутлақо бегонадир. Хавф ҳам шунда.

Bir kuni uyda mayda-chuyda ishlar bilan kuymalanib o‘tirsam, bexosdan eshik taqillab qoldi. Ochsam, qo‘shni xotin, qo‘lida to‘rt-besh dona sham. Qo‘ni-qo‘shnidan biror uy-ro‘zg‘or buyumi yoki boshqa kerakli narsa so‘ramagan bu badavlat qo‘shni ayol vaqt xuftonga yaqinlashib qolganida: “Qo‘shni, ikki dona shag‘amingiz yo‘qmi?” deya iltimos bilan kelgani mening hayratimni oshirdi. To‘g‘risi, elektr chiroqpari kunu tun beminnat xizmat etib turgan hozirgi zamonda kim ham qo‘sha-qo‘shalab uyida sham jamlab qo‘yadi? Qachonlardir ishlatilgan yarimta shamni stol tortmasidan olib uzatdim. Olmadi. “Bunaqasi ko‘p, ana, boshqa qo‘shnilarda ham bor”.

Opaga ishlatilmagan, gugurt olovi tegmagan yap-yangi shamlar lozim ekan. Sababini surishtirish noqulay bo‘ldi, albatga. Ammo ayol kishi ko‘zlarimdan: “Nima qilar ekan bularni?” degan hayratlanarli savolni uqib oldi chamasi, darhol izoh berishga kirishdi.

Ma’lum bo‘lishicha, opaning yaqindagina birinchi sinfga borgan o‘g‘lining ertaga tug‘ilgan kuni ekan. O‘g‘li yetti yoshga to‘ladi. Maktabda esa ikki kun oldin bir xotin qizining tug‘ilgan kunini nishonlab, katta tort ustiga yettita sham yoqibdi. Yetti yoshga yetgan qiz bir puflashda ularni o‘chiribdi. Hamma qiyqirib, qarsak chalibdi. G‘aroyib, odatda televizordagi qandaydir ajnabiy filmlarda ko‘rsatiladigan bu voqeaga opaning o‘g‘li guvoh bo‘libdi. Sinfda o‘qiyotgan qolgan yigirma besh o‘quvchi ham ustozlari bilan birga shu manzara va tantana ishtirokchisidir.

Opa nima qilmoqchi? Chillaki chillakini ko‘rib chumak uribdi deganlaridek, opa ayni «an’ana»ni davom ettirmoqchi ekan. Ya’ni, ikki kishi bir amallab ko‘taradigan katta tortni allaqachon tayyorlatib, uning o‘rtasiga dil so‘zlarini ham bitib qo‘ygan. Ammo, uning aytishicha, yetti yoshga kirganlik ramzi sanalmish o‘sha tantanada yoqib-o‘chirilishi lozim bo‘lgan yetti dona shamni oldindan hozirlab qo‘yish xayolidan ko‘tarilibdi. Ana endi kechqurun uyma-uy yurib, eshik taqillatib, qo‘shnilardan birma-bir sham surishtirib yurgan ekan.

To‘g‘risi, qo‘shni xotinning ikki dona qo‘shimcha shamning topgan-topmaganini yoki maktabdagi o‘sha tantanani qay yo‘sinda o‘tkazgan-o‘tkazmaganini bilmadim-u, biroq xayolimda bir dunyo savollar kezindi. Biz qay tomonga qarab ketmoqdamiz? Ma’rifat-ma’naviyat markazi bo‘lmish maktab, uning aziz ustozlari o‘zlari qilayotgan amallarining mohiyatini tushunadimi? Maktablarda uyushtiriladigan bunday ko‘ngilochar anjumanlarda qanday tarbiyaviy qiymat bor? Bu bizga qachondan urf bo‘ldi? Kimdan o‘tdi? Televizorda ko‘rsatilgan ajnabiy seriallar orqali bizning madaniyatimizga o‘tib qolayotgan bunday kasalliklarni kim davolaydi? Nega sham yoqadilar? Buning tub mohiyatida qanday ma’no bor?

Shu savollar g‘alayonida beixtiyor “Shum bola”dagi bir epizodni esladim. “Undan keyin”chi boyning: “Ko‘rg‘onga qaerdan o‘t ketibdi?” degan savoliga shum bola: “Shag‘amdan o‘t ketibdi, shag‘amdan”, deydi. Boy davom etadi:

— Hoy, o‘zing jinni bo‘lib qolibsan, o‘g‘lim! Axir, mening dargohimda shamga kun qolibdimi? Qator-qator lampalar, o‘zim Toshkanddan atay sotib olib kelgan qirqinchi fanorlar qayoqqa ketibdi, kerosinni bo‘lsa, bir yilga yetarligini bochka-bochka zapas qilib qo‘ygan edim. Nimaga sham yoqasanlar?

— Xo‘jayin, deyman, o‘zingiz ham odamni juda xit qilib yuborar ekansiz-da? Butun boshliq o‘likning arvohiga sham yoqmay, lampa yoqiladimi? Axir kosaga suv quyib, ustiga olma shoxi qo‘yiladi. Kelgan arvoh avval shoxga qo‘nib o‘tiradi. Bir nafas damini rostlagandan keyin haligi shag‘amning pirpirab turgan shu’lasi bilan o‘ynashadi”.

Adibning niyati, shumlik voqeasining davomi sizga ma’lum. Buni qarangki, o‘tgan asr avvalida marhumning arvohi uchun sham yoqilgan bo‘lsa, XXI asr avvalida tirik odamning bir yoshga ulg‘aygani ramzi sifatida sham yoqilibdi. Taraqqiyot o‘lik va tirik orasida. Sham esa o‘z holicha. Ammo fikri ochiq, nazari o‘tkir, qalbi imon va milliy odatlarimiz nuri bilan charog‘on kimsa har ikki holatdagi sham yoqishlar o‘liklarga ham, tiriklarga ham aslo naf bermaydigan xurofot ekanini darhol anglaydi.

Mozor boshiga borib, o‘likning arvohi uchun sham yoqish naqadar bema’nilik bo‘lsa, keyingi vaqtda orttirib olingan “yangi odat” bema’nilik ustiga bema’nilikdir.

Nazarimda, endi-endi urchib borayotgan bu ma’naviy kasallikning urfga aylanmasligi, o‘quvchi bolalarning murg‘ak dunyoqarashini egallab olmasligi uchun jamiyatning har bir a’zosi mas’uldir. Sham yoqishning e’tiqodiy jihatdan musulmonlarga hech bir foydasi yo‘q. Zotan, Islomgacha bo‘lgan botil e’tiqod egalari otash-olovga topinganlar, olovni «ilohiy»lashtirganlar. Bu odat xalq orasida o‘sha otashparastlik qoldig‘i sifatida yashab kelgan. Bilib-bilmay qilinayotgan amallarning ma’naviy negizida yuzaga keladigan o‘pirilishlar milliy-islomiy urf-odatlarimizga mutlaqo begonadir. Xavf ham shunda.

Bahodir Nurmuhammad
«Hidoyat» jurnalining 2003 yil 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги