Мужтаҳидлар даражаси

1. Мустақил мужтаҳидлар. Бу мужтаҳидда ижтиҳод шартлари мукаммал бўлиб, ўзи мустақил равишда усулул фиқҳни, яъни, фиқҳий қоидаларни тузади. Бундай мужтаҳидларга тўрт мазҳаб имомлари: Имом Абу Ҳанифа, Имом Молик, Имом Шофеъий ва Имом Аҳмад ибн Ҳанбал киради.

2. Мустақил бўлмаган мужтаҳидлар. Бундай мужтаҳидда мустақил мужтаҳидда бўлгани каби ижтиҳод шартлари топилади, аммо ўзи фиқҳий қоидаларни тузмайди. Бу табақага мазҳаб имомларининг хос шогирдлари, масалан, ҳанафий мужтаҳидлардан имом Абу Юсуф, имом Муҳаммад ва имом Зуфар; моликий мужтаҳидлардан имом Абдураҳмон ибн Қосим, имом Ашҳаб ибн Абдул Азиз Қайсий, имом Асад ибн Фурот Тунисий; шофеъий мужтаҳидлардан имом Юсуф ибн Яҳё Бувайтий ва имом Исмоил ибн Яҳё Музаний; ҳанбалий мужтаҳидлардан имом Абу Бакр Асрам ва имом Абу Бакр Маррузий киради. Бу мужтаҳидлар устозлари белгилаган (аниқлаган) фиқҳий қоидаларга мувофиқ шаръий далиллардан ҳукмлар чиқаришади. Шу билан бирга, баъзи фаръий ҳукмларда устозларига мухолиф бўлсалар-да, аслий қоидаларда уларга тақлид қилишади.

3. Тахриж фақиҳлари. Бу табақа фақиҳлар аслий ва фаръий масалаларда ўзининг мазҳаб имомига қарши бўлмайди, лекин янги масалаларни имоми тузган фиқҳ қоидаларига асосан ечади. Ҳанафий уламолардан Абу Жаъфар Аҳмад ибн Муҳаммад Таҳовий Мисрий, Абул Ҳасан Убайдуллоҳ ибн Ҳусайн Карҳий, Ҳалвоний, Сарахсий, Абул Ҳасан Али ибн Муҳаммад Паздавий ва Қозихон; моликий уламолардан Абраҳий ва Ибн Абу Зайд Қайрвоний; шофиъий уламолардан Абу Исҳоқ Шерозий, Марвазий, Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир Табарий, Абу Наср ва Ибн Ҳузайма; ҳанбалий уламолардан қози Абу Яъло ва қози Абу Али ибн Абу Мусо бу табақага мансуб ҳисобланишади.

4. Таржиҳ фақиҳлари. Бу табақадаги уламолар ўз маз­ҳаби имомининг сўзи билан бош­қанинг сўзи орасини ё имом айтган сўз билан имомнинг шогирдлари ёки бошқа мазҳаб имомлари айтган сўзлар орасини таржиҳ, яъни, ривоятларнинг бирини иккинчисидан афзал қўйишади. Бу табақага ҳанафий уламолардан Қудурий ва Бурҳониддин Марғиноний; моликий уламолардан аллома Ҳалил; шофиъий уламолардан имом Рофеъий ва имом Яҳё ибн Шараф Нававий Димашқий; ҳанбалий уламолардан Абул Ҳаттоб Маҳфуз ибн Аҳмад Калузоний Бағдодий ва "Ҳанбалий мазҳаби мунаққиҳи" (ҳанбалий фиқҳини қайта кўриб чиқиб, баъзи хатоларини тўғрилаган) қози Алоуддин Мирводийлар киради.

5. Фатво фақиҳлари. Бу табақадаги уламоларнинг вазифаси ўз мазҳабини ҳимоя қилиш, маълумотларини ке­йинги авлодга етказиш, аниқ ва ноаниқ масалаларни бир-биридан ажратиш ҳамда "энг кучли" (ақво), "кучли" (қавий), "кучсиз" (заиф), "эҳтимоли кўп" (рожиҳ) ва "эҳтимоли кам" (маржуҳ) каби маълумотларнинг ораларини фарқлашдир. Бу табақага кейинги (мутааххирин) ҳанафий уламолардан мўътабар тўрт китоб ("Мутун", "Канзуд дақоиқ", "Ад-дуррул мухтор", "Виқоя" ва "Мажмаъул анҳур") муаллифлари, шофиъий уламолардан имом Рамлий ва имом Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар Асқалоний киради.

Абдул Азим Зиёвуддин ўғли,

Тошкент Ислом институти ўқитувчиси

“Ислом нури” газетасининг 2012 йил, 6-сонидан олинди.

* * *

1. Mustaqil mujtahidlar. Bu mujtahidda ijtihod shartlari mukammal bo‘lib, o‘zi mustaqil ravishda usulul fiqhni, ya’ni, fiqhiy qoidalarni tuzadi. Bunday mujtahidlarga to‘rt mazhab imomlari: Imom Abu Hanifa, Imom Molik, Imom Shofe’iy va Imom Ahmad ibn Hanbal kiradi.

2. Mustaqil bo‘lmagan mujtahidlar. Bunday mujtahidda mustaqil mujtahidda bo‘lgani kabi ijtihod shartlari topiladi, ammo o‘zi fiqhiy qoidalarni tuzmaydi. Bu tabaqaga mazhab imomlarining xos shogirdlari, masalan, hanafiy mujtahidlardan imom Abu Yusuf, imom Muhammad va imom Zufar; molikiy mujtahidlardan imom Abdurahmon ibn Qosim, imom Ashhab ibn Abdul Aziz Qaysiy, imom Asad ibn Furot Tunisiy; shofe’iy mujtahidlardan imom Yusuf ibn Yahyo Buvaytiy va imom Ismoil ibn Yahyo Muzaniy; hanbaliy mujtahidlardan imom Abu Bakr Asram va imom Abu Bakr Marruziy kiradi. Bu mujtahidlar ustozlari belgilagan (aniqlagan) fiqhiy qoidalarga muvofiq shar’iy dalillardan hukmlar chiqarishadi. Shu bilan birga, ba’zi far’iy hukmlarda ustozlariga muxolif bo‘lsalar-da, asliy qoidalarda ularga taqlid qilishadi.

3. Taxrij faqihlari. Bu tabaqa faqihlar asliy va far’iy masalalarda o‘zining mazhab imomiga qarshi bo‘lmaydi, lekin yangi masalalarni imomi tuzgan fiqh qoidalariga asosan yechadi. Hanafiy ulamolardan Abu Ja’far Ahmad ibn Muhammad Tahoviy Misriy, Abul Hasan Ubaydulloh ibn Husayn Karhiy, Halvoniy, Saraxsiy, Abul Hasan Ali ibn Muhammad Pazdaviy va Qozixon; molikiy ulamolardan Abrahiy va Ibn Abu Zayd Qayrvoniy; shofi’iy ulamolardan Abu Ishoq Sheroziy, Marvaziy, Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir Tabariy, Abu Nasr va Ibn Huzayma; hanbaliy ulamolardan qozi Abu Ya’lo va qozi Abu Ali ibn Abu Muso bu tabaqaga mansub hisoblanishadi.

4. Tarjih faqihlari. Bu tabaqadagi ulamolar o‘z maz­habi imomining so‘zi bilan bosh­qaning so‘zi orasini yo imom aytgan so‘z bilan imomning shogirdlari yoki boshqa mazhab imomlari aytgan so‘zlar orasini tarjih, ya’ni, rivoyatlarning birini ikkinchisidan afzal qo‘yishadi. Bu tabaqaga hanafiy ulamolardan Quduriy va Burhoniddin Marg‘inoniy; molikiy ulamolardan alloma Halil; shofi’iy ulamolardan imom Rofe’iy va imom Yahyo ibn Sharaf Navaviy Dimashqiy; hanbaliy ulamolardan Abul Hattob Mahfuz ibn Ahmad Kaluzoniy Bag‘dodiy va "Hanbaliy mazhabi munaqqihi" (hanbaliy fiqhini qayta ko‘rib chiqib, ba’zi xatolarini to‘g‘rilagan) qozi Alouddin Mirvodiylar kiradi.

5. Fatvo faqihlari. Bu tabaqadagi ulamolarning vazifasi o‘z mazhabini himoya qilish, ma’lumotlarini ke­yingi avlodga yetkazish, aniq va noaniq masalalarni bir-biridan ajratish hamda "eng kuchli" (aqvo), "kuchli" (qaviy), "kuchsiz" (zaif), "ehtimoli ko‘p" (rojih) va "ehtimoli kam" (marjuh) kabi ma’lumotlarning oralarini farqlashdir. Bu tabaqaga keyingi (mutaaxxirin) hanafiy ulamolardan mo‘‘tabar to‘rt kitob ("Mutun", "Kanzud daqoiq", "Ad-durrul muxtor", "Viqoya" va "Majma’ul anhur") mualliflari, shofi’iy ulamolardan imom Ramliy va imom Ahmad ibn Ali ibn Hajar Asqaloniy kiradi.

Abdul Azim Ziyovuddin o‘g‘li,

Toshkent Islom instituti o‘qituvchisi