“Бир-бирингизни лақаблар билан атаманг!”

“Эй мўминлар, (сизлардан) бир қавм (бошқа) бир (мўмин) қавмни масхара қилмасин! Эҳтимол (масхара қилинган қавм) улардан яхшироқ бўлсалар. Яна (Сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасинлар)! Эҳтимолки (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлсалар. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) мазах қилманглар ва бир-бирларингизни лақаблар билан атаманглар! Имондан кейин фосиқлик номи нақадар ёмондир! Кимки тавба қилмаса, бас, айнан ўшалар золимлардир” (Ҳужурот, 11).

Оятнинг нозил бўлиш сабаблари ҳақида турли ривоятлар бор. Улардан бирига кўра, оят Собит ибн Қайс ибн Шаммос (р.а.) ҳақида нозил бўлган. У Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг ёнларига ўтиришни истаганида, у ерда ўтирган одам жойини бергиси келмади. Бунга Собитнинг жаҳли чиқиб, уни онаси сабабли айблади. Шунда юқоридаги оят нозил бўлди.

Бошқа бир ривоятга кўра, оят Тамим қабиласи вакиллари ҳақида тушган. Улар Мадинага келишганида, Аммор, Хаббоб ибн Фуҳайра, Билол каби камбағал саҳобийларнинг бир аҳволдаги уст-бошларини кўриб кулишди. Шунда бу оят тушди.

Ўтган улуғ олимлар бундай қилмишдан қаттиқ сақланишарди. Амр ибн Шураҳбил бундай деган экан: “Мен бир одамнинг эчкини эмишга уринаётганини кўрсам ҳам, унинг бу ҳолига кулмайман. Сабаби бир куни унинг ҳолига тушиб қолишдан қўрқаман”.

“Эҳтимол, (масхара қилинган қавм) улардан яхшироқ бўлсалар”. Яъни, ўша масхара қилинаётган одам Аллоҳ талонинг ҳузурида масхаралаётгандан яхшидир, даражаси баланддир. Баъзи уламолар “яхшироқ бўлсалар” лафзини “тақводорроқдирлар”, “қалблари соғломдир” деб ҳам тафсир қилганлар.

“Яна (Сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасинлар)!” Бу ояти каримада аёлларнинг алоҳида таъкидланиши улар кўпроқ масхара қилувчи бўлганлари сабаблидир. Оят, кўпчилик муфассирларга кўра, пайғамбар (а.с.)нинг аёллари ҳақида тушган. Улар Умму Салама онамизни қисқа бўйлилиги сабаб масхара қилишганди.

Ойша онамиз (р.а.) ҳақида тушганини айтган тафсирчилар ҳам бор. Икрима ибн Аббосдан бундай ривоят қилинади: “София онамиз (р.а.) пайғамбаримиз (с.а.в.)га йиғлаб: “Эй Расулуллоҳ, аёллар (Ойша билан Ҳафса) устимдан кулиб: “Яҳудийнинг қизи яҳудий!” дейишяпти”, деди. Шунда у зот (с.а.в.): “Сен ҳам: “Менинг отам Ҳорун пайғамбар, амаким Мусо пайғамбар, эрим Муҳаммад пайғамбар!” деб айтсанг бўлмасмиди?!” дедилар (Қуртубий тафсири).

Ойша онамиз айтадилар: “Бир куни Расулуллоҳга “София бундай хотин”, дея қўлим билан бўйи пастлигига ишора қилдим. У зот (с.а.в.): “Сен шундай сўз айтдингки, уни денгизга ташланса, унинг сувини ҳам бузарди!” дедилар (Термизий ривояти).

“Ўзларингизни мазах қилманглар”, яъни бир-бирингизни айбламанг. Бу ўринда “Ўзларингизни” дейилишига сабаб, мўминлар бир вужуд каби бир бутундирлар, шу боис мўмин қардошини мазах қилган ўзини мазах қилган бўлади.

Бакр бин Абдуллоҳ Музаний айтади: “Аган сен бутун айбларни бир ерда кўрмоқчи бўлсанг, бошқаларни кўп айблайдиган кишига диққат билан қара! Чунки у ўзидаги айблар туфайли ўзгаларни айблайди”.

Айтишларича, ўзганинг қусурини қўйиб, ўз камчилиликларини тузатиш билан шуғулланиш бахтиёрлик белгисидир.

