Раҳмати ғазабидан устундир

Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилдилар: “Аллоҳ таоло махлуқотни яратишни ҳукм қилгач, (Имом Муслим ривоятида “Аллоҳ таоло махлуқотни яратган пайтда”) Аршнинг устидаги китобга бундай деб ёзди: “Албатта, раҳматим ғазабимдан устундир!” (Имом Бухорий ва Имом Муслим).

Имом Бухорийнинг бошқа бир ривоятида: “Ғазабим раҳматимдан устун келди”, дейилган.

Имом Бухорий ва Имом Муслимдан бошқа бир ривоятда эса: “(Раҳматим) ғазабимдан ўзди”, дейилган.

Шарҳ: Бир қисм олимларга кўра, Аллоҳ таолонинг ғазаби ва ризоси ирода сифатига қарайди. Итоаткор бандасига савоб беришни исташига “Ризо”, осий бандасини жазолашни исташи эса “Ғазаб” дейилади. Ҳадисдаги “устун келиш” ва “ўзиб кетиш”дан мурод Аллоҳ таолонинг раҳмати кўплиги ва кенг қамровлилигидир.

Ислом ақидасига кўра, Аллоҳ таоло раҳмат ва ғазаб эгасидир. Раҳмати билан яхшиларни мукофотлайди, ғазаби билан ёмонларни жазолайди. Раҳматининг тақозоси билан жаннатни, ғазабининг тақозоси ўлароқ дўзахни яратган. Яхшиларни мукофотлаш, ҳақсизликка учраганларнинг ҳақини олиб бериш қай даражада керакли ва эзгу иш бўлса, ёмонларни маҳрум қилиш, зулми сабаб золимни жазолаш ҳам шунчалик керакли ва маъқул ишдир. Дунё ҳаётининг мувозанати ҳам ана шу қоидага асосланган: яхшилар сийланади, ёмонлар учун қамоқхоналар жорий қилинган. Золимларга жазо беришни кўзламаган бирорта низом йўқ. Зеро, золим жазоланмайдиган жамиятда адолатсизлик, зулм ва ёмонликнинг турли кўриниши урчиши шубҳасиз.

Ҳадисга тегишли баъзи изоҳлар: “устун”дан мақсад кўплик ва кенгқамровлиликдир. Бу изоҳ “Раҳмат ва ғазаб Аллоҳ таолонинг зотий сифатларидандир”, дейдиган олимларга тегишли.

Баъзи олимлар эса: “Раҳмат ва ғазаб зотий сифатлардан эмас, феълий сифатларидандир. Шу сабабдан баъзи феъллар бошқасидан устун келиши мумкин. Шу маънода, ҳадисдаги “раҳмат” билан ҳазрат Одамнинг (алайҳиссалом) жаннатга киритилиши, “ғазаб” билан эса у ердан чиқарилишига ишора қилинган бўлиши мумкин. Худди шунингдек, олдинги умматлар кенг ризқ ва неъматлар ичида яратилгани ҳолда, куфрлари ва осийликлари сабаб азобга учрадилар”, дейишган.

Ҳадиснинг баъзи ривоятларида “...устун келди”, дейилса, бошқа ривоятларида “...ўзиб кетди”, дейилган. Яъни, “Аллоҳ таолонинг раҳмати ғазабидан устун келади, раҳмат ғазабдан ўзиб кетади”, деган маъно кўзда тутилган.

Тибий “раҳматнинг ўзиб кетиши” тушунчасини бандалар Аллоҳ таолонинг раҳматига олиб борадиган амаллари воситасида ноил бўлишадиган адолат Унинг ғазабига сабаб бўладиган амаллари натижасида учрашадиган адолатдан кўпроқ эканига ишора деб билади ва бундай дейди: “Зеро, махлуқотлар раҳматга лойиқ иш қилмасалар ҳам раҳм кўраверадилар. Бироқ ғазаб ундай эмас, бандалар унга олиб борадиган бирор иш сабабли дучор бўлишади. Чунончи, инсон ҳали она қорнида эканида, сут эмадиган пайтида ва сутдан чиққанида, ҳануз ҳеч бир тоат қилиш ёшига етмаган пайтида ҳам Аллоҳ таолонинг марҳаматига бурканган бўлади. Яратганнинг ғазабига эса унга сабаб бўладиган даражада бирор ёмонлик, гуноҳ содир этганидан кейингина учрашлари мумкин”.

Ибн Ҳажар айтади: “Ғазабдан мақсад унга сабаб бўладиган ишлардир. Бу эса, ғазабга учраганга азоб етишини англатади. Яъни, раҳматнинг етиши ғазабнинг етишидан устундир. Чунки раҳмат Аллоҳ таолонинг муқаддас зоти муқтазосидир. Ғазаб эса, банданинг бажарилажак амалига боғлиқ”.

Ҳадисда келган “ёнида” сўзини Аллоҳ таолога макон нисбат бериш деб тушунмаслик керак. Олимларнинг бу таъбиридан мақсад, мазкур Китобнинг яралмишлардан мутлақо махфий тутилгани, улар етолмайдиган даражада узоқ жойда сақланишига ишорадир.

Манбалар асосида Содиқ Носир тайёрлади.

“Ирфон” тақвимининг 2014 йил 2-сонидан олинди.

* * *

Abu Hurayradan (roziyallohu anhu) rivoyat qilinadi: “Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bunday marhamat qildilar: “Alloh taolo maxluqotni yaratishni hukm qilgach, (Imom Muslim rivoyatida “Alloh taolo maxluqotni yaratgan paytda”) Arshning ustidagi kitobga bunday deb yozdi: “Albatta, rahmatim g‘azabimdan ustundir!” (Imom Buxoriy va Imom Muslim).

Imom Buxoriyning boshqa bir rivoyatida: “G‘azabim rahmatimdan ustun keldi”, deyilgan.

Imom Buxoriy va Imom Muslimdan boshqa bir rivoyatda esa: “(Rahmatim) g‘azabimdan o‘zdi”, deyilgan.

Sharh: Bir qism olimlarga ko‘ra, Alloh taoloning g‘azabi va rizosi iroda sifatiga qaraydi. Itoatkor bandasiga savob berishni istashiga “Rizo”, osiy bandasini jazolashni istashi esa “G‘azab” deyiladi. Hadisdagi “ustun kelish” va “o‘zib ketish”dan murod Alloh taoloning rahmati ko‘pligi va keng qamrovliligidir.

Islom aqidasiga ko‘ra, Alloh taolo rahmat va g‘azab egasidir. Rahmati bilan yaxshilarni mukofotlaydi, g‘azabi bilan yomonlarni jazolaydi. Rahmatining taqozosi bilan jannatni, g‘azabining taqozosi o‘laroq do‘zaxni yaratgan. Yaxshilarni mukofotlash, haqsizlikka uchraganlarning haqini olib berish qay darajada kerakli va ezgu ish bo‘lsa, yomonlarni mahrum qilish, zulmi sabab zolimni jazolash ham shunchalik kerakli va ma’qul ishdir. Dunyo hayotining muvozanati ham ana shu qoidaga asoslangan: yaxshilar siylanadi, yomonlar uchun qamoqxonalar joriy qilingan. Zolimlarga jazo berishni ko‘zlamagan birorta nizom yo‘q. Zero, zolim jazolanmaydigan jamiyatda adolatsizlik, zulm va yomonlikning turli ko‘rinishi urchishi shubhasiz.

Hadisga tegishli ba’zi izohlar: “ustun”dan maqsad ko‘plik va kengqamrovlilikdir. Bu izoh “Rahmat va g‘azab Alloh taoloning zotiy sifatlaridandir”, deydigan olimlarga tegishli.

Ba’zi olimlar esa: “Rahmat va g‘azab zotiy sifatlardan emas, fe’liy sifatlaridandir. Shu sababdan ba’zi fe’llar boshqasidan ustun kelishi mumkin. Shu ma’noda, hadisdagi “rahmat” bilan hazrat Odamning (alayhissalom) jannatga kiritilishi, “g‘azab” bilan esa u yerdan chiqarilishiga ishora qilingan bo‘lishi mumkin. Xuddi shuningdek, oldingi ummatlar keng rizq va ne’matlar ichida yaratilgani holda, kufrlari va osiyliklari sabab azobga uchradilar”, deyishgan.

Hadisning ba’zi rivoyatlarida “...ustun keldi”, deyilsa, boshqa rivoyatlarida “...o‘zib ketdi”, deyilgan. Ya’ni, “Alloh taoloning rahmati g‘azabidan ustun keladi, rahmat g‘azabdan o‘zib ketadi”, degan ma’no ko‘zda tutilgan.

Tibiy “rahmatning o‘zib ketishi” tushunchasini bandalar Alloh taoloning rahmatiga olib boradigan amallari vositasida noil bo‘lishadigan adolat Uning g‘azabiga sabab bo‘ladigan amallari natijasida uchrashadigan adolatdan ko‘proq ekaniga ishora deb biladi va bunday deydi: “Zero, maxluqotlar rahmatga loyiq ish qilmasalar ham rahm ko‘raveradilar. Biroq g‘azab unday emas, bandalar unga olib boradigan biror ish sababli duchor bo‘lishadi. Chunonchi, inson hali ona qornida ekanida, sut emadigan paytida va sutdan chiqqanida, hanuz hech bir toat qilish yoshiga yetmagan paytida ham Alloh taoloning marhamatiga burkangan bo‘ladi. Yaratganning g‘azabiga esa unga sabab bo‘ladigan darajada biror yomonlik, gunoh sodir etganidan keyingina uchrashlari mumkin”.

Ibn Hajar aytadi: “G‘azabdan maqsad unga sabab bo‘ladigan ishlardir. Bu esa, g‘azabga uchraganga azob yetishini anglatadi. Ya’ni, rahmatning yetishi g‘azabning yetishidan ustundir. Chunki rahmat Alloh taoloning muqaddas zoti muqtazosidir. G‘azab esa, bandaning bajarilajak amaliga bog‘liq”.

Hadisda kelgan “yonida” so‘zini Alloh taologa makon nisbat berish deb tushunmaslik kerak. Olimlarning bu ta’biridan maqsad, mazkur Kitobning yaralmishlardan mutlaqo maxfiy tutilgani, ular yetolmaydigan darajada uzoq joyda saqlanishiga ishoradir.

Manbalar asosida Sodiq Nosir tayyorladi.

“Irfon” taqvimining 2014 yil 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги