Қизлар тарбиясида...
Аждодларимиз қадимдан бола тарбияси, айниқса, қиз фарзанднинг камоли, истиқболи ҳақида қайғурганлар. Зеро, қиз бола бўлажак она. Ҳам жисмонан, ҳам маънан соғлом оналардан соғлом фарзанд дунёга келади.
Ислом дини таълимотида қиз бола тарбиясига катта эътибор қаратилган. Имом Бухорий "Ал-адаб ал-муфрад" китобида қуйидаги ҳадисни нақл этган. Жобир ибн Абдуллоҳ (розияллоҳу анҳу) айтади: "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): "Кимнинг учта қизи бўлиб, уларни ўз қўлида тарбиялаб, катта қилса, жаннатга кириши муқаррардир", дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ! Унинг қизи иккита бўлса-чи?" деб сўради. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): "Иккита бўлса ҳам", дедилар".
Қиз болани ҳар томонлама баркамол этиб тарбиялаш, унга ҳамиша ғамхўрлик қилишнинг аҳамияти юксак, оқибати хайрлидир. Ойшадан (розияллоҳу анҳо) ривоят қилинади. "Бир куни менинг ҳузуримга иккита қизини (етаклаб) бир аёл тиланчилик қилиб кириб келди. Менинг ҳузуримда битта хурмодан бошқа нарса йўқ эди. Мен хурмони берсам, аёл уни иккига ажратди-да, икки қизига берди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кирганларида бу ҳақда хабар берсам, у зот: "Ким мана шу каби қиз фарзанд билан имтиҳон қилинса (синалса), қизларини чиройли парвариш этса, унинг учун жаҳаннамдан парда бўлади", дедилар" (Муттафақун алайҳ).
Қиз бола тарбияси шунчалар муҳимки, инсон фарзандлари учун совға олиб келган бўлса, уни тарқатишни аввало қизларидан бошлаши ҳақида кўрсатмалар бор. Фақиҳ Абул-лайс ас-Самарқандий "Танбеҳ ал-ғофилийн" асарида қуйидаги ҳадисни нақл этган. Анас ибн Моликдан ривоят қилинади: "Пайғамбар (соллалоҳу алайҳи ва саллам) айтдилар: "Ким бозордан фарзандларига ҳадя келтирса, у садақа қилган киши каби бўлади, ҳатто уни уларнинг оғзига солади. Тарқатишни қизлардан бошласин, чунки Аллоҳ таоло аёлларга юмшоқлик қилди. Ким аёлларга юмшоқлик қилса, Аллоҳдан қўрқиб йиғлаган киши кабидир. Ким Аллоҳдан қўрқиб йиғласа, уни Аллоҳ кечиради. Ким қизлари билан хурсанд бўлса, Аллоҳ қиёмат куни уни хурсанд қилади".
Ота ва оила аҳллари қизлари учун яхши хулқли, тақводор куёв қидиришлари лозим. Унинг бойлиги ва молини кўзлашлари керак эмас. Агар совчи қўювчи хулқи яхши, тақволи, шарафли, мурувватли, илмли ва кўркам бўлса, қандай яхши. Бу йигит турмуш қуриш неъматига ва қиз унга ҳадя қилинишига арзийди. Улар яхшилик билан турмуш қуради ва агар келиннинг баъзи ишларини ёқтирмай қолса, унга чиройли муомалада бўлаверади. Ойша (розияллоҳу анҳо) дедилар: "Никоҳ қулликдир. Шундай экан, ҳар бирингиз ўзининг иззатлисини (қизини) қандай жойга бераётганига қарасин". Халқимизда бирор жойга совчи бўлиб борганда, "Қулчиликка келдик" деган иборани ишлатиш одати бор. Бунда никоҳдан сўнг кимдир хожа, бошқа биров қулга айланиши эмас, балки никоҳ масъулиятининг юксак экани назарда тутилган. Яъни, никоҳга қулдек меҳнат ва хизматни талаб этадиган, ўта жиддий масала сифатида қаралган.
Бўлажак куёвнинг миллати, келиб чиқиши ёки дунёсига эмас, аввало, оқил ва солиҳ бўлишига эътибор қаратиш зарурлиги таъкидланган. Шаъбий (раҳимаҳуллоҳ) айтадилар: "Ким иззатлисини (қизини) фосиққа никоҳлаган бўлса, бошини ёрибди". Бир киши Ҳасан Басрийдан сўради: "Қизимни кимга эрга берай?" Имом жавоб бердилар: "Аллоҳдан қўрққанга бер. Агар у қизингни севса, ҳурмат қилади, агар ёмон кўриб қолса, зулм этмайди".
Оқил одам қизини ўзига муносиб, номусини сақлайдиган, у билан қариндошлари қаноатланадиган ва қизини бахтли қила оладиган эрга никоҳлайди. Шунингдек, қизини никоҳга тайёрлашга ҳам муҳим вазифа сифатида қарайди. Зеро, никоҳ қиз бола учун оналик саодати сари йўл очар экан, унга жиддий муносабатда бўлиш ҳар бир оқил инсоннинг бурчидир. Имом Ғаззолий "Иҳёу улумиддин" китобларида Асмо бинти Хорижанинг турмуш қураётган қизига насиҳатларини келтирадилар: "Қизалоғим, ўсиб-улғайган уйингдан чиқдинг ва ўзинг танимайдиган ва олдин яқин бўлмаган кишининг уйига кетдинг.
У учун ер бўл, сенга осмон бўлади.
У учун ўрин бўл, сенга устун бўлади.
У учун чўри бўл, сенга у қул бўлади.
Унга хиралик қилма, ёқтирмай қолади.
Яъни, ҳадеб ундан ҳар нарсани талаб қилаверма, зада бўлади.
Ундан узоқлашма, эсдан чиқариб қўяди.
Сенга яқин бўлса, унга яқин бўл.
Сендан узоқлашса, ундан узоқ бўл.
Унинг бурни, қулоғи ва кўзини муҳофаза қил, сендан фақат ширин ҳидласин, фақат гўзал сўз тингласин ва сенинг чиройингни кўрсин".
Мазкур ривоятда қиз болани никоҳга тайёрлашнинг ибратли томонлари мужассам. Афсус, баъзи оналар турмушга чиқаётган қизларига оиладаги устунликни қўлга олиш, эр ва қайнонага бўш келмаслик ҳақида "насиҳат" қиладилар. Бу ишнинг нотўғрилиги "У учун ер бўл, сенга осмон бўлади, у учун ўрин бўл, сенга устун бўлади", мисралари кўрсатиб турибди. Яъни, келин куёвга қанчалик муҳаббат ва садоқат кўрсатса, камтарлик билан муомала қилса, унга ҳам куёвдан шундай илиқлик ва самимийлик қайтиши табиий.
Фуссилат сураси 34–35-оятларида ёмонликни яхшилик билан даф этиш борасида бундай кўрсатма бор: "Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ (муомала) билан даф этинг! (Шунда) бирдан сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур. Унга фақат сабрли зотларгина эришурлар, унга фақат улуғ насиба эгасигина эришур".
Демак, аёл ўз турмуш ўртоғига қанчалик яхши муносабатда бўлса, бу ҳол оиланинг мустаҳкамланиши, келажакда эрдаги баъзи қусурларнинг бартараф бўлишида ва унинг том маънодаги оила бошлиғи сифатида шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Зотан, қизларни тарбиялаш ва уларга никоҳ масъулиятини англатиш мустаҳкам ва барқарор оилалар қурилиши учун муҳим қадамдир.
Гулнора Маърупова,
"Хадичаи Кубро" аёл-қизлар ўрта махсус Ислом билим юрти мударрисаси
“Ислом нури” газетасининг 2012 йил, 18-сонидан олинди.
* * *
Qizlar tarbiyasida...
Ajdodlarimiz qadimdan bola tarbiyasi, ayniqsa, qiz farzandning kamoli, istiqboli haqida qayg‘urganlar. Zero, qiz bola bo‘lajak ona. Ham jismonan, ham ma’nan sog‘lom onalardan sog‘lom farzand dunyoga keladi.
Islom dini ta’limotida qiz bola tarbiyasiga katta e’tibor qaratilgan. Imom Buxoriy "Al-adab al-mufrad" kitobida quyidagi hadisni naql etgan. Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu) aytadi: "Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): "Kimning uchta qizi bo‘lib, ularni o‘z qo‘lida tarbiyalab, katta qilsa, jannatga kirishi muqarrardir", dedilar. Shunda bir kishi: "Yo Rasululloh! Uning qizi ikkita bo‘lsa-chi?" deb so‘radi. U zot (sollallohu alayhi va sallam): "Ikkita bo‘lsa ham", dedilar".
Qiz bolani har tomonlama barkamol etib tarbiyalash, unga hamisha g‘amxo‘rlik qilishning ahamiyati yuksak, oqibati xayrlidir. Oyshadan (roziyallohu anho) rivoyat qilinadi. "Bir kuni mening huzurimga ikkita qizini (etaklab) bir ayol tilanchilik qilib kirib keldi. Mening huzurimda bitta xurmodan boshqa narsa yo‘q edi. Men xurmoni bersam, ayol uni ikkiga ajratdi-da, ikki qiziga berdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) kirganlarida bu haqda xabar bersam, u zot: "Kim mana shu kabi qiz farzand bilan imtihon qilinsa (sinalsa), qizlarini chiroyli parvarish etsa, uning uchun jahannamdan parda bo‘ladi", dedilar" (Muttafaqun alayh).
Qiz bola tarbiyasi shunchalar muhimki, inson farzandlari uchun sovg‘a olib kelgan bo‘lsa, uni tarqatishni avvalo qizlaridan boshlashi haqida ko‘rsatmalar bor. Faqih Abul-lays as-Samarqandiy "Tanbeh al-g‘ofiliyn" asarida quyidagi hadisni naql etgan. Anas ibn Molikdan rivoyat qilinadi: "Payg‘ambar (sollalohu alayhi va sallam) aytdilar: "Kim bozordan farzandlariga hadya keltirsa, u sadaqa qilgan kishi kabi bo‘ladi, hatto uni ularning og‘ziga soladi. Tarqatishni qizlardan boshlasin, chunki Alloh taolo ayollarga yumshoqlik qildi. Kim ayollarga yumshoqlik qilsa, Allohdan qo‘rqib yig‘lagan kishi kabidir. Kim Allohdan qo‘rqib yig‘lasa, uni Alloh kechiradi. Kim qizlari bilan xursand bo‘lsa, Alloh qiyomat kuni uni xursand qiladi".
Ota va oila ahllari qizlari uchun yaxshi xulqli, taqvodor kuyov qidirishlari lozim. Uning boyligi va molini ko‘zlashlari kerak emas. Agar sovchi qo‘yuvchi xulqi yaxshi, taqvoli, sharafli, muruvvatli, ilmli va ko‘rkam bo‘lsa, qanday yaxshi. Bu yigit turmush qurish ne’matiga va qiz unga hadya qilinishiga arziydi. Ular yaxshilik bilan turmush quradi va agar kelinning ba’zi ishlarini yoqtirmay qolsa, unga chiroyli muomalada bo‘laveradi. Oysha (roziyallohu anho) dedilar: "Nikoh qullikdir. Shunday ekan, har biringiz o‘zining izzatlisini (qizini) qanday joyga berayotganiga qarasin". Xalqimizda biror joyga sovchi bo‘lib borganda, "Qulchilikka keldik" degan iborani ishlatish odati bor. Bunda nikohdan so‘ng kimdir xoja, boshqa birov qulga aylanishi emas, balki nikoh mas’uliyatining yuksak ekani nazarda tutilgan. Ya’ni, nikohga quldek mehnat va xizmatni talab etadigan, o‘ta jiddiy masala sifatida qaralgan.
Bo‘lajak kuyovning millati, kelib chiqishi yoki dunyosiga emas, avvalo, oqil va solih bo‘lishiga e’tibor qaratish zarurligi ta’kidlangan. Sha’biy (rahimahulloh) aytadilar: "Kim izzatlisini (qizini) fosiqqa nikohlagan bo‘lsa, boshini yoribdi". Bir kishi Hasan Basriydan so‘radi: "Qizimni kimga erga beray?" Imom javob berdilar: "Allohdan qo‘rqqanga ber. Agar u qizingni sevsa, hurmat qiladi, agar yomon ko‘rib qolsa, zulm etmaydi".
Oqil odam qizini o‘ziga munosib, nomusini saqlaydigan, u bilan qarindoshlari qanoatlanadigan va qizini baxtli qila oladigan erga nikohlaydi. Shuningdek, qizini nikohga tayyorlashga ham muhim vazifa sifatida qaraydi. Zero, nikoh qiz bola uchun onalik saodati sari yo‘l ochar ekan, unga jiddiy munosabatda bo‘lish har bir oqil insonning burchidir. Imom G‘azzoliy "Ihyou ulumiddin" kitoblarida Asmo binti Xorijaning turmush qurayotgan qiziga nasihatlarini keltiradilar: "Qizalog‘im, o‘sib-ulg‘aygan uyingdan chiqding va o‘zing tanimaydigan va oldin yaqin bo‘lmagan kishining uyiga ketding.
U uchun yer bo‘l, senga osmon bo‘ladi.
U uchun o‘rin bo‘l, senga ustun bo‘ladi.
U uchun cho‘ri bo‘l, senga u qul bo‘ladi.
Unga xiralik qilma, yoqtirmay qoladi.
Ya’ni, hadeb undan har narsani talab qilaverma, zada bo‘ladi.
Undan uzoqlashma, esdan chiqarib qo‘yadi.
Senga yaqin bo‘lsa, unga yaqin bo‘l.
Sendan uzoqlashsa, undan uzoq bo‘l.
Uning burni, qulog‘i va ko‘zini muhofaza qil, sendan faqat shirin hidlasin, faqat go‘zal so‘z tinglasin va sening chiroyingni ko‘rsin".
Mazkur rivoyatda qiz bolani nikohga tayyorlashning ibratli tomonlari mujassam. Afsus, ba’zi onalar turmushga chiqayotgan qizlariga oiladagi ustunlikni qo‘lga olish, er va qaynonaga bo‘sh kelmaslik haqida "nasihat" qiladilar. Bu ishning noto‘g‘riligi "U uchun yer bo‘l, senga osmon bo‘ladi, u uchun o‘rin bo‘l, senga ustun bo‘ladi", misralari ko‘rsatib turibdi. Ya’ni, kelin kuyovga qanchalik muhabbat va sadoqat ko‘rsatsa, kamtarlik bilan muomala qilsa, unga ham kuyovdan shunday iliqlik va samimiylik qaytishi tabiiy.
Fussilat surasi 34–35-oyatlarida yomonlikni yaxshilik bilan daf etish borasida bunday ko‘rsatma bor: "Yaxshilik bilan yomonlik barobar bo‘lmas. Siz (yomonlikni) go‘zalroq (muomala) bilan daf eting! (Shunda) birdan siz bilan o‘rtalaringizda adovat bo‘lgan kimsa qaynoq (qalin) do‘stdek bo‘lib qolur. Unga faqat sabrli zotlargina erishurlar, unga faqat ulug‘ nasiba egasigina erishur".
Demak, ayol o‘z turmush o‘rtog‘iga qanchalik yaxshi munosabatda bo‘lsa, bu hol oilaning mustahkamlanishi, kelajakda erdagi ba’zi qusurlarning bartaraf bo‘lishida va uning tom ma’nodagi oila boshlig‘i sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, qizlarni tarbiyalash va ularga nikoh mas’uliyatini anglatish mustahkam va barqaror oilalar qurilishi uchun muhim qadamdir.
Gulnora Ma’rupova,