Гёте ва ислом

Буюк олмон мутафаккири, олим, шоир Гётенинг "Фауст", "Ёш Вертернинг изтироблари", "Ғарбу Шарқ девони"каби дурдона асарлари  турли тилларига таржима қилинган.

Қуйида ҳавола этилаётган мақола олмон олимаси, фан доктори, профессор Катарина Моммсеннинг "Гёте ва Ислом" мавзуидаги докторлик иши асосида тайёрланган. Уни немис тилидан таржимонлар Мухторжон Умархўжаев билан Иброҳимжон Жабборов ўзбек тилига ўгирган.

Гётенинг Ислом динига ва Муҳаммад пайғамбарга[1] муносабатининг ниҳоятда эътибор тортар қирралари бор, уларни алоҳида, атрофлича тадқиқ этиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Буюк шоир 23 ёшидаёқ Муҳаммад пайғамбарга атаб ажойиб қасида битди, 70 ёшида эса жамоатчилик олдида тан олиб: "Қуръон тўлалигича пайғамбарга тушириб тугатилган муқаддас кечани бори эҳтиром ила байрам қилиб нишонлаш ниятим бор", деб ёзди. Авваламбор, бундай эҳтиромнинг далили сифатида Гётенинг шоҳ асари "Фауст" драмаси билан бир қаторда, шоирлик даҳосининг маҳсули бўлмиш "Ғарбу Шарқ девони"ни айтмоқ зарур. Мазкур асарнинг босилиб чиқиши хусусида муаллиф ўз қўли билан битган хабарномада қуйидаги ҳайратлантирувчи жумла бор: "Муаллиф ўзи мусулмон бўлса керак, деган шубҳаларни рад этиш ниятим йўқ".

* * *

Ислом дини нимаси билан Гётенинг эътиборини шу даражада ўзига тортди, нимаси унга мафтункор бўлиб туюлди? Гётеда болаликдаёқ Шарқ оламига нисбатан жўшқин муҳаббат уйғонган эди. Имкон туғилди дегунча у Шарқ тўғрисида маълумот олишга ҳаракат қиларди.

Гёте Ислом билан шуғуллангани ҳақида гувоҳлик берувчи ва бизгача етиб келган ҳужжатларнинг биринчиси Гётенинг Ҳердерга[2] ёзган мактубидан (1772 йил июн) жой олган. Мактуб хотимасида: «Мен Мусонинг Қуръонда келтирилган дуосидек дуо қилмоқчиман: "Эй Роббим! (Бу қийин вазифага) бағримни кенг  қилгин"» (25-оят), деган жумла битилган. Бунда Гёте Қуръоннинг Тоҳо сурасидан иқтибос келтирган. Бундай иқтибосдан қандай мақсад-муддао қилингани суранинг давоми ўқилса тушунарли бўлади. Зеро, Гёте айни ўша пайтда кўчириб олган Қуръон иқтибослари орасида қуйидагича давоми битилган: "Ишимни осон қилгин. Тилимдан тугунни (дудуқликни) ечиб юборгин" (26-27 оят).

Гётенинг Қуръондан ёзиб олган парчалари шоирнинг Муҳаммаднинг фаолият тарзига ҳамда унинг маълум бир халқ орасида тутган мавқеига тааллуқли алоҳида қизиқишларини очиб беради. Мана, Гётенинг Қуръондан келтирилган парчаси (29-сурадан): "Белгилар Аллоҳ ихтиёридадир, мен эса фақатгина хабар етказувчиман".

Мазкур парчада Қуръонга Гёте бутун умри давомида алоҳида меҳр билан қарагани исботланган. Буни шоир ҳатто 1819 йилда ёш олимлардан бирига йўллаган мактубида ҳам иқтибосан келтирган: "Айни ҳақиқатдир, Аллоҳ Қуръонда айтгани: "Биз ҳар бир пайғамбарни (Ҳукмларимизни) баён қилиб бериши учун ўз қавмининг тили билан (сўзлайдиган қилиб) юбордик" (Иброҳим, 4).

* * *

Бизгача сақланиб қолган парчалар орасида энг машҳури "Муҳаммад қўшиғи"дир (дастлаб Али ва Фотима дуэти шаклида ёзилган). Гёте бу шеърни имкон қадар Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳақида барча адабиётни ўқиб ўргангач, 1773 йилнинг баҳорида ёзган эди:

Эй ошиқ қалб, юксалгин  Яратган томон!

Менинг тангрим бўл сен, эй Худойим.

Сенсан ўша нозил этган юлдузлар, ойу қуёш

Осмону замин ва мен нечун сенга эгмайлик бош?!

* * *

Гётега хос хусусиятлардан яна бири – у тақдирнинг унга берган оғир зарбаларидан мазкур таълимотга суяниб қаддини ростлаб олар эди. Масалан, Ҳерсог Карл Август[3] тўсатдан вафот этганида, ҳамсуҳбати Эккерманнга[4] чуқур хўрсиниб туриб, бундай деган: "Нимани мақбул этиш Аллоҳга хосдир, биз бандаларга эса у бошимизга солган нарсани тортишдан бошқа чора йўқдир". Канслер Фон Мюллерга (1827 йил 18 август) эса бундай деган: "Биз Аллоҳ белгилаб берганча умр кўрамиз". Албрехт Дюрернинг ҳикматли сўзларидан бирига таяниб, адиб қуйидагиларни ёзиб қолдирган: "Тақдири азал нимадир? Жавоб: "Ҳеч ким тақдирини қайта ёзолмайди ва тақдиридан айро йўл тута олмайди" (Рим, 1787 йил 11 август).

* * *

Эккерманнинг суҳбатлар тўпламида шоирнинг Ислом дини ҳақида энг мукаммал мақтовларини учратамиз. У муслималарга диалектикадан сабоқ беради. Сабоқларидан бирида бундай деган: "Сизлар буларнинг барчасини ўзаро боғлиқлигини тушунмоғингиз учун менинг каби эллик йил мобайнида динлар тарихини ўрганган бўлишингиз шарт. Шуниси ниҳоятда эътиборлики, Муҳаммад динидагилар тарбия жараёнини қайси сабоқлардан бошлашни биладилар. Диннинг пойдевори сифатида улар ўз ёш авлодига энг олдин сингдирадиган эътиқодларига кўра, ҳар бир инсонга барча воқеа-ҳодисаларни бошқариб турувчи Тангри белгилаб қўйганидан бошқа ҳеч нарса учрамайди. Шу тарзда ёшлар бутун умри давомида хотиржам ва зарур нарсаларнинг ҳаммаси билан таъминланган бўладилар ва бошқа бирор нарсага эҳтиёж сезмайдилар ҳам".

* * *

"Ғарбу Шарқ девони" Гётенинг Қуръони карим ва Муҳаммад пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таржимаи ҳоли билан яна кўплаб машғул­ бўлганининг бевосита ва кучли таъсири остида ёзилган.

Машриқ Аллоҳдандир, Мағриб ҳам Ундан,

Шимол ҳам, жануб ҳам тайиндир шундан.

Барча мамоликлар ўнгу сўлида,

Сакинат топажак Унинг қўлидан .

* * *

"Аллоҳнинг бир талай сифат ва исмлари борлиги ҳақидаги тасаввур (эътиқод Таҳр.) нимаси билан Гёте учун жозибали туюлди экан?" деган саволга унинг Эккерманн билан қурган бир суҳбати равшанлик киритади. Бу суҳбатда шоир қайта-қайта Аллоҳнинг юз исми ҳақида сўз юрита бошлайди. Шу сафар ҳам у Ислом билан ўз руҳонияти ўртасида бир қадар ўхшашлик топганини тан олган эди. Ўлимидан бир йил олдин (1831 йил 8 март) Гёте Эккерманнга бундай дейди: "Болажоним, илоҳиёт ғояси тўғрисида биз ўзи нимани биламиз ва бизнинг маҳдудона тушунчаларимиз юксак У Зот хусусида нималарни англата олади? У Зотни оддий бир турк мисоли юз исм билан атамоқни истаганимда эди, таассуфки, жуда қисқа ўйлаган бўлиб чиқардим ва бунчалик чексиз фазилатлар билан қиёслаб кўрилса, яна ҳам ҳеч нарса айтолмаган бўлардим".

Исмларинг таъмидан олганда лаззат,

Руҳим сокинликда ором топади,

Яхшиликлар ҳамда муҳаббат ила,

Тангрининг ўзини намойиш этар[5].

* * *

Кекса ёшида Гёте шеъриятнинг айни юксак вазифаларини ошкор ифода этгандан кўра уларни пардалаб кетишни афзал билган. Шунга мувофиқ "Ғарбу Шарқ девони"нинг деярли хилват бир ўрнида "Муҳаммад" бобининг энг муҳим иловаси сифатида қўшиб қўйилмоғи лозим топилган бир жумла бор: "Шеъриятда инсониятнинг муқаддас нарсалари авайлаб сақлаб қолинади!". "Муҳаммад" бобида Ислом асосчисига нисбатан Гётенинг шу улуғ ёшда ҳам юксак эҳтиром билан пешвоз турганини кўриш мумкин. Ислом динининг Гёте хайрхоҳлик кўрсатган асосий рукнлари ҳақида гап юритганда "Девон"нинг насрий қисмида ҳам юқоридаги каби фикрлар мавжудлиги қайд этилмоғи зарур. Масалан, Аллоҳнинг бирлиги ҳақидаги ақиданинг баҳоси қайта ва қайта кучлироқ урғулар билан ифодасини топади. Кўпхудолиликни бартараф этишда исломий эътиқоднинг буюк хизматига катта баҳо беради: "Ёлғиз Аллоҳга ишониш руҳиятга уни доимо юксалтирувчи таъсир ўтказади, чунки бундай ишонч инсонга ўз ички дунёсининг бирлигини инкор этишни ўргатади" ("Маҳмуд Ғазнавий" боби).

* * *

"Ғарбу Шарқ девони" босилиб чиққанидан бир йил ўтгач, Гёте мана бу сатрларни ёзган эди: "Муҳаммаднинг бу дини, ривоятлари, ахлоқи шундай бир шеъриятга имкон берадики, шеъриятнинг бунақаси худди мен учун аталгандай".

"Девон"нинг насрий қисмидан бир иқтибос: "Аллоҳнинг Ягоналиги, Унинг иродасига бўйсуниш, пайғамбар орқали хабар бериш экани буларнинг барчаси бизнинг эътиқодимиз ва тасаввурлаш тарзимизга мос тушади" ("Изоҳ ва тадқиқотлар", "Шубҳа" боби). Бу уч асосий нуқта Гётенинг Исломга барча қизиқишларининг марказида бўлиб келган. Даъват этувчи оҳангда тақдим этилган барча мазкур қоидалар Гёте Ислом динининг асл қадрини элга англатишга нақадар зўр иштиёқманд бўлганини равшан ифодалаб беради.

Райҳона тайёрлади.

“Ислом нури” газетасининг 2012 йил, 3-сонидан олинди.

* * *

Gyote  va  islom

Buyuk olmon mutafakkiri, olim, shoir Gyotening "Faust", "Yosh Verterning iztiroblari", "G‘arbu Sharq devoni"kabi durdona asarlari  turli tillariga tarjima qilingan.

Quyida havola etilayotgan maqola olmon olimasi, fan doktori, professor Katarina Mommsenning "Gyote va Islom" mavzuidagi doktorlik ishi asosida tayyorlangan. Uni nemis tilidan tarjimonlar Muxtorjon Umarxo‘jaev bilan Ibrohimjon Jabborov o‘zbek tiliga o‘girgan.

Gyotening Islom diniga va Muhammad payg‘ambarga[6] munosabatining nihoyatda e’tibor tortar qirralari bor, ularni alohida, atroflicha tadqiq etish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Buyuk shoir 23 yoshidayoq Muhammad payg‘ambarga atab ajoyib qasida bitdi, 70 yoshida esa jamoatchilik oldida tan olib: "Qur’on to‘laligicha payg‘ambarga tushirib tugatilgan muqaddas kechani bori ehtirom ila bayram qilib nishonlash niyatim bor", deb yozdi. Avvalambor, bunday ehtiromning dalili sifatida Gyotening shoh asari "Faust" dramasi bilan bir qatorda, shoirlik dahosining mahsuli bo‘lmish "G‘arbu Sharq devoni"ni aytmoq zarur. Mazkur asarning bosilib chiqishi xususida muallif o‘z qo‘li bilan bitgan xabarnomada quyidagi hayratlantiruvchi jumla bor: "Muallif o‘zi musulmon bo‘lsa kerak, degan shubhalarni rad etish niyatim yo‘q".

* * *

Islom dini nimasi bilan Gyotening e’tiborini shu darajada o‘ziga tortdi, nimasi unga maftunkor bo‘lib tuyuldi? Gyoteda bolalikdayoq Sharq olamiga nisbatan jo‘shqin muhabbat uyg‘ongan edi. Imkon tug‘ildi deguncha u Sharq to‘g‘risida ma’lumot olishga harakat qilardi.

Gyote Islom bilan shug‘ullangani haqida guvohlik beruvchi va bizgacha yetib kelgan hujjatlarning birinchisi Gyotening Herderga[7] yozgan maktubidan (1772 yil iyun) joy olgan. Maktub xotimasida: «Men Musoning Qur’onda keltirilgan duosidek duo qilmoqchiman: "Ey Robbim! (Bu qiyin vazifaga) bag‘rimni keng  qilgin"» (25-oyat), degan jumla bitilgan. Bunda Gyote Qur’onning Toho surasidan iqtibos keltirgan. Bunday iqtibosdan qanday maqsad-muddao qilingani suraning davomi o‘qilsa tushunarli bo‘ladi. Zero, Gyote ayni o‘sha paytda ko‘chirib olgan Qur’on iqtiboslari orasida quyidagicha davomi bitilgan: "Ishimni oson qilgin. Tilimdan tugunni (duduqlikni) yechib yuborgin" (26-27 oyat).

Gyotening Qur’ondan yozib olgan parchalari shoirning Muhammadning faoliyat tarziga hamda uning ma’lum bir xalq orasida tutgan mavqeiga taalluqli alohida qiziqishlarini ochib beradi. Mana, Gyotening Qur’ondan keltirilgan parchasi (29-suradan): "Belgilar Alloh ixtiyoridadir, men esa faqatgina xabar yetkazuvchiman".

Mazkur parchada Qur’onga Gyote butun umri davomida alohida mehr bilan qaragani isbotlangan. Buni shoir hatto 1819 yilda yosh olimlardan biriga yo‘llagan maktubida ham iqtibosan keltirgan: "Ayni haqiqatdir, Alloh Qur’onda aytgani: "Biz har bir payg‘ambarni (Hukmlarimizni) bayon qilib berishi uchun o‘z qavmining tili bilan (so‘zlaydigan qilib) yubordik" (Ibrohim, 4).

* * *

Bizgacha saqlanib qolgan parchalar orasida eng mashhuri "Muhammad qo‘shig‘i"dir (dastlab Ali va Fotima dueti shaklida yozilgan). Gyote bu she’rni imkon qadar Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) haqida barcha adabiyotni o‘qib o‘rgangach, 1773 yilning bahorida yozgan edi:

Ey oshiq qalb, yuksalgin Yaratgan tomon!

Mening tangrim bo‘l sen, ey Xudoyim.

Sensan o‘sha nozil etgan yulduzlar, oyu quyosh

Osmonu zamin va men nechun senga egmaylik bosh?!

* * *

Gyotega xos xususiyatlardan yana biri – u taqdirning unga bergan og‘ir zarbalaridan mazkur ta’limotga suyanib qaddini rostlab olar edi. Masalan, Hersog Karl Avgust[8] to‘satdan vafot etganida, hamsuhbati Ekkermannga[9] chuqur xo‘rsinib turib, bunday degan: "Nimani maqbul etish Allohga xosdir, biz bandalarga esa u boshimizga solgan narsani tortishdan boshqa chora yo‘qdir". Kansler Fon Myullerga (1827 yil 18 avgust) esa bunday degan: "Biz Alloh belgilab bergancha umr ko‘ramiz". Albrext Dyurerning hikmatli so‘zlaridan biriga tayanib, adib quyidagilarni yozib qoldirgan: "Taqdiri azal nimadir? Javob: "Hech kim taqdirini qayta yozolmaydi va taqdiridan ayro yo‘l tuta olmaydi" (Rim, 1787 yil 11 avgust).

* * *

Ekkermanning suhbatlar to‘plamida shoirning Islom dini haqida eng mukammal maqtovlarini uchratamiz. U muslimalarga dialektikadan saboq beradi. Saboqlaridan birida bunday degan: "Sizlar bularning barchasini o‘zaro bog‘liqligini tushunmog‘ingiz uchun mening kabi ellik yil mobaynida dinlar tarixini o‘rgangan bo‘lishingiz shart. Shunisi nihoyatda e’tiborliki, Muhammad dinidagilar tarbiya jarayonini qaysi saboqlardan boshlashni biladilar. Dinning poydevori sifatida ular o‘z yosh avlodiga eng oldin singdiradigan e’tiqodlariga ko‘ra, har bir insonga barcha voqea-hodisalarni boshqarib turuvchi Tangri belgilab qo‘yganidan boshqa hech narsa uchramaydi. Shu tarzda yoshlar butun umri davomida xotirjam va zarur narsalarning hammasi bilan ta’minlangan bo‘ladilar va boshqa biror narsaga ehtiyoj sezmaydilar ham".

* * *

"G‘arbu Sharq devoni" Gyotening Qur’oni karim va Muhammad payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam) tarjimai holi bilan yana ko‘plab mashg‘ul­ bo‘lganining bevosita va kuchli ta’siri ostida yozilgan.

Mashriq Allohdandir, Mag‘rib ham Undan,

Shimol ham, janub ham tayindir shundan.

Barcha mamoliklar o‘ngu so‘lida,

Sakinat topajak Uning qo‘lidan .

* * *

"Allohning bir talay sifat va ismlari borligi haqidagi tasavvur (e’tiqod Tahr.) nimasi bilan Gyote uchun jozibali tuyuldi ekan?" degan savolga uning Ekkermann bilan qurgan bir suhbati ravshanlik kiritadi. Bu suhbatda shoir qayta-qayta Allohning yuz ismi haqida so‘z yurita boshlaydi. Shu safar ham u Islom bilan o‘z ruhoniyati o‘rtasida bir qadar o‘xshashlik topganini tan olgan edi. O‘limidan bir yil oldin (1831 yil 8 mart) Gyote Ekkermannga bunday deydi: "Bolajonim, ilohiyot g‘oyasi to‘g‘risida biz o‘zi nimani bilamiz va bizning mahdudona tushunchalarimiz yuksak U Zot xususida nimalarni anglata oladi? U Zotni oddiy bir turk misoli yuz ism bilan atamoqni istaganimda edi, taassufki, juda qisqa o‘ylagan bo‘lib chiqardim va bunchalik cheksiz fazilatlar bilan qiyoslab ko‘rilsa, yana ham hech narsa aytolmagan bo‘lardim".

Ismlaring ta’midan olganda lazzat,

Ruhim sokinlikda  orom topadi,

Yaxshiliklar hamda muhabbat ila,

Tangrining o‘zini  namoyish etar[10].

* * *

Keksa yoshida Gyote she’riyatning ayni yuksak vazifalarini oshkor ifoda etgandan ko‘ra ularni pardalab ketishni afzal bilgan. Shunga muvofiq "G‘arbu Sharq devoni"ning deyarli xilvat bir o‘rnida "Muhammad" bobining eng muhim ilovasi sifatida qo‘shib qo‘yilmog‘i lozim topilgan bir jumla bor: "She’riyatda insoniyatning muqaddas narsalari avaylab saqlab qolinadi!". "Muhammad" bobida Islom asoschisiga nisbatan Gyotening shu ulug‘ yoshda ham yuksak ehtirom bilan peshvoz turganini ko‘rish mumkin. Islom dinining Gyote xayrxohlik ko‘rsatgan asosiy ruknlari haqida gap yuritganda "Devon"ning nasriy qismida ham yuqoridagi kabi fikrlar mavjudligi qayd etilmog‘i zarur. Masalan, Allohning birligi haqidagi aqidaning bahosi qayta va qayta kuchliroq urg‘ular bilan ifodasini topadi. Ko‘pxudolilikni bartaraf etishda islomiy e’tiqodning buyuk xizmatiga katta baho beradi: "Yolg‘iz Allohga ishonish ruhiyatga uni doimo yuksaltiruvchi ta’sir o‘tkazadi, chunki bunday ishonch insonga o‘z ichki dunyosining birligini inkor etishni o‘rgatadi" ("Mahmud G‘aznaviy" bobi).

* * *

"G‘arbu Sharq devoni" bosilib chiqqanidan bir yil o‘tgach, Gyote mana bu satrlarni yozgan edi: "Muhammadning bu dini, rivoyatlari, axloqi shunday bir she’riyatga imkon beradiki, she’riyatning bunaqasi xuddi men uchun atalganday".

"Devon"ning nasriy qismidan bir iqtibos: "Allohning Yagonaligi, Uning irodasiga bo‘ysunish, payg‘ambar orqali xabar berish ekani bularning barchasi bizning e’tiqodimiz va tasavvurlash tarzimizga mos tushadi" ("Izoh va tadqiqotlar", "Shubha" bobi). Bu uch asosiy nuqta Gyotening Islomga barcha qiziqishlarining markazida bo‘lib kelgan. Da’vat etuvchi ohangda taqdim etilgan barcha mazkur qoidalar Gyote Islom dinining asl qadrini elga anglatishga naqadar zo‘r ishtiyoqmand bo‘lganini ravshan ifodalab beradi.

Rayhona tayyorladi.

“Islom nuri” gazetasining 2012 yil, 3-sonidan olindi.

[1] Олмон олимасининг рисоласида шундай ёзилган. Муҳтарам муштарий, сиз ҳурмат юзасидан "Пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом)" деб ўқинг.

[2] Ҳердер Йоҳан Готфирд -  18-аср олмон маърифатчи адиби, у Ислом динини покизалик ва хушхулқлиликни  тарғиб қилувчи дин деб алқайди.

[3] Ҳерсог Карл Август - Саксония ва  Ваймар буюк князи, маданият, адабиёт  ҳомийи.

[4] Эккерманн Йоҳан Петер - Гёте ҳаётининг сўнгги ўн йилида узлуксиз ҳамсуҳбат бўлган ва унинг таржимаи ҳолини батафсил ёзган адабиётшунос ва танқидчи.

[5] Шеърий парчалар маъноларини таржимонлар ўзбекчага сўзма-сўз ўгиришган. - Таҳр

[6] Olmon olimasining risolasida shunday yozilgan. Muhtaram mushtariy, siz hurmat yuzasidan "Payg‘ambarimiz Muhammad (alayhissalom)" deb o‘qing.

[7] Herder Yohan Gotfird -  18-asr olmon ma’rifatchi adibi, u Islom dinini pokizalik va xushxulqlilikni  targ‘ib qiluvchi din deb alqaydi.

[8] Hersog Karl Avgust - Saksoniya va  Vaymar buyuk knyazi, madaniyat, adabiyot  homiyi.

[9] Ekkermann Yohan Peter - Gyote hayotining so‘nggi o‘n yilida uzluksiz hamsuhbat bo‘lgan va uning tarjimai holini batafsil yozgan adabiyotshunos va tanqidchi.

[10] She’riy parchalar ma’nolarini tarjimonlar o‘zbekchaga so‘zma-so‘z o‘girishgan. - Tahr

• Олдинги
• Кейинги