Экинларни ким ўстиради?

Сизлар экаётган зироатларингиз ҳақида ўйлаб кўрдингизми?! Уни сизлар ундирурмисиз ёки Биз ундирувчимизми?! Агар Биз хоҳласак, уни (офат юбориб)қуруқ чўп қилиб қўйган бўлур эдик, сизлар эса ажабланиб қолаверар (ва айтар)эдингиз: «Бизлар зиён кўрувчилармиз. Балки бизлар (ризқимиздан)маҳрумдирмиз» (деб надоматда қолган бўлур эдингиз)” (Воқеа, 63 – 67).

Аллоҳ таборака ва таоло бу ояти карималари билан биз бандаларини тафаккурга чорламоқда, кундалик турмушимизда Ўзи яратган қонуниятлар асосида такрор-такрор содир бўлиб тургани учун одатий ҳолга айланиб қолган экиннинг униб чиқиш ҳодисаси ҳақида бир дам ўйлаб кўришни буюрмоқда: “Сизлар экаётган зироатларингиз ҳақида ўйлаб кўрдингизми?” Эккан уруғингизни ундирувчи, уни экин ва сунбулага айлантириб, мева ёки бошоқ-дон берадиган ҳолатга келтирувчи сизми, Менми? Ишларинг фақат ерни кавлаб, уруғ сочиш (экиш) ва суғориб қўйишдан иборат эмасми? Уруғдан бошоқ ундирувчи эмаслигингизни эътироф этганларинг ҳолда, ердан ўликларни чиқариб, ҳаётга қайтарилишини қандай инкор қиласизлар?

Фахруддин Розий оят тафсирида бундай ёзади: Ояти каримадаги “ҳарс” ва “заръ” сўзлари орасидаги фарқ бор: “ҳарс”экишнинг бошланишидир. У ҳам бўлса, ерни ҳайдаш, уруғ қадаш (сепиш, экиш) ва суғоришдан иборат. “Заръ”(ундириш) бўлса, экиннинг ердан униб чиқиши, ўсиши, бошоқ ёки ҳосил бериши каби экишнинг натижасидир.

“Уни сизлар ундирурмисиз ёки Биз ундирувчимизми?!” Бу ояти каримада Аллоҳ таоло экин экишни бандага, ундириб чиқаришни Ўзига боғлиқ эканини баён этган. Чунки экиш банданинг иши, унинг ихтиёри билан бўлади. Ундириб-ўстириш Аллоҳ таолонинг феълларидан бири, истаса, ўстиради, истамаса йўқ. Мовардий Абу Ҳурайрадан ривоят қилади: Расулуллоҳ бундай марҳамат қилдилар: «Ҳеч бирларинг “(экин) ўстирдим” демасин, балки “экдим” десин. Зеро, уни ўстирувчи (зориъ) Аллоҳ таолодир”. Сўнг Абу Ҳурайра деди: “Аллоҳ таолонинг “Уни сизлар ундирурмисиз ёки Биз ундирувчимизми?!” оятини эшитмаганмисиз?» (Имом Муслим, Ибн Ҳиббон, Байҳақий).

Қуртубийга кўра, ҳадисдаги қайтариқ вожиб эмас, одоб моҳиятига эга. Бу маънода Пайғамбаримиздан яна кўплаб ҳадислар ворид бўлган.

Ҳар ким ерга уруғ сепаётганида истиъоза (“Аъузу”)ни ўқиганидан кейин “Сизлар экаётган зироатларингиз ҳақида ўйлаб кўрдингизми?! Уни сизлар ундирурмисиз ёки Биз ундирувчимизми?!” оятини ўқисин. Сўнгра: “Ундириб-ўстирувчи, вояга етказувчи Аллоҳ таолодир. Ё Аллоҳ, Муҳаммадга салавот ва салом йўлла, бу экиннинг мевасидан бизни баҳраманд эт, зараридан узоқ қил. Бизни неъматларингга шукр қилувчи, лутфу эҳсонларингни зикр этувчи бандаларингдан айла. Эй оламларнинг Парвардигори, буни бизга баракали қилгин”, деб дуо қилсин. Бу ўзи учун яхши бўлади. Бундай дуо ўқиш экин-тикиннинг қурт-қумурсқа, чигиртка каби барча бало-офатлардан сақланиши гарови дейилган. Қуртубий бу дуони ишончли кишилардан эшитгани ва у тажрибадан ўтганини айтади (“Ал-Жомеъ ли аҳкомил Қуръон”).

Муфассир Розий бундай ёзади: «У ҳолда Аллоҳ таолонинг “...зориъ (ўстирувчи) ларни лол қолдирадиган...”(Фатҳ, 29) деган ояти каримаси, Пайғамбаримизнинг “Зироат зориъникидир” (“экин экканникидир”) деган ҳадиси шарифларини қандай тушуниш керак?” деб сўралса, бундай жавоб берамиз: оятларнинг тафсирида “ҳарс” (экиш) билан “заръ” (ўстириш)нинг бир-бирига боғлиқлиги баён этилди. Экиш ўстиришнинг боши, ўстириш эса экишнинг натижаси ва самарасидир. Бу икки сўздан бирининг ўрнига иккинчисини қўллаш мумкин. Фатҳ сураси 29-оятида “зурроъ” (ўстирувчилар) сўзи “ҳуррос” (деҳқонлар) маъносини билдиради. Зеро, деҳқон эккан уруғи униб чиқиб, мева бериш билан якунига етганини кўриб, қувонади.

Пайғамбаримизнинг “Экин экканникидир”, деган ҳадисларига келсак, бу ўринда бундай нозик жиҳат бор: агар у зот “экин ҳорисга тегишлидир” деганларида эди, киши ерни ҳайдаб, шудгор қилиши билан экинга эга бўларди. Бу эса экиннинг уруғи сепилишидан олдин қилинадиган ишлар. Экин ундан кейин ерга уруғ сепганга тегишли бўлади. Яъни Абу Ҳанифа мазҳабларида уруғ кимники бўлса, экин ўшаники бўлади.

Баъзи олимлар бу борада муболаға қилиб, бундай дейишган: “Уруғ экдим ва ҳосил олдим” деб бўлмайди. “Аллоҳ таоло менга мадад берди, экин экдим ва У ўз марҳамати билан менга ҳосил олишни насиб этди”, дейиш лозим».

Мовардий айтади: “Бу ояти карима икки нарсани ўз ичига олган: биринчиси, Аллоҳ таоло экинларни ўстирган Ўзи эканини эслатиб, бандалари Унинг марҳамати билан ҳаёт кечиришларини билдирмоқда. Бу уларнинг ана шу неъматларга шукр қилишлари лозимлигига далолат қилади.

Иккинчиси, ибрат олиниши лозим бўлган далил. Зеро, қадалган уруғни ўстириб чиқаришга, мўрт ва заиф ниҳолни кучли экинга айлантириб, яшнатишга қодир Зот учун ўлган бандаларини қайтадан тирилтириш осондир. Соғлом ақл эгалари учун бу далил етарлидир.

“Агар Биз хоҳласак, уни қуруқ чўп қилиб қўйган бўлур эдик...” Яъни, агар хоҳласак, экинларингга офат юбориб, бир зумда озуқа ва емишга ярамайдиган, қуруқ ўтинга айлантириб қўярдик.

Бу билан Аллоҳ таоло икки жиҳатга диққатимизни тортмоқда. Биринчиси, бандалари Аллоҳга шукр қилишлари керак, зеро, У экинларини қуруқ чўпга айлантирмади.

Иккинчиси, бандалар ибрат олиб, ёмонликлардан воз кечсин. Чунки экинларни қуритиб юбориши мумкин бўлгани каби, хоҳлаган пайт уларни ҳам ҳалок қила олади.

Икрима ва бошқа муфассирлар ояти каримадаги “ажабланиб...” сўзини қилмишларингиз касри ҳатто экинларингизга уриб, “бир лаҳзада қуриб битгани учун афсус ва надомат қиласиз”, деб тафсир қилишган.

«Бизлар зиён кўрувчилармиз...” жумласини Ибн Аббос ва Қатода: “Шубҳасиз, биз азобланувчилармиз”, деб таъвил қилишган. Бошқа баъзи тафсирчилар “Биз ҳалок бўлувчимиз”, тарзида тафсир қилишган.

Заҳҳок ва Ибн Кайсонга кўра, ояти каримадаги “муғрам” сўзи молнинг эвазсиз йўқ бўлиши маъносини беради. Шунга кўра, оят: “эккан донимиз йўқ бўлиб кетди”, маъносида тафсир қилинади.

“Балки бизлар маҳрумдирмиз”. Яъни, кутган ҳосилимиздан маҳрум бўлдик. Қатода маҳрум бўлиш ризқдан тўсилиб қолиш эканини айтган.

Анасдан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ ансор ерларидан ўтаётиб, улардан сўрадилар: “Сизларни экин экишдан нима тўсмоқда?” Улар: “Қурғоқчилик” деб жавоб беришди. Шунда у зот: “Йўқ, ундай қилманг, чунки Аллоҳ таоло: “Ундириб-ўстирувчи зот Менман. Истасам, сув билан, истасам, шамол билан, истасам, уруғ билан ўстираман”, деб марҳамат қилган”, дедилар. Сўнг: “Сизлар экаётган зироатларингиз ҳақида ҳеч ўйлаб кўрдингларми? Уни сизлар ундириб-ўстирурмисизлар ёки Биз ундиргувчимизми?!” ояти карималарини ўқидилар (“Ал-Жомеъ ли аҳкомил Қуръон”).

Имом Қуртубий ва Фахриддин Розий тафсирлари асосида Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 3-сонидан олинди.

* * *

Sizlar ekayotgan ziroatlaringiz haqida o‘ylab ko‘rdingizmi?! Uni sizlar undirurmisiz yoki Biz undiruvchimizmi?! Agar Biz xohlasak, uni (ofat yuborib) quruq cho‘p qilib qo‘ygan bo‘lur edik, sizlar esa ajablanib qolaverar (va aytar) edingiz: «Bizlar ziyon ko‘ruvchilarmiz. Balki bizlar (rizqimizdan) mahrumdirmiz»(deb nadomatda qolgan bo‘lur edingiz)” (Voqea, 63 – 67).

Alloh taboraka va taolo bu oyati karimalari bilan biz bandalarini tafakkurga chorlamoqda, kundalik turmushimizda O‘zi yaratgan qonuniyatlar asosida takror-takror sodir bo‘lib turgani uchun odatiy holga aylanib qolgan ekinning unib chiqish hodisasi haqida bir dam o‘ylab ko‘rishni buyurmoqda: “Sizlar ekayotgan ziroatlaringiz haqida o‘ylab ko‘rdingizmi?”Ekkan urug‘ingizni undiruvchi, uni ekin va sunbulaga aylantirib, meva yoki boshoq-don beradigan holatga keltiruvchi sizmi, Menmi? Ishlaring faqat yerni kavlab, urug‘ sochish (ekish) va sug‘orib qo‘yishdan iborat emasmi? Urug‘dan boshoq undiruvchi emasligingizni e’tirof etganlaring holda, yerdan o‘liklarni chiqarib, hayotga qaytarilishini qanday inkor qilasizlar?

Faxruddin Roziy oyat tafsirida bunday yozadi: Oyati karimadagi “hars” va “zar’” so‘zlari orasidagi farq bor: “hars”ekishning boshlanishidir. U ham bo‘lsa, yerni haydash, urug‘ qadash (sepish, ekish) va sug‘orishdan iborat. “Zar’” (undirish) bo‘lsa, ekinning yerdan unib chiqishi, o‘sishi, boshoq yoki hosil berishi kabi ekishning natijasidir.

“Uni sizlar undirurmisiz yoki Biz undiruvchimizmi?!” Bu oyati karimada Alloh taolo ekin ekishni bandaga, undirib chiqarishni O‘ziga bog‘liq ekanini bayon etgan. Chunki ekish bandaning ishi, uning ixtiyori bilan bo‘ladi. Undirib-o‘stirish Alloh taoloning fe’llaridan biri, istasa, o‘stiradi, istamasa yo‘q. Movardiy Abu Hurayradan rivoyat qiladi: Rasululloh bunday marhamat qildilar: «Hech birlaring “(ekin) o‘stirdim” demasin, balki “ekdim” desin. Zero, uni o‘stiruvchi (zori’) Alloh taolodir”. So‘ng Abu Hurayra dedi: “Alloh taoloning “Uni sizlar undirurmisiz yoki Biz undiruvchimizmi?!” oyatini eshitmaganmisiz?» (Imom Muslim, Ibn Hibbon, Bayhaqiy).

Qurtubiyga ko‘ra, hadisdagi qaytariq vojib emas, odob mohiyatiga ega. Bu ma’noda Payg‘ambarimizdan yana ko‘plab hadislar vorid bo‘lgan.

Har kim yerga urug‘ sepayotganida isti’oza (“A’uzu”)ni o‘qiganidan keyin “Sizlar ekayotgan ziroatlaringiz haqida o‘ylab ko‘rdingizmi?! Uni sizlar undirurmisiz yoki Biz undiruvchimizmi?!” oyatini o‘qisin. So‘ngra: “Undirib-o‘stiruvchi, voyaga yetkazuvchi Alloh taolodir. Yo Alloh, Muhammadga salavot va salom yo‘lla, bu ekinning mevasidan bizni bahramand et, zararidan uzoq qil. Bizni ne’matlaringga shukr qiluvchi, lutfu ehsonlaringni zikr etuvchi bandalaringdan ayla. Ey olamlarning Parvardigori, buni bizga barakali qilgin”, deb duo qilsin. Bu o‘zi uchun yaxshi bo‘ladi. Bunday duo o‘qish ekin-tikinning qurt-qumursqa, chigirtka kabi barcha balo-ofatlardan saqlanishi garovi deyilgan. Qurtubiy bu duoni ishonchli kishilardan eshitgani va u tajribadan o‘tganini aytadi (“Al-Jome’ li ahkomil Qur’on”).

Mufassir Roziy bunday yozadi: «U holda Alloh taoloning “...zori’ (o‘stiruvchi) larni lol qoldiradigan...” (Fath, 29) degan oyati karimasi, Payg‘ambarimizning “Ziroat zori’nikidir” (“ekin ekkannikidir”) degan hadisi shariflarini qanday tushunish kerak?” deb so‘ralsa, bunday javob beramiz: oyatlarning tafsirida “hars” (ekish) bilan “zar’” (o‘stirish)ning bir-biriga bog‘liqligi bayon etildi. Ekish o‘stirishning boshi, o‘stirish esa ekishning natijasi va samarasidir. Bu ikki so‘zdan birining o‘rniga ikkinchisini qo‘llash mumkin. Fath surasi 29-oyatida “zurro’” (o‘stiruvchilar) so‘zi “hurros” (dehqonlar) ma’nosini bildiradi. Zero, dehqon ekkan urug‘i unib chiqib, meva berish bilan yakuniga yetganini ko‘rib, quvonadi.

Payg‘ambarimizning “Ekin ekkannikidir”, degan hadislariga kelsak, bu o‘rinda bunday nozik jihat bor: agar u zot “ekin horisga tegishlidir” deganlarida edi, kishi yerni haydab, shudgor qilishi bilan ekinga ega bo‘lardi. Bu esa ekinning urug‘i sepilishidan oldin qilinadigan ishlar. Ekin undan keyin yerga urug‘ sepganga tegishli bo‘ladi. Ya’ni Abu Hanifa mazhablarida urug‘ kimniki bo‘lsa, ekin o‘shaniki bo‘ladi.