“...бир-бирларингизни лақаблар билан атаманглар!” Яъни, бир-бирингизни ёмон лақаб билан чақирманг!

Абу Абдуллоҳ ибн Ҳувайзимандод бундай дейди: “Бу ояти карима кишига ёқмайдиган лақаб қўйиш мумкин эмаслиги, ўзи суйган лақаб билан чақириш жоизлигини билдиради. Чунончи, пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ҳазрат Абу Бакрга “Сиддиқ”, ҳазрат Умарга “Форуқ”, ҳазрат Усмонга “Зуннурайн” лақабларини берганлари машҳурдир”.

“Имондан кейин фосиқлик номи нақадар ёмондир!” Яъни, Ибн Зайдга кўра, мусулмонга бўлган кишига тавба қилганидан кейин “кофир” ёки “зинокор” деб ном берилиши нақадар ёмондир. Оятнинг бундай шарҳи ҳам бор: “Ким биродарига ёмон лақаб қўйса ёки уни мазах қилса, у фосиқдир!”

Бундай мазмундаги саҳиҳ ҳадис бор: “Ҳар ким биродарига “Эй кофир!” деса, ўша сўз у икковидан бирига оид бўлади. Агар айтганидек бўлса хўп-хўп, борди-ю ундай бўлмаса, айтгани ўзига қайтади (яъни, унда ўзи кофир бўлиб қолади)” (Бухорий ва Муслим ривояти).

Шунга кўра, Аллоҳ таоло қайтарган мазах қилиш, қош, кўз ишораси билан эрмаклаш ва лақаб қўйиш фосиқликдир ва жоиз эмасдир.

“Кимки тавба қилмаса, бас, айнан ўшалар золимлардир”. Энди ким бу ишларнинг гуноҳ эканини билганидан кейин дарҳол тўхтаб, тавба қилмаса ёки шу ишда давом этаверса, ундайлар ўз нафсларига зулм қиладиган кимсалардир.

Тафсир китоблари асосида Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ирфон” тақвимининг 2014 йил 1-сонидан олинди.

* * *

“Ey mo‘minlar, (sizlardan) bir qavm (boshqa) bir (mo‘min) qavmni masxara qilmasin! Ehtimol (masxara qilingan qavm) ulardan yaxshiroq bo‘lsalar. Yana (Sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (masxara qilmasinlar)! Ehtimolki (masxara qilingan ayollar) ulardan yaxshiroq bo‘lsalar. O‘zlaringizni (bir-birlaringizni) mazax qilmanglar va bir-birlaringizni laqablar bilan atamanglar! Imondan keyin fosiqlik nomi naqadar yomondir! Kimki tavba qilmasa, bas, aynan o‘shalar zolimlardir” (Hujurot, 11).

Oyatning nozil bo‘lish sabablari haqida turli rivoyatlar bor. Ulardan biriga ko‘ra, oyat Sobit ibn Qays ibn Shammos (r.a.) haqida nozil bo‘lgan. U Rasululloh (s.a.v.)ning yonlariga o‘tirishni istaganida, u yerda o‘tirgan odam joyini bergisi kelmadi. Bunga Sobitning jahli chiqib, uni onasi sababli aybladi. Shunda yuqoridagi oyat nozil bo‘ldi.

Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, oyat Tamim qabilasi vakillari haqida tushgan. Ular Madinaga kelishganida, Ammor, Xabbob ibn Fuhayra, Bilol kabi kambag‘al sahobiylarning bir ahvoldagi ust-boshlarini ko‘rib kulishdi. Shunda bu oyat tushdi.

O‘tgan ulug‘ olimlar bunday qilmishdan qattiq saqlanishardi. Amr ibn Shurahbil bunday degan ekan: “Men bir odamning echkini emishga urinayotganini ko‘rsam ham, uning bu holiga kulmayman. Sababi bir kuni uning holiga tushib qolishdan qo‘rqaman”.

“Ehtimol, (masxara qilingan qavm) ulardan yaxshiroq bo‘lsalar”. Ya’ni, o‘sha masxara qilinayotgan odam Alloh taloning huzurida masxaralayotgandan yaxshidir, darajasi balanddir. Ba’zi ulamolar “yaxshiroq bo‘lsalar” lafzini “taqvodorroqdirlar”, “qalblari sog‘lomdir” deb ham tafsir qilganlar.

“Yana (Sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (masxara qilmasinlar)!” Bu oyati karimada ayollarning alohida ta’kidlanishi ular ko‘proq masxara qiluvchi bo‘lganlari sabablidir. Oyat, ko‘pchilik mufassirlarga ko‘ra, payg‘ambar (a.s.)ning ayollari haqida tushgan. Ular Ummu Salama onamizni qisqa bo‘yliligi sabab masxara qilishgandi.

Oysha onamiz (r.a.) haqida tushganini aytgan tafsirchilar ham bor. Ikrima ibn Abbosdan bunday rivoyat qilinadi: “Sofiya onamiz (r.a.) payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga yig‘lab: “Ey Rasululloh, ayollar (Oysha bilan Hafsa) ustimdan kulib: “Yahudiyning qizi yahudiy!” deyishyapti”, dedi. Shunda u zot (s.a.v.): “Sen ham: “Mening otam Horun payg‘ambar, amakim Muso payg‘ambar, erim Muhammad payg‘ambar!” deb aytsang bo‘lmasmidi?!” dedilar (Qurtubiy tafsiri).

Oysha onamiz aytadilar: “Bir kuni Rasulullohga “Sofiya bunday xotin”, deya qo‘lim bilan bo‘yi pastligiga ishora qildim. U zot (s.a.v.): “Sen shunday so‘z aytdingki, uni dengizga tashlansa, uning suvini ham buzardi!” dedilar (Termiziy rivoyati).

“O‘zlaringizni mazax qilmanglar”, ya’ni bir-biringizni ayblamang. Bu o‘rinda “O‘zlaringizni” deyilishiga sabab, mo‘minlar bir vujud kabi bir butundirlar, shu bois mo‘min qardoshini mazax qilgan o‘zini mazax qilgan bo‘ladi.

Bakr bin Abdulloh Muzaniy aytadi: “Agan sen butun ayblarni bir yerda ko‘rmoqchi bo‘lsang, boshqalarni ko‘p ayblaydigan kishiga diqqat bilan qara! Chunki u o‘zidagi ayblar tufayli o‘zgalarni ayblaydi”.

Aytishlaricha, o‘zganing qusurini qo‘yib, o‘z kamchililiklarini tuzatish bilan shug‘ullanish baxtiyorlik belgisidir.

“...bir-birlaringizni laqablar bilan atamanglar!” Ya’ni, bir-biringizni yomon laqab bilan chaqirmang!

Abu Abdulloh ibn Huvayzimandod bunday deydi: “Bu oyati karima kishiga yoqmaydigan laqab qo‘yish mumkin emasligi, o‘zi suygan laqab bilan chaqirish joizligini bildiradi. Chunonchi, payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning hazrat Abu Bakrga “Siddiq”, hazrat Umarga “Foruq”, hazrat Usmonga “Zunnurayn” laqablarini berganlari mashhurdir”.

“Imondan keyin fosiqlik nomi naqadar yomondir!” Ya’ni, Ibn Zaydga ko‘ra, musulmonga bo‘lgan kishiga tavba qilganidan keyin “kofir” yoki “zinokor” deb nom berilishi naqadar yomondir. Oyatning bunday sharhi ham bor: “Kim birodariga yomon laqab qo‘ysa yoki uni mazax qilsa, u fosiqdir!”

Bunday mazmundagi sahih hadis bor: “Har kim birodariga “Ey kofir!” desa, o‘sha so‘z u ikkovidan biriga oid bo‘ladi. Agar aytganidek bo‘lsa xo‘p-xo‘p, bordi-yu unday bo‘lmasa, aytgani o‘ziga qaytadi (ya’ni, unda o‘zi kofir bo‘lib qoladi)” (Buxoriy va Muslim rivoyati).

Shunga ko‘ra, Alloh taolo qaytargan mazax qilish, qosh, ko‘z ishorasi bilan ermaklash va laqab qo‘yish fosiqlikdir va joiz emasdir.

“Kimki tavba qilmasa, bas, aynan o‘shalar zolimlardir”. Endi kim bu ishlarning gunoh ekanini bilganidan keyin darhol to‘xtab, tavba qilmasa yoki shu ishda davom etaversa, undaylar o‘z nafslariga zulm qiladigan kimsalardir.

Tafsir kitoblari asosida No‘mon Abdulmajid tayyorladi.

“Irfon” taqvimining 2014 yil 1-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги