Тупроқ ҳиди

Болалигимда дадам совға қилган, ўзим энг севиб мутолаа қиладиган «Ўзбек халқ мақоллари» номли китобим бўларди. Ундаги биринчи мақол:
«Булбул чаманни севар,
Одам – Ватанни», эди.
Болалик тасаввурларим ҳам болаларча эди. Катталар «давлат пул бермаяпти», «давлатда пул қолмабди» дейишса, Давлат деган киши аввал бой бўлган-у, кейин камбағаллашибди-да, деб ўйлардим. Худди шу каби Ватан қандайин гўзал масканки, уни ҳамма одамлар севса, дея таажжубланардим. Мен Водилни билардим, Шоҳимардонни билардим, лекин Ватан қаердалигини билмасдим. Шу саволлар билан андармон бўлиб юрган кунларим дадамдан Ватаннинг қаердалигини сўрадим. Отам кулиб қўйдилар-да, «Ватан ҳозир сен турган ер, манашу қумсувоқ уйимиз, сен чангитиб ўйнаган маҳалла» дедилар. Мен эса ҳар куни кўрадиган таниш манзаранинг нимаси чиройли экани, қайси жиҳати худди Шоҳимардон каби оҳанрабодек доим ўзига тортаверишини тушунмасдим…
Мактаб тугаб, мусофирлик ― талабалик ҳаёти бошланди. Ҳар бир қадамимизни назорат қиладиган инжиқ кампирнинг ижарадаги ҳовлисида 4-5 «вилоятлик»лар яшаган пайтларимиз баъзида битта нонга ҳам пул топа олмай, бир-биримизга термулиб чиққан тунларда отам айтган ўша Ватан кўз олдимдан кетмас эди…
Ўқиш ва малака ошириш сабаби ила хорижда юрган кезларим муомаласи-ю хуш феъли бошқаларга ўхшамайдиган, чўнтагида доллари бўлмаса ҳам сизга қўлидан келган барча ёрдамни беришга тайёр, самимийлиги юзидан билиниб турадиган камтарин миллатдошларимни соғиндим…
Навбатдаги сафардан қайтарканман, учоғимиз Тошкентга қўна бошлагандан сўнг барча қарсак чалиб олқишлаётган пайтда бир қариянинг йиғлай бошлагани эътиборимни тортди. Оппоқ соқоллари юзига зеб берган бу нуроний киши учоқдан тушгунгача йиғидан тинмади. Пичир-пичир гаплардан унинг яқинларидан биров вафот этган бўлса керак деган фикрга келгандим. У трапдан пастга тушиши билан холироқ жой қидира бошлади. Милитсия ходими унинг ҳаракатларидан шубҳаланиб, қария томон юра бошлаган жойида тақа-тақ тўхтади. Нуроний ерга сажда қилганича ҳўнграб йиғлаб юборди. Унинг тилидан «Шукр, алҳамдулиллаҳ» сўзлари тушмасди.
Мен бу нуронийнинг кимлигини билолмадим. Қария билан роса суҳбатлашгим, дардлашгим келди. Лекин унинг бу ҳолатида Ватан тупроғи энг яхши дардкаш эди. Яқинда бир дўстим ана шундай ватансевар миллатдошимиз ҳақида гапириб қолди.
Абдусамад ота йигитлик пайтида шўролар зулмидан қочиб, Арабистон диёрига ҳижрат қилади. Ўша ерда уйланади, бола-чақали бўлади. Марғилонда ҳам давлатманд бўлган Абдусамад Арабистонда ҳам ҳалол тижорати ила бойлик ва мартабага эришади. «Мен барибир Марғилонга қайтаман» дер эди у ҳар доим. Мустақиллик бўлиб, йўллар очилган пайти Абдусамад ота қариб қолган, бир ўзи узоқ сафарга чиқа олмай қолганди. Танаси бошқа дард билмас, деганларидек катта-катта тижорат эгалари бўлган ўғиллари турли баҳоналар билан уни ўз юртига олиб боришмас эди. Анча «инжиқлашиб» қолган отадан ўғиллари сўрашибди:
― Ота, сизга нима етишмаяпти?
― Ўз уйимни соғиндим.
― Данғиллама ҳовлида турсангиз, атрофингизда хизматкорлар гирдикапалак бўлса. Алмисоқдан қолган ўша кулбани нима қиласиз?
― Менинг уйимда сўрилар бор эди. Сўри ёнидаги дарахт соясида дам олардим.
― Ота, ҳаммасини шу ерда қилиб берамиз.
Ўғиллар сўри ясатишибди. Сўри атрофига дарахтлар ўтқазишибди. Отага на мева, на соя берадиган бу дарахтлари ҳам ёқмабди. Ўғиллар Туркиядан мевали дарахтлар олиб келтириб ўтқазишибди. Ота:
― Сўри остидан анҳор оқарди. Сувлари шилдираб турарди. Тарвузни дуррага боғлаб анҳорга ташлаб қўяр, кечқурун сўйиб ердик…
Ўғиллар сўнгги технологияни ишга солиб суви доимо айланиб турадиган сунъий анҳор барпо этишибди. Оталари тасвирлагандек анҳорга тошларни солиб, шилдирайдиган қилишибди. Албатта маълум ҳажмдаги сув айланиб тургани билан анҳор бўлолмайди. Ота:
― Бизнинг анҳорнинг шабадаси бўларди, сув бўйида ўсган ялпизнинг ҳиди хонадонимизни тутарди. Шомдан кейин дарахтларни аста шитирлатган шабадани соғиндим.
Ўғиллар махсус кондитсионер ва вентилятсион тизим барпо қилиб, шабадани йўлга қўйишибди. Ялпиз ҳидли ҳаво пуркагичлардан фойдаланишибди. Ота соғинганларини тополмай борига сабр қилар, лекин қалби таскин топмаётгани юзидан аён эди. Ўғиллари:
― Ота, ҳаммасини ўша уйингиздек қилиб бердик. Яна нега маъюссиз?
― Асрдан кейин ҳовлига анҳордан сув олиб сепардик. Сув сепилган тупроғимнинг ҳиди… Ўша ҳидни соғиндим…
Ўғиллар учун бошқа илож қолмабди. Отани олиб, ўз юрти томон йўл олишибди. Ота жойлари ўзгариб кетган, лекин ўша анҳорли хонадон, бир хоналик эски кулба сақланган экан. Ота кўз ёш тўкиб, соғинган жойларини кўзга суртибди. Тадбиркор ўғиллар уч кундаёқ зерикиб, «кетайлик»ка тушишибди. Ота эса ҳеч кетгиси келмас, ҳар куни зиёратига келган одамларнинг суҳбатларидан ҳузур оларди. Ўғиллар ўз юртларига қайтишибди. Ота эса Марғилонда қолибди. Бир ойдан сўнг катта ўғли келиб, олиб кетишга ҳаракат қилибди. Ота кўнмабди. Уч ойдан сўнг ота ўша анҳор устидаги сўрида жон таслим этибди…

Давронбек ТОЖИАЛИEВ
Суратни муаллиф олган.

* * *

Bolaligimda dadam sovg‘a qilgan, o‘zim eng sevib mutolaa qiladigan «O’zbek xalq maqollari» nomli kitobim bo‘lardi. Undagi birinchi maqol:
«Bulbul chamanni sevar,
Odam – Vatanni», edi.
Bolalik tasavvurlarim ham bolalarcha edi. Kattalar «davlat pul bermayapti», «davlatda pul qolmabdi» deyishsa, Davlat degan kishi avval boy bo‘lgan-u, keyin kambag‘allashibdi-da, deb o‘ylardim. Xuddi shu kabi Vatan qandayin go‘zal maskanki, uni hamma odamlar sevsa, deya taajjublanardim. Men Vodilni bilardim, Shohimardonni bilardim, lekin Vatan qaerdaligini bilmasdim. Shu savollar bilan andarmon bo‘lib yurgan kunlarim dadamdan Vatanning qaerdaligini so‘radim. Otam kulib qo‘ydilar-da, «Vatan hozir sen turgan yer, manashu qumsuvoq uyimiz, sen changitib o‘ynagan mahalla» dedilar. Men esa har kuni ko‘radigan tanish manzaraning nimasi chiroyli ekani, qaysi jihati xuddi Shohimardon kabi ohanrabodek doim o‘ziga tortaverishini tushunmasdim…
Maktab tugab, musofirlik ― talabalik hayoti boshlandi. Har bir qadamimizni nazorat qiladigan injiq kampirning ijaradagi hovlisida 4-5 «viloyatlik»lar yashagan paytlarimiz ba’zida bitta nonga ham pul topa olmay, bir-birimizga termulib chiqqan tunlarda otam aytgan o‘sha Vatan ko‘z oldimdan ketmas edi…
O’qish va malaka oshirish sababi ila xorijda yurgan kezlarim muomalasi-yu xush fe’li boshqalarga o‘xshamaydigan, cho‘ntagida dollari bo‘lmasa ham sizga qo‘lidan kelgan barcha yordamni berishga tayyor, samimiyligi yuzidan bilinib turadigan kamtarin millatdoshlarimni sog‘indim…
Navbatdagi safardan qaytarkanman, uchog‘imiz Toshkentga qo‘na boshlagandan so‘ng barcha qarsak chalib olqishlayotgan paytda bir qariyaning yig‘lay boshlagani e’tiborimni tortdi. Oppoq soqollari yuziga zeb bergan bu nuroniy kishi uchoqdan tushgungacha yig‘idan tinmadi. Pichir-pichir gaplardan uning yaqinlaridan birov vafot etgan bo‘lsa kerak degan fikrga kelgandim. U trapdan pastga tushishi bilan xoliroq joy qidira boshladi. Militsiya xodimi uning harakatlaridan shubhalanib, qariya tomon yura boshlagan joyida taqa-taq to‘xtadi. Nuroniy yerga sajda qilganicha ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Uning tilidan «Shukr, alhamdulillah» so‘zlari tushmasdi.
Men bu nuroniyning kimligini bilolmadim. Qariya bilan rosa suhbatlashgim, dardlashgim keldi. Lekin uning bu holatida Vatan tuprog‘i eng yaxshi dardkash edi. Yaqinda bir do‘stim ana shunday vatansevar millatdoshimiz haqida gapirib qoldi.
Abdusamad ota yigitlik paytida sho‘rolar zulmidan qochib, Arabiston diyoriga hijrat qiladi. O’sha yerda uylanadi, bola-chaqali bo‘ladi. Marg‘ilonda ham davlatmand bo‘lgan Abdusamad Arabistonda ham halol tijorati ila boylik va martabaga erishadi. «Men baribir Marg‘ilonga qaytaman» der edi u har doim. Mustaqillik bo‘lib, yo‘llar ochilgan payti Abdusamad ota qarib qolgan, bir o‘zi uzoq safarga chiqa olmay qolgandi. Tanasi boshqa dard bilmas, deganlaridek katta-katta tijorat egalari bo‘lgan o‘g‘illari turli bahonalar bilan uni o‘z yurtiga olib borishmas edi. Ancha «injiqlashib» qolgan otadan o‘g‘illari so‘rashibdi:
― Ota, sizga nima yetishmayapti?
― O’z uyimni sog‘indim.
― Dang‘illama hovlida tursangiz, atrofingizda xizmatkorlar girdikapalak bo‘lsa. Almisoqdan qolgan o‘sha kulbani nima qilasiz?
― Mening uyimda so‘rilar bor edi. So‘ri yonidagi daraxt soyasida dam olardim.
― Ota, hammasini shu yerda qilib beramiz.
O’g‘illar so‘ri yasatishibdi. So‘ri atrofiga daraxtlar o‘tqazishibdi. Otaga na meva, na soya beradigan bu daraxtlari ham yoqmabdi. O’g‘illar Turkiyadan mevali daraxtlar olib keltirib o‘tqazishibdi. Ota:
― So‘ri ostidan anhor oqardi. Suvlari shildirab turardi. Tarvuzni durraga bog‘lab anhorga tashlab qo‘yar, kechqurun so‘yib yerdik…
O’g‘illar so‘nggi texnologiyani ishga solib suvi doimo aylanib turadigan sun’iy anhor barpo etishibdi. Otalari tasvirlagandek anhorga toshlarni solib, shildiraydigan qilishibdi. Albatta ma’lum hajmdagi suv aylanib turgani bilan anhor bo‘lolmaydi. Ota:
― Bizning anhorning shabadasi bo‘lardi, suv bo‘yida o‘sgan yalpizning hidi xonadonimizni tutardi. Shomdan keyin daraxtlarni asta shitirlatgan shabadani sog‘indim.
O’g‘illar maxsus konditsioner va ventilyatsion tizim barpo qilib, shabadani yo‘lga qo‘yishibdi. Yalpiz hidli havo purkagichlardan foydalanishibdi. Ota sog‘inganlarini topolmay boriga sabr qilar, lekin qalbi taskin topmayotgani yuzidan ayon edi. O’g‘illari:
― Ota, hammasini o‘sha uyingizdek qilib berdik. Yana nega ma’yussiz?
― Asrdan keyin hovliga anhordan suv olib separdik. Suv sepilgan tuprog‘imning hidi… O’sha hidni sog‘indim…
O’g‘illar uchun boshqa iloj qolmabdi. Otani olib, o‘z yurti tomon yo‘l olishibdi. Ota joylari o‘zgarib ketgan, lekin o‘sha anhorli xonadon, bir xonalik eski kulba saqlangan ekan. Ota ko‘z yosh to‘kib, sog‘ingan joylarini ko‘zga surtibdi. Tadbirkor o‘g‘illar uch kundayoq zerikib, «ketaylik»ka tushishibdi. Ota esa hech ketgisi kelmas, har kuni ziyoratiga kelgan odamlarning suhbatlaridan huzur olardi. O’g‘illar o‘z yurtlariga qaytishibdi. Ota esa Marg‘ilonda qolibdi. Bir oydan so‘ng katta o‘g‘li kelib, olib ketishga harakat qilibdi. Ota ko‘nmabdi. Uch oydan so‘ng ota o‘sha anhor ustidagi so‘rida jon taslim etibdi…

• Олдинги
• Кейинги