Ba’zi olimlar bu borada mubolag‘a qilib, bunday deyishgan: “Urug‘ ekdim va hosil oldim” deb bo‘lmaydi. “Alloh taolo menga madad berdi, ekin ekdim va U o‘z marhamati bilan menga hosil olishni nasib etdi”, deyish lozim».

Movardiy aytadi: “Bu oyati karima ikki narsani o‘z ichiga olgan: birinchisi, Alloh taolo ekinlarni o‘stirgan O‘zi ekanini eslatib, bandalari Uning marhamati bilan hayot kechirishlarini bildirmoqda. Bu ularning ana shu ne’matlarga shukr qilishlari lozimligiga dalolat qiladi.

Ikkinchisi, ibrat olinishi lozim bo‘lgan dalil. Zero, qadalgan urug‘ni o‘stirib chiqarishga, mo‘rt va zaif niholni kuchli ekinga aylantirib, yashnatishga qodir Zot uchun o‘lgan bandalarini qaytadan tiriltirish osondir. Sog‘lom aql egalari uchun bu dalil yetarlidir.

“Agar Biz xohlasak, uni quruq cho‘p qilib qo‘ygan bo‘lur edik...” Ya’ni, agar xohlasak, ekinlaringga ofat yuborib, bir zumda ozuqa va yemishga yaramaydigan, quruq o‘tinga aylantirib qo‘yardik.

Bu bilan Alloh taolo ikki jihatga diqqatimizni tortmoqda. Birinchisi, bandalari Allohga shukr qilishlari kerak, zero, U ekinlarini quruq cho‘pga aylantirmadi.

Ikkinchisi, bandalar ibrat olib, yomonliklardan voz kechsin. Chunki ekinlarni quritib yuborishi mumkin bo‘lgani kabi, xohlagan payt ularni ham halok qila oladi.

Ikrima va boshqa mufassirlar oyati karimadagi “ajablanib...” so‘zini qilmishlaringiz kasri hatto ekinlaringizga urib, “bir lahzada qurib bitgani uchun afsus va nadomat qilasiz”, deb tafsir qilishgan.

«Bizlar ziyon ko‘ruvchilarmiz...” jumlasini Ibn Abbos va Qatoda: “Shubhasiz, biz azoblanuvchilarmiz”, deb ta’vil qilishgan. Boshqa ba’zi tafsirchilar “Biz halok bo‘luvchimiz”, tarzida tafsir qilishgan.

Zahhok va Ibn Kaysonga ko‘ra, oyati karimadagi “mug‘ram” so‘zi molning evazsiz yo‘q bo‘lishi ma’nosini beradi. Shunga ko‘ra, oyat: “ekkan donimiz yo‘q bo‘lib ketdi”, ma’nosida tafsir qilinadi.

“Balki bizlar mahrumdirmiz”. Ya’ni, kutgan hosilimizdan mahrum bo‘ldik. Qatoda mahrum bo‘lish rizqdan to‘silib qolish ekanini aytgan.

Anasdan rivoyat qilinishicha, Rasululloh ansor yerlaridan o‘tayotib, ulardan so‘radilar: “Sizlarni ekin ekishdan nima to‘smoqda?” Ular: “Qurg‘oqchilik” deb javob berishdi. Shunda u zot: “Yo‘q, unday qilmang, chunki Alloh taolo: “Undirib-o‘stiruvchi zot Menman. Istasam, suv bilan, istasam, shamol bilan, istasam, urug‘ bilan o‘stiraman”, deb marhamat qilgan”, dedilar. So‘ng: “Sizlar ekayotgan ziroatlaringiz haqida hech o‘ylab ko‘rdinglarmi? Uni sizlar undirib-o‘stirurmisizlar yoki Biz undirguvchimizmi?!” oyati karimalarini o‘qidilar (“Al-Jome’ li ahkomil Qur’on”).

Imom Qurtubiy va Faxriddin Roziy tafsirlari asosida No‘‘mon Abdulmajid tayyorladi. 

“Hidoyat” jurnalining 2012 yil, 3-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги