Мусулмон кишининг мақтовга муносабати

Кўпинча инсонлардан содир бўлган хайрли амаллар, тасарруфлар зикр қилиниб, мадҳ қилинаётларига гувоҳ бўламиз. Баъзида мақталаётган одам зикр қилинаётган мақомига лойиқ, баъзида эса лойиқ бўлмаслиги мумкин. Бу иш мақталаётган кишининг ўзидан кетишига ва мақтовдан ҳаволаниб бузилишига сабаб бўлади. Ортиқча ва ўринсиз мақтов эса маддоҳлик бўлади. Маддоҳлик динимизда қораланган.

Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:   

“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир одамнинг бировни мақтаб, ҳаддан ошириб юборганини эшитдилар. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уни ҳалок қилдингиз” ёки “Унинг белини синдирдингиз” дедилар”. (Бухорий ва Муслим ривоятлари)

Агар мақталаётган одам илмли, хулқи ва тақвоси яхши одам бўлса, мақтовдан ҳаволаниб кетмайдиган бўлса ундай одамнинг юзига мақташ жоиз. Шунда ҳам меъёрни унутмаслик, муболаға қилмаслик талаб этилади. Суфён ибн Уяйна: “Ўзини билган одамни мадҳ қилиш зарар қилмайди”, деганлар.

Имом Бухорий “Ал-адаб-ул-муфрад”да Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда Пайғамбар алайҳиссалом: “Абу Бакр қандай яхши киши! Умар қандай яхши киши! Абу Убайда қандай яхши киши! Усайд ибн Ҳузайр қандай яхши киши! Собит ибн Қайс ибн Шаммос қандай яхши киши! Муоз ибн Амр ибн Жамуҳ қандай яхши киши! Муоз ибн Жабал қандай яхши киши!” деганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари яхши билган саҳобаларини фазилатлари ва оқибатларини билганлари учун уларни мақтаб, яхши одам эканликларини айтганлар.

Имом Ғаззолий “Иҳёу улумид-дин” китобида мақтов туфайли келиши мумкин бўлган олти хил офатни санаб, бундай деганлар:

“Мақтовда олтита офат бор. Уларнинг тўрттаси мақтовчи одамда, иккитаси мақталадиган одамда бўлади.

Мақтовчи одамдагисининг биринчиси - у одам гоҳо ҳаддан ошади ва ёлғон гапиришгача боради. Холид ибн Маъдон айтган: “Кимки бир имомни ёки бирор инсонни унда йўқ нарса билан гувоҳлар ҳузурида мақтаса, Қиёмат куни Аллоҳ уни тили калимага келмайдиган ҳолда тирилтиради”.

Иккинчиси  - унга риё аралашиши мумкин. Чунки у мақташ билан ўзининг муҳаббатини кўрсатган бўлади. Эҳтимол унинг ичида бундай нарса йўқдир ва айтаётган гапининг ҳаммасига ҳам ўзи ишонмас. Бунда у кўзбўямачи ва мунофиқ бўлади.

Учинчиси - у амалга ошмайдиган ва ҳақиқатини билиб бўлмайдиган нарсани гапириши мумкин…

Ҳасан Басрий дедилар: “Кимки бир золимнинг умри узоқ бўлсин, деб дуо қилса, Аллоҳнинг ерида Унга исён қилинишини орзу қилган бўлади. Золим, фосиқ қораланиши керак — токи ғамга ботсин. Мақталиши керак эмас  - токи хурсанд бўлмасин”.

Мутарриф роҳимаҳуллоҳ дейди: “Қачон бир мақтов, олқиш эшитсам, ўзимни кичраяётгандай кўраман”.

Мақтов қачон мустаҳаб бўлади?

“Агар маддоҳларни кўрсангиз, уларнинг юзига тупроқ сочингиз”, ҳадисининг шарҳида имом Нававий роҳимаҳуллоҳ ёзадилар:

“Мақташдан қайтариш, деганда тахминга суяниб мақташдан, таърифлаётганда йўқ нарсани қўшиб юборишдан қайтарилган ёки мақтов эшитган одам ўзига бино қўйиш хавфи мавжуд бўлганда мақташ мумкин эмас, деган маъно тушунилади. Аммо тақвосининг бутунлиги, ақли ва маърифатининг етуклиги сабабли бундай хавотирлар бўлмаса, тахминга берилмаган ҳолда унинг юзига мақташдан қайтарилмайди. Аксинча, агар мақтов туфайли яхши ишларга ғайрат ошиши ёки уларнинг давомли бўлиши, бошқаларнинг шунга эргашиши кутилаётган бўлса, мақташ мустаҳаб бўлади, валлоҳу аълам”.

Мусулмон кишини биров мақтаса у қандай ҳолатда бўлиши керак? Унга нималар вожиб бўлади?

Имом Ғаззолий роҳимаҳуллоҳ “Иҳёу улумид-дин” да айтадилар:

“Билгин! Мақталаётган киши кибр, манманлик, мақтовдан эриб кетиб, сустлашиш офатларидан эҳтиёт бўлиши лозим. Бу офатлардан  ўзини тиядиган, хатарли оқибат ва риёнинг нозикликлари ҳақида чуқур ўйлайдиган одамгина нажот топиши мумкин. Мақталаётган киши ўзини мақтовчидан кўра яхшироқ билади. Агар у ичидаги барча сирларидан, хотирида кечаётган нарсаларнинг ҳаммасидан мақтовчини огоҳ этса, мақтовчи уни мақташдан тийилган бўларди. Шунингдек, мақталаётган киши мақтовчига мақтовнинг яхши нарса эмаслигини билдириб қўйиши керак”.

Яна мақталган одамга қуйидаги ривоятда келган дуони ўқиши лозим бўлади:

اللهم لا تؤاخذني بما يقولون واغفر لي ما يقولون واجعلني خيرا مما يظنون

“Аллоҳим! Улар айтган(мақтов)лар сабабли мени жазоламагин! Ва улар билмайдиган нарсаларни мағфират айлагин ва мени улар ўйлагандан ҳам яхшироқ қилгин".

Халқ ичида илми, тақвоси, фазилати билан танилган кишиларни мақташ, уларнинг фазилатларини зикр қилиш одати мавжуд. Бизда ундай кишиларни кўпинча “ҳожи ака”, “қори ака”, “домла”, “тақсир”, “ҳазрат” каби ҳурмат маъносини билдирадиган лафзлар билан мақташади. Ёки бўлмаса “фалончини илми жуда ҳам кўп”, “фалончи қори Қуръонни жуда чиройли ўқийди”, “фалончи ҳожи ака жуда ҳам сахий” сингари сўзлар билан ундай инсонларнинг амаллари мақтаб, тилга олинади. Ўшандай инсонларни орқаларидан мақташга тўғри келиб қолинса суннатга мувофиқ “фалончи менимча ёки менинг гумонимча жуда яхши инсон” каби лафзларни ишлатиш яхши. Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “... Агар бирингиз ноилож мадҳ айтадиган бўлсангиз “менимча ундоқ, менимча бундоқ” десин. Агар ана шундоқлиги кўрилган бўлса ва Аллоҳ унга етарли бўлса. Аллоҳга бировни поклаб кўрсатмасин”, деганлар (Бухорий, Муслим, Абу Довуд ривояти).

Аллоҳ таоло барчаларимизга тавфиқ ва ҳидоят берсин!

Абу Бобур тайёрлади

* * *

Ko‘pincha insonlardan sodir bo‘lgan xayrli amallar, tasarruflar zikr qilinib, madh qilinayotlariga guvoh bo‘lamiz. Ba’zida maqtalayotgan odam zikr qilinayotgan maqomiga loyiq, ba’zida esa loyiq bo‘lmasligi mumkin. Bu ish maqtalayotgan kishining o‘zidan ketishiga va maqtovdan havolanib buzilishiga sabab bo‘ladi. Ortiqcha va o‘rinsiz maqtov esa maddohlik bo‘ladi. Maddohlik dinimizda qoralangan.

Abu Muso roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:   

“Nabiy sollallohu alayhi vasallam bir odamning birovni maqtab, haddan oshirib yuborganini eshitdilar. Shunda u zot sollallohu alayhi vasallam: “Uni halok qildingiz” yoki “Uning belini sindirdingiz” dedilar”. (Buxoriy va Muslim rivoyatlari)

Agar maqtalayotgan odam ilmli, xulqi va taqvosi yaxshi odam bo‘lsa, maqtovdan havolanib ketmaydigan bo‘lsa unday odamning yuziga maqtash joiz. Shunda ham me’yorni unutmaslik, mubolag‘a qilmaslik talab etiladi. Sufyon ibn Uyayna: “O‘zini bilgan odamni madh qilish zarar qilmaydi”, deganlar.

Imom Buxoriy “Al-adab-ul-mufrad”da Abu Hurayra roziyallohu anhudan qilgan rivoyatda Payg‘ambar alayhissalom: “Abu Bakr qanday yaxshi kishi! Umar qanday yaxshi kishi! Abu Ubayda qanday yaxshi kishi! Usayd ibn Huzayr qanday yaxshi kishi! Sobit ibn Qays ibn Shammos qanday yaxshi kishi! Muoz ibn Amr ibn Jamuh qanday yaxshi kishi! Muoz ibn Jabal qanday yaxshi kishi!” deganlar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘zlari yaxshi bilgan sahobalarini fazilatlari va oqibatlarini bilganlari uchun ularni maqtab, yaxshi odam ekanliklarini aytganlar.

Imom G‘azzoliy “Ihyou ulumid-din” kitobida maqtov tufayli kelishi mumkin bo‘lgan olti xil ofatni sanab, bunday deganlar:

“Maqtovda oltita ofat bor. Ularning to‘rttasi maqtovchi odamda, ikkitasi maqtaladigan odamda bo‘ladi.

Maqtovchi odamdagisining birinchisi - u odam goho haddan oshadi va yolg‘on gapirishgacha boradi. Xolid ibn Ma’don aytgan: “Kimki bir imomni yoki biror insonni unda yo‘q narsa bilan guvohlar huzurida maqtasa, Qiyomat kuni Alloh uni tili kalimaga kelmaydigan holda tiriltiradi”.

Ikkinchisi  - unga riyo aralashishi mumkin. Chunki u maqtash bilan o‘zining muhabbatini ko‘rsatgan bo‘ladi. Ehtimol uning ichida bunday narsa yo‘qdir va aytayotgan gapining hammasiga ham o‘zi ishonmas. Bunda u ko‘zbo‘yamachi va munofiq bo‘ladi.

Uchinchisi - u amalga oshmaydigan va haqiqatini bilib bo‘lmaydigan narsani gapirishi mumkin…

Hasan Basriy dedilar: “Kimki bir zolimning umri uzoq bo‘lsin, deb duo qilsa, Allohning yerida Unga isyon qilinishini orzu qilgan bo‘ladi. Zolim, fosiq qoralanishi kerak —toki g‘amga botsin. Maqtalishi kerak emas  - toki xursand bo‘lmasin”.

Mutarrif rohimahulloh deydi: “Qachon bir maqtov, olqish eshitsam, o‘zimni kichrayayotganday ko‘raman”.

Maqtov qachon mustahab bo‘ladi?

“Agar maddohlarni ko‘rsangiz, ularning yuziga tuproq sochingiz”, hadisining sharhida imom Navaviy rohimahulloh yozadilar:

“Maqtashdan qaytarish, deganda taxminga suyanib maqtashdan, ta’riflayotganda yo‘q narsani qo‘shib yuborishdan qaytarilgan yoki maqtov eshitgan odam o‘ziga bino qo‘yish xavfi mavjud bo‘lganda maqtash mumkin emas, degan ma’no tushuniladi. Ammo taqvosining butunligi, aqli va ma’rifatining yetukligi sababli bunday xavotirlar bo‘lmasa, taxminga berilmagan holda uning yuziga maqtashdan qaytarilmaydi. Aksincha, agar maqtov tufayli yaxshi ishlarga g‘ayrat oshishi yoki ularning davomli bo‘lishi, boshqalarning shunga ergashishi kutilayotgan bo‘lsa, maqtash mustahab bo‘ladi, vallohu a’lam”.

Musulmon kishini birov maqtasa u qanday holatda bo‘lishi kerak? Unga nimalar vojib bo‘ladi?

Imom G‘azzoliy rohimahulloh “Ihyou ulumid-din” da aytadilar:

“Bilgin! Maqtalayotgan kishi kibr, manmanlik, maqtovdan erib ketib, sustlashish ofatlaridan ehtiyot bo‘lishi lozim. Bu ofatlardan  o‘zini tiyadigan, xatarli oqibat va riyoning nozikliklari haqida chuqur o‘ylaydigan odamgina najot topishi mumkin. Maqtalayotgan kishi o‘zini maqtovchidan ko‘ra yaxshiroq biladi. Agar u ichidagi barcha sirlaridan, xotirida kechayotgan narsalarning hammasidan maqtovchini ogoh etsa, maqtovchi uni maqtashdan tiyilgan bo‘lardi. Shuningdek, maqtalayotgan kishi maqtovchiga maqtovning yaxshi narsa emasligini bildirib qo‘yishi kerak”.

Yana maqtalgan odamga quyidagi rivoyatda kelgan duoni o‘qishi lozim bo‘ladi:

اللهم لا تؤاخذني بما يقولون واغفر لي ما يقولون واجعلني خيرا مما يظنون

“Allohim! Ular aytgan(maqtov)lar sababli meni jazolamagin! Va ular bilmaydigan narsalarnimag‘firat aylagin va meni ular o‘ylagandan ham yaxshiroq qilgin".

Xalq ichida ilmi, taqvosi, fazilati bilan tanilgan kishilarni maqtash, ularning fazilatlarini zikr qilish odati mavjud. Bizda unday kishilarni ko‘pincha “hoji aka”, “qori aka”, “domla”, “taqsir”, “hazrat” kabi hurmat ma’nosini bildiradigan lafzlar bilan maqtashadi. Yoki bo‘lmasa “falonchini ilmi juda ham ko‘p”, “falonchi qori Qur’onni juda chiroyli o‘qiydi”, “falonchi hoji aka juda ham saxiy” singari so‘zlar bilan unday insonlarning amallari maqtab, tilga olinadi. O‘shanday insonlarni orqalaridan maqtashga to‘g‘ri kelib qolinsa sunnatga muvofiq “falonchi menimcha yoki mening gumonimcha juda yaxshi inson” kabi lafzlarni ishlatish yaxshi. Abu Bakra roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam: “... Agar biringiz noiloj madh aytadigan bo‘lsangiz “menimcha undoq, menimcha bundoq” desin. Agar ana shundoqligi ko‘rilgan bo‘lsa va Alloh unga yetarli bo‘lsa. Allohga birovni poklab ko‘rsatmasin”, deganlar (Buxoriy, Muslim, Abu Dovud rivoyati).

Alloh taolo barchalarimizga tavfiq va hidoyat bersin!

Abu Bobur tayyorladi

• Олдинги
• Кейинги