Яралишимиз ҳикмати

“Мен жинлар ва инсонларни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим” (Зориёт, 56).

Муфассир Розий ояти кариманинг нозил бўлиш сабаби ҳақида бундай ёзади: “Макка мушриклари: “Аллоҳ таоло фаришталарни яратган ва уларни Ўзига яқин қилган. Шунга кўра, фаришталар Аллоҳга ибодат қиладилар. Зотан, уларнинг яратилишларидан кўзланган мақсад ҳам ибодатдир. Биз эса, даражамиз пастлиги учун Аллоҳга ибодат қилишга лойиқ эмасмиз. Шунинг учун биз фаришталарга ибодат қиламиз, фаришталар Аллоҳга ибодат қилишади”, дейишарди. Шунда Аллоҳ таоло:“Мен жинлар ва инсонларни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим”, дея марҳамат этган ва бу ўринда фаришталарни зикр қилмаган. Чунки фаришталар ҳақидаги ҳолат Макка мушриклари орасида маълум ва машҳур эди. Шу боис, Аллоҳ таоло фақат ихтилофли жиҳатни зикр қилган”.

Қуртубийнинг тафсирида айтилишича, бу буйруқ Аллоҳ таолонинг азалий илмига кўра, Ўзига ибодат қилиши маълум бўлган бандаларга тегишлидир. Буйруқ умумий лафзда келгани билан маъноси хусусийдир. Буйруқнинг маъноси бундай: “Мен жин ва инсонлардан бахтиёрларини фақатгина Мени ягона билсинлар, дея яратдим”.

Оятда нима учун жинларнинг олдин зикр қилингани хусусида бир неча хил қарашлар бор:

– “Жин” сўзи “кўринмайдиган” деган маънони беради. Шунга кўра бу сўз фаришталарни ҳам ўз ичига олади. Фаришталарнинг ихлос ва ибодатлари улуғ бўлгани учун инсонлардан олдин зикр қилинган;

– Жинларнинг олдин зикр қилинишига сабаб уларнинг олдин яратилганлигидир;

– Ибодат очиқ ва махфий турларга бўлинади. Махфий қилинган ибодат очиқ-ошкора қилинганидан устундир. Жинларнинг ибодати махфий бўлиб, ичига риё кириш эҳтимоли кам. Инсонларнинг ибодатларига эса риё аралашиб қолиши мумкин. Чунки одам баъзан бошқаларнинг кўзи учун; баъзан эса жинлардан хабар олиш ёки улардан қўрққани учун ибодат қилади. Жинлар ундай эмас.

Қушайрий айтади: “Ояти каримада бандаларнинг бир қисми назарда тутилган. Чунки ақли заифлар ва болалар Аллоҳ таолога ибодат қилишга буюрилмаган. Зеро, “Жинлар ва инсонларнинг кўпчилигини жаҳаннам учун яратганмиз...” (Аъроф, 179) деган мазмунда ояти карима бор. Дўзах учун яратилган кимсалар эса, ибодат учун яратилганлардан бўлиши мумкин эмас. Шундай экан, бу ояти каримани бандалар орасидан имон келтирганлар ҳақида тушган, дейилса тўғри бўлади”.

Ҳазрат Али (к.в.) оятни бундай тафсир қилганлар: “Мен жинларни ҳам, инсонларни ҳам фақатгина уларни ибодатга буюришим учун яратдим”. Зажжож ҳам шу маънони маъқуллаган. Бунга Аллоҳ таолонинг “...Ваҳоланки, Ёлғиз Аллоҳгагина ибодат қилишга буюрилган эдилар...” (Тавба, 31) ояти каримаси далил бўлади.

Бундан ташқари, “...фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина...” ояти каримасини “Истасалар ҳам, истамасалар ҳам Менга ибодат қилиниши кераклигини эътироф этсинлар”, деган маънода таъвил этганлар ҳам бор. Буни Али ибн Абу Талҳа Ибн Аббос (р.а.)дан ривоят қилган.

Мужоҳид оятни “Фақатгина Мени билиб-танишлари учун” деб тафсир қилган. Саълабий буни “Ажойиб таъвил!” деб таърифлаган. Чунки Аллоҳ уларни яратмаса эди, Унинг борлиги ва бирлиги билинмасди. Бу тафсирга Аллоҳ таолонинг “(Эй Муҳаммад!) Қасамки, агар улардан: “Осмонлар ва Ерни ким яратган?” деб сўрасангиз, албатта: “Уларни Қудратли ва Билимли (Аллоҳ) яратган”, дерлар” (Зухруф, 9) маъноли ояти каримаси ва шунга ўхшаш оятлар далил бўлади.

Зайд ибн Аслам оятнинг шарҳида бундай дейди: “Бу уларнинг яратилишларидаги бахтлилик ёки бахтсизликдир. Аллоҳ таоло жинлар ва инсонлардан бахтлиларини Ўзига ибодат қилишлари учун, бахтсизларни эса исён қилишлари учун яратган.”

Калбийдан нақл қилишларича, оятнинг маъноси “Фақатгина Мени ягона деб билишлари учун яратдим”, демакдир. Мўмин қийин, машаққатли вақтларда ҳам Аллоҳни битта деб ишонишда давом этаверади. Кофир эса қийин пайтда Уни ягона деб билади, аммо роҳат-фароғатда яшаганида бундай қилмайди. Бу маънони “Қачонки, (кофирларни) тоғлардек тўлқин(лар) ўраб олса, улар чин ихлос билан Аллоҳга дуо илтижо қилурлар. Бас, қачонки, (Аллоҳ) уларга нажот бериб, қуруқликка (чиқарса), у ҳолда улардан (айримларигина) тўғри йўл тутувчидир. Оятларимизни фақат барча хоин ва ношукр кимсаларгина инкор қилурлар” (Луқмон, 32) мазмунли ояти каримаси тасдиқлайди.

Икрима оятни бундай шарҳлайди: “Мен жин ва инсонларни фақатгина Менга ибодат қилишлари ва итоат этишлари учун яратдим. Ибодат қилганларни мукофотлайман, инкор этганларни эса жазолайман”.

“Жинлар ва инсонларнинг яратилишига сабаб бўлган ўша ибодат нима эди?” деган саволга Розий бундай жавоб берган: “Бу – Аллоҳ таолонинг барча амрларига ҳурмат ва махлуқотига иззат кўрсатиш. Чунки шариатнинг бутун ҳукмлари мана шу икки хил нарсадан холи эмас. Ибодатларнинг хусусиятига келсак, бу борадаги қонун-қоидалар, шакл, оз-кўплик, замон-макон, шартлар ва рукнлар жиҳатидан турли-тумандир. Таъзим ва ибодатнинг улуғ Аллоҳга лойиқ даражасини ақл билан топиш мумкин бўлмагани учун бу хусусда шаръий қоидаларни маҳкам тутиш ва пайғамбарларнинг сўзларини олиш керак. Зеро, Аллоҳ таоло ибодатнинг бу икки тури хусусида бандаларига пайғамбар юбориш ва мазкур хусусдаги йўлларни изоҳлаш орқали чексиз лутф кўрсатган”.

Қуртубий ва Фахриддин Розий тафсирлари асосида Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ирфон” тақвимининг 2013 йил 3-сонидан олинди.

* * *

“Men jinlar va insonlarni faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim” (Zoriyot, 56).

Mufassir Roziy oyati karimaning nozil bo‘lish sababi haqida bunday yozadi: “Makka mushriklari: “Alloh taolo farishtalarni yaratgan va ularni O‘ziga yaqin qilgan. Shunga ko‘ra, farishtalar Allohga ibodat qiladilar. Zotan, ularning yaratilishlaridan ko‘zlangan maqsad ham ibodatdir. Biz esa, darajamiz pastligi uchun Allohga ibodat qilishga loyiq emasmiz. Shuning uchun biz farishtalarga ibodat qilamiz, farishtalar Allohga ibodat qilishadi”, deyishardi. Shunda Alloh taolo:“Men jinlar va insonlarni faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim”, deya marhamat etgan va bu o‘rinda farishtalarni zikr qilmagan. Chunki farishtalar haqidagi holat Makka mushriklari orasida ma’lum va mashhur edi. Shu bois, Alloh taolo faqat ixtilofli jihatni zikr qilgan”.

Qurtubiyning tafsirida aytilishicha, bu buyruq Alloh taoloning azaliy ilmiga ko‘ra, O‘ziga ibodat qilishi ma’lum bo‘lgan bandalarga tegishlidir. Buyruq umumiy lafzda kelgani bilan ma’nosi xususiydir. Buyruqning ma’nosi bunday: “Men jin va insonlardan baxtiyorlarini faqatgina Meni yagona bilsinlar, deya yaratdim”.

Oyatda nima uchun jinlarning oldin zikr qilingani xususida bir necha xil qarashlar bor:

– “Jin” so‘zi “ko‘rinmaydigan” degan ma’noni beradi. Shunga ko‘ra bu so‘z farishtalarni ham o‘z ichiga oladi. Farishtalarning ixlos va ibodatlari ulug‘ bo‘lgani uchun insonlardan oldin zikr qilingan;

– Jinlarning oldin zikr qilinishiga sabab ularning oldin yaratilganligidir;

– Ibodat ochiq va maxfiy turlarga bo‘linadi. Maxfiy qilingan ibodat ochiq-oshkora qilinganidan ustundir. Jinlarning ibodati maxfiy bo‘lib, ichiga riyo kirish ehtimoli kam. Insonlarning ibodatlariga esa riyo aralashib qolishi mumkin. Chunki odam ba’zan boshqalarning ko‘zi uchun; ba’zan esa jinlardan xabar olish yoki ulardan qo‘rqqani uchun ibodat qiladi. Jinlar unday emas.

Qushayriy aytadi: “Oyati karimada bandalarning bir qismi nazarda tutilgan. Chunki aqli zaiflar va bolalar Alloh taologa ibodat qilishga buyurilmagan. Zero, “Jinlar va insonlarning ko‘pchiligini jahannam uchun yaratganmiz...” (A’rof, 179) degan mazmunda oyati karima bor. Do‘zax uchun yaratilgan kimsalar esa, ibodat uchun yaratilganlardan bo‘lishi mumkin emas. Shunday ekan, bu oyati karimani bandalar orasidan imon keltirganlar haqida tushgan, deyilsa to‘g‘ri bo‘ladi”.

Hazrat Ali (k.v.) oyatni bunday tafsir qilganlar: “Men jinlarni ham, insonlarni ham faqatgina ularni ibodatga buyurishim uchun yaratdim”. Zajjoj ham shu ma’noni ma’qullagan. Bunga Alloh taoloning “...Vaholanki, Yolg‘iz Allohgagina ibodat qilishga buyurilgan edilar...” (Tavba, 31) oyati karimasi dalil bo‘ladi.

Bundan tashqari, “...faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina...” oyati karimasini “Istasalar ham, istamasalar ham Menga ibodat qilinishi kerakligini e’tirof etsinlar”, degan ma’noda ta’vil etganlar ham bor. Buni Ali ibn Abu Talha Ibn Abbos (r.a.)dan rivoyat qilgan.

Mujohid oyatni “Faqatgina Meni bilib-tanishlari uchun” deb tafsir qilgan. Sa’labiy buni “Ajoyib ta’vil!” deb ta’riflagan. Chunki Alloh ularni yaratmasa edi, Uning borligi va birligi bilinmasdi. Bu tafsirga Alloh taoloning “(Ey Muhammad!) Qasamki, agar ulardan: “Osmonlar va Yerni kim yaratgan?” deb so‘rasangiz, albatta: “Ularni Qudratli va Bilimli (Alloh) yaratgan”, derlar” (Zuxruf, 9) ma’noli oyati karimasi va shunga o‘xshash oyatlar dalil bo‘ladi.

Zayd ibn Aslam oyatning sharhida bunday deydi: “Bu ularning yaratilishlaridagi baxtlilik yoki baxtsizlikdir. Alloh taolo jinlar va insonlardan baxtlilarini O‘ziga ibodat qilishlari uchun, baxtsizlarni esa isyon qilishlari uchun yaratgan.”

Kalbiydan naql qilishlaricha, oyatning ma’nosi “Faqatgina Meni yagona deb bilishlari uchun yaratdim”, demakdir. Mo‘min qiyin, mashaqqatli vaqtlarda ham Allohni bitta deb ishonishda davom etaveradi. Kofir esa qiyin paytda Uni yagona deb biladi, ammo rohat-farog‘atda yashaganida bunday qilmaydi. Bu ma’noni “Qachonki, (kofirlarni) tog‘lardek to‘lqin(lar) o‘rab olsa, ular chin ixlos bilan Allohga duo iltijo qilurlar. Bas, qachonki, (Alloh) ularga najot berib, quruqlikka (chiqarsa), u holda ulardan (ayrimlarigina) to‘g‘ri yo‘l tutuvchidir. Oyatlarimizni faqat barcha xoin va noshukr kimsalargina inkor qilurlar” (Luqmon, 32) mazmunli oyati karimasi tasdiqlaydi.

Ikrima oyatni bunday sharhlaydi: “Men jin va insonlarni faqatgina Menga ibodat qilishlari va itoat etishlari uchun yaratdim. Ibodat qilganlarni mukofotlayman, inkor etganlarni esa jazolayman”.

“Jinlar va insonlarning yaratilishiga sabab bo‘lgan o‘sha ibodat nima edi?” degan savolga Roziy bunday javob bergan: “Bu – Alloh taoloning barcha amrlariga hurmat va maxluqotiga izzat ko‘rsatish. Chunki shariatning butun hukmlari mana shu ikki xil narsadan xoli emas. Ibodatlarning xususiyatiga kelsak, bu boradagi qonun-qoidalar, shakl, oz-ko‘plik, zamon-makon, shartlar va ruknlar jihatidan turli-tumandir. Ta’zim va ibodatning ulug‘ Allohga loyiq darajasini aql bilan topish mumkin bo‘lmagani uchun bu xususda shar’iy qoidalarni mahkam tutish va payg‘ambarlarning so‘zlarini olish kerak. Zero, Alloh taolo ibodatning bu ikki turi xususida bandalariga payg‘ambar yuborish va mazkur xususdagi yo‘llarni izohlash orqali cheksiz lutf ko‘rsatgan”.

Qurtubiy va Faxriddin Roziy tafsirlari asosida No‘mon Abdulmajid tayyorladi.

“Irfon” taqvimining 2013 yil 3-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